Η έννοια του κύκλου ζωής της οικογένειας περιγράφει τις βασικές αλλαγές και μεταβάσεις της οικογενειακής ζωής στο πέρασμα του χρόνου. Η κάθε φάση αλλαγής αποτελεί σημείο περάσματος σε καινούργιες συνθήκες, οι οποίες απαιτούν από τα μέλη της οικογένειας συναισθηματικές διεργασίες για την ωρίμανσή τους, καθώς κι επαναπροσδιορισμό των σχέσεων μεταξύ τους ή και την απόδοση καινούργιου νοήματος. Οι πιο σημαντικές στιγμές αλλαγής σε κάθε οικογένεια είναι όταν αυτή αποκτά νέα μέλη (μέσω γάμου, γέννησης, υιοθεσίας κ.ά.) ή όταν χάνει ένα μέλος (λόγω θανάτου, αποχωρισμού, διαζυγίου κ.ά.).
Οι τρεις ή και τέσσερις γενιές που συνυπάρχουν χρειάζεται ταυτόχρονα να προσαρμοστούν στις μεταβάσεις του σταδίου που βρίσκεται ο καθένας. Οι αλλαγές τόσο σε προσωπικό όσο και σε οικογενειακό επίπεδο, αν και διαφορετικές μεταξύ τους, δεν αποκλείουν η μία την άλλη, αλλά είναι συμπληρωματικές. Οπότε και το ίδιο το άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με ταυτόχρονες αλλαγές. Πιο συγκεκριμένα, σε ατομικό επίπεδο, η ανθρώπινη ανάπτυξη περιλαμβάνει την ολοκλήρωση κάποιων αλλαγών σε πολλαπλά επίπεδα (σωματικό, νοητικό, διαπροσωπικό, κοινωνικό, πνευματικό και συναισθηματικό). Επιπλέον, σε κάθε στάδιο απαιτείται η σταθεροποίηση των αλλαγών που απαιτούνταν στο προηγούμενο στάδιο και ταυτόχρονα η συνέχιση των αλλαγών που ξεκίνησαν στο προηγούμενο στάδιο. Ωστόσο, ο κύκλος ζωής του κάθε ατόμου ξεχωριστά διασταυρώνεται συχνά με τον κύκλο ζωής της οικογένειας, προκαλώντας κάποιες φορές σύγκρουση αναγκών.
Στις φάσεις μετάβασης το στρες είναι αυξημένο και οι απαιτούμενες αλλαγές μπορεί να δυσχεραίνονται, λόγω μη επεξεργασίας των «κρίσιμων σταθμών» προηγούμενων σταδίων ή μη προσαρμογής σε αυτούς. Αυτό θα μπορούσε να έχει σαν αποτέλεσμα τη δυσκολία ομαλής μετάβασης στα επόμενα στάδια και την επιβράδυνση ή και την αναστολή της εξέλιξης της οικογένειας. Η εξέλιξη διευκολύνεται από την ευελιξία και την ικανότητα της οικογένειας να διαχειριστεί τους στόχους της μετάβασής της σε μεταγενέστερο στάδιο. Ωστόσο, σε περίπτωση ακαμψίας καθίσταται δύσκολος ο χειρισμός συγκρούσεων και είναι πιθανή η εμφάνιση συμπτωμάτων μέσα στο οικογενειακό σύστημα.
Εκτός όμως από τις τακτικές αναπτυξιακές αλλαγές, η οικογένεια μπορεί να χρειαστεί να επαναπροσαρμοστεί, προκειμένου να αντιμετωπίσει απρόβλεπτους εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι θα μπορούσαν να επηρεάσουν τόσο βαθιά το οικογενειακό σύστημα, ώστε αυτό να μην κατορθώσει ποτέ να επιστρέψει στην πρότερη λειτουργία του, όπως ένα διαζύγιο ή ένας αιφνίδιος θάνατος νεαρού μέλους.
Συνοψίζοντας, το μοντέλο του κύκλου της ζωής μιας οικογένειας περιλαμβάνει επτά στάδια κι αποτελεί έναν χάρτη των μετασχηματισμών, των συναισθηματικών διεργασιών και των στόχων σε κάθε στάδιο του κύκλου, τόσο για το άτομο όσο και για το οικογενειακό σύστημα, ο οποίος ανιχνεύει τις κινήσεις τους, καθώς συνεχίζουν να εξελίσσονται. Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή του καθενός από τα επτά στάδια του μοντέλου.
Στάδιο 1ο
Το πρώτο στάδιο αφορά τους νεαρούς εργένηδες ενήλικες, οι οποίοι φεύγουν από το σπίτι και ξεκινούν το ταξίδι τους στον κόσμο. Οι κυριότερες προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν αυτή την περίοδο είναι η δημιουργία αμοιβαίων σχέσεων και η οικονομική ανεξαρτησία. Ως εκ τούτου, η βασική διεργασία του σταδίου είναι η αποδοχή της ευθύνης του εαυτού σε συναισθηματικό και οικονομικό επίπεδο.
Οι πιο σημαντικές αλλαγές, οι οποίες απαιτούνται σε αυτό το στάδιο για την ομαλή μετάβαση στο επόμενο, σε επίπεδο στενών διαπροσωπικών σχέσεων, είναι η διαφοροποίηση του εαυτού από την οικογένεια καταγωγής και παράλληλα η ανάπτυξη ενήλικης σχέσης μαζί τους (χωρίς όμως να αποκοπούν συναισθηματικά στην προσπάθειά τους για ανεξαρτησία). Επιπλέον, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη στενών σχέσεων με συνομηλίκους, καθώς και η ανάπτυξη διαπραγματευτικής ικανότητας σε σχεσιακό πλαίσιο. Συχνά, οι νεαροί ενήλικες καλούνται να παρέχουν φροντίδα σε άλλους, τόσο σε σωματικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Τελειώνοντας, χρειάζεται η εστίαση να είναι σε περισσότερο μακροπρόθεσμους στόχους, όταν αφορά ζητήματα εργασιακά, σχεσιακά, οικογενειακά και κοινωνικά.
Εξίσου σημαντικές είναι και οι αλλαγές που απαιτούνται σε οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο, δηλαδή η έναρξη επαγγελματικής δραστηριότητας με δημιουργικότητα και η εγκαθίδρυση οικονομικής ανεξαρτησίας. Επίσης, απαραίτητη είναι και η ένταξη του εαυτού στην κοινότητα και την ευρύτερη κοινωνία, καθώς και η διαμόρφωση προσωπικής οπτικής σε διάφορα ζητήματα, που αφορούν την πνευματικότητα, τη θρησκεία και τη σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Ταυτόχρονα, είναι αναγκαίος τόσο ο σεβασμός και η υποστήριξη των λιγότερο ευνοημένων όσο και η αναζήτηση κι αποδοχή βοήθειας σε περίπτωση ανάγκης. Τέλος, είναι καίριας σημασίας η διαχείριση των όποιων οικονομικών, συναισθηματικών, πνευματικών και σχεσιακών θεμάτων προκύπτουν, αλλά και η ανοχή στην καθυστερημένη ευόδωση στόχων και η πειθαρχία σε οτιδήποτε απαιτεί σωματική και νοητική προσπάθεια.
Στάδιο 2ο
Το δεύτερο στάδιο χαρακτηρίζεται από την ένωση των οικογενειών μέσω γάμου, όπου η βασική διεργασία του νέου ζευγαριού είναι η δέσμευση κι αφοσίωση στο νέο σύστημα, που δημιουργήθηκε με την ταυτόχρονη αποκόλληση από την οικογένεια προέλευσης. Οι βασικές προκλήσεις, λοιπόν, είναι η επιλογή συντρόφου, η διαμόρφωση σχέσης και η απόφαση για τον γάμο.
Πιο αναλυτικά, σε αυτό το στάδιο ξεκινάει ο σχηματισμός του συζυγικού συστήματος με την ταυτόχρονη ανακατάταξη των σχέσεων με την εκτεταμένη οικογένεια και τους φίλους, ώστε να συμπεριληφθεί σε αυτές ο/η σύζυγος. Δηλαδή, οι νεαροί ενήλικες καλούνται σε επανασύνδεση με την οικογένεια καταγωγής τους και σε αναζήτηση μέσα σ’ αυτή μιας θέσης διαφορετικής σε σχέση με εκείνη που κατείχαν στο παρελθόν.
Σε επίπεδο σχέσης, το νέο ζευγάρι χρειάζεται να καλλιεργήσει την κατανόηση του άλλου μέσα από την πραγματικότητα κι όχι μέσω προβολών, ενώ απαραίτητη είναι και η διευθέτηση των διαφορετικών προσδοκιών, αξιών και τρόπων του σχετίζεσθαι, που έμαθαν στις οικογένειες καταγωγής. Επομένως και η συνδιαμόρφωση νέων προτύπων αλληλεπίδρασης, που θα υπερισχύσουν τελικά. Ένα ακόμα σημαντικό σημείο είναι ο καθορισμός ορίων και κανόνων, που θα προστατεύουν την ακεραιότητα του συστήματος, θα δίνουν χώρο στην προσωπική ζωή του κάθε μέλους, υποστήριξη και σεβασμό. Αυτοί οι κανόνες όμως χρειάζεται να επιτρέπουν τη διατήρηση της επαφής με τους σημαντικούς έξω-οικογενειακούς άλλους.
Περαιτέρω αλλαγές απαιτούνται σε αυτό το στάδιο αναφορικά με τη φροντίδα, την υποστήριξη και την εμβάθυνση άλλων σχέσεων, συμπεριλαμβανομένου των σχέσεων με τα μεγαλύτερα σε ηλικία μέλη της οικογένειας. Επιπλέον, είναι σημαντική η επαναξιολόγηση της επαγγελματικής ικανοποίησης, της οικονομικής επάρκειας και της δυνατότητας επίτευξης μεγαλύτερης ισορροπίας. Ιδιαίτερα απαιτητικό σημείο είναι η αποδοχή των συνεπειών από επιλογές που επέτρεψαν την πραγματοποίηση κάποιων στόχων, με συνέπεια όμως την απομάκρυνση άλλων. Τέλος, υπάρχει και η σταθεροποίηση στην οπτική για τη ζωή και την πνευματικότητα, ενώ είναι χρήσιμη η εστίαση στη χρήση της εσωτερικής δύναμης για τη βελτίωση της κοινότητας και της ευρύτερης κοινωνίας.
Στάδιο 3ο
Το τρίτο στάδιο αφορά τις οικογένειες με μικρά παιδιά, όπου η βασική διεργασία είναι η αποδοχή νέων μελών στο σύστημα. Οι αλλαγές που απαιτούνται στο επίπεδο του συζυγικού συστήματος είναι η ανάπτυξη γονεϊκών ρόλων, δηλαδή η αποδοχή του παιδιού από τους γονείς και η δημιουργία χώρου γι’ αυτό. Ταυτόχρονα, χρειάζεται και ο επαναπροσδιορισμός των σχέσεων του ζευγαριού, με στόχο τη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ εργασίας, ευθυνών και ρόλων. Επίσης, καίριας σημασίας είναι η συνεργασία στην ανατροφή, τις οικονομικές υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του νοικοκυριού, αλλά και η ισορροπία μεταξύ γονεϊκού – συζυγικού ρόλου και της επιθυμίας αυτοπραγμάτωσης, εξέλιξης κι ωρίμανσης του εαυτού.
Επιπλέον, για άλλη μία φορά λαμβάνει χώρα η ανακατάταξη των σχέσεων με την εκτεταμένη οικογένεια, για να συμπεριληφθούν οι ρόλοι του γονιού και των παππούδων/γιαγιάδων, αφού τα μέλη του οικογενειακού υπερσυστήματος μετακινούνται μια γενιά προς τα πάνω. Αυτό συνεπάγεται και την επαναδιαπραγμάτευση των ορίων μεταξύ της νέας οικογένειας και της οικογένειας των γονιών. Έπειτα, είναι σημαντική και η ανακατάταξη των σχέσεων με την κοινότητα και την ευρύτερη κοινωνία, για να συμπεριληφθούν τα νέα μέλη της οικογένειας και οι νέες μορφές σχέσεων, ενώ ακολουθεί η γνωριμία του παιδιού με θεσμούς, όπως το σχολείο και η εκκλησία.
Οι βασικές αναπτυξιακές αλλαγές των παιδιών σε αυτό το στάδιο αφορούν στη βρεφική ηλικία (0 – 2 ετών), την ανάπτυξη αυτονομίας και συναισθηματικής ανταποκρισιμότητας. Αργότερα, στην πρώιμη παιδική ηλικία (2 – 6 ετών) περιλαμβάνουν την αύξηση αυτονομίας, τις δεξιότητες αυτοδιαχείρισης, την ανταπόκριση στο συναίσθημα του εαυτού και των άλλων και την ικανότητα σύνδεσης με τους άλλους. Στη συνέχεια, στη μέση παιδική ηλικία (6 – 13 ετών), οι αλλαγές σχετίζονται με τη μάθηση, την επέκταση του κοινωνικού περίγυρου, το αίσθημα του ανήκειν και τη συνείδηση της διαφορετικότητας. Πιο γενικά, σε αυτό το στάδιο τα παιδιά χρειάζεται να καλλιεργήσουν τη συναισθηματική τους νοημοσύνη και την αποδοχή της διαφορετικότητας του άλλου.
Στάδιο 4ο
Το τέταρτο στάδιο αφορά τις οικογένειες με εφήβους. Η βασική διεργασία σε αυτό είναι η αύξηση της ευελιξίας των οικογενειακών ορίων, για να συμπεριληφθεί η ανεξαρτησία των παιδιών και οι αδυναμίες/ασθένειες των παππούδων/γιαγιάδων. Οι αλλαγές, οι οποίες απαιτούνται, είναι η μετατόπιση στις σχέσεις γονιού – παιδιού και η επαναδιαπραγμάτευση των γονεϊκών ρόλων, ώστε να επιτρέπεται στον έφηβο να κινείται μέσα κι έξω από το σύστημα με περισσότερη αυτονομία.
Πιο συγκεκριμένα, καθώς οι έφηβοι προσπαθούν να αυτονομηθούν και να δημιουργήσουν δική τους ταυτότητα, οι γονείς χρειάζεται να προσπαθούν να προσαρμοστούν, υιοθετώντας διαφορετικά μοτίβα, κανόνες και όρια. Τα νέα όρια έχουν στόχο, τόσο να βοηθούν τον έφηβο να διατηρεί την ταυτότητά του, όσο και να επιτρέπουν στα υποσυστήματα να διατηρούν τη σχέση τους. Μια σημαντική αλλαγή αυτής της περιόδου είναι ο μετασχηματισμός του προστατευτικού ρόλου της οικογένειας κατά την παιδική ηλικία στην προετοιμασία του εφήβου για την είσοδο στον κόσμο των ενηλίκων. Δηλαδή, η οικογένεια χρειάζεται να φροντίζει και παράλληλα να δημιουργεί το κατάλληλο έδαφος για την εξέλιξή του. Ταυτόχρονα, λειτουργεί τόσο σαν ασφαλής βάση, όσο και βατήρας για τη νέα γενιά και τις φάσεις ανάπτυξης του οικογενειακού συστήματος. Επίσης, απαραίτητη είναι η υποστήριξη εφήβων στην αξιολόγηση και διαχείριση των κοινωνικών φαινομένων και των σχέσεων με την κοινότητα και την ευρύτερη κοινωνία. Εξίσου σημαντική είναι και η υποστήριξη του εφήβου από την οικογένεια για την αποδοχή των αλλαγών (σωματικών, συναισθηματικών, πνευματικών) κατά την ήβη, αλλά και η ενθάρρυνση για την καλλιέργεια σωματικών, κοινωνικών και νοητικών δεξιοτήτων.
Κατά την περίοδο της εφηβείας, 13 – 21 ετών, ο έφηβος αναζητά την ταυτότητά του, και βρίσκει τη δική του φωνή. Σε αυτή τη φάση καλλιεργείται η ισορροπία μεταξύ του εαυτού και των άλλων, ενώ καλείται να διαχειριστεί τα καινούργια δικαιώματα και υποχρεώσεις, που απορρέουν από το αναπτυξιακό του στάδιο. Ταυτόχρονα, χρειάζεται την αίσθηση της ασφάλειας, του ανήκειν και της σταθερότητας στο πλαίσιο των σχέσεων με τους σημαντικούς άλλους. Τέλος, ο έφηβος, με τις συχνές προκλήσεις του, βοηθά την οικογένεια να εξελιχθεί.
Παράλληλα, το ζευγάρι είναι αναγκαίο να προβεί σε επαναπροσδιορισμό θεμάτων γάμου και καριέρας, που αναδύονται κατά τη μέση ηλικία, αλλά και σε ανάληψη ευθύνης για τη φροντίδα των οικογενειών καταγωγής.
Στάδιο 5ο
Το πέμπτο στάδιο χαρακτηρίζεται από την αποχώρηση των παιδιών από το σπίτι, την αποδοχή του ανεξάρτητου ενήλικου ρόλου του παιδιού και την επανοργάνωση της ζωής των γονέων χωρίς αυτά. Η βασική διεργασία είναι η αποδοχή πλήθους εξόδων και εισόδων στο οικογενειακό σύστημα.
Οι αλλαγές που απαιτούνται είναι η επαναδιαπραγμάτευση του συζυγικού συστήματος ως δυάδας, αφού η σχέση του ζευγαριού έρχεται ξανά στο επίκεντρο και χρειάζεται να δημιουργηθεί ένα νέο συμβόλαιο για τη σχέση. Επιπλέον, είναι καίριας σημασίας η ανάπτυξη σχέσεων ως ενήλικας προς ενήλικα ανάμεσα στα μεγαλωμένα παιδιά και τους γονείς τους. Παράλληλα, χρειάζεται ο επαναπροσδιορισμός των σχέσεων, για να συμπεριληφθούν σύζυγοι των παιδιών, συμπέθεροι ή και εγγόνια, αλλά και ο επαναπροσδιορισμός των σχέσεων με την κοινότητα, για τη συμπερίληψη των νέων οικογενειακών υποσυστημάτων. Εκτός της διαχείρισης της απώλειας του ενεργού γονεϊκού ρόλου, οι προκλήσεις συνεχίζονται, καθώς η επόμενη περίοδος είναι αυτή της δημιουργίας οικογένειας από την πλευρά των παιδιών και η επέκτασή της, αλλά και η συνειδητοποίηση αυτού από μέρους των γονιών. Οι γονείς καλούνται στην εξερεύνηση νέων ενδιαφερόντων κι επαγγελματικών ευκαιριών, δεδομένης της απουσίας των ευθυνών ανατροφής παιδιών, ενώ συχνά προκύπτει ανάγκη διαχείρισης των προβλημάτων υγείας και του θανάτου των γονιών (παππούδων).
Στάδιο 6ο
Το έκτο στάδιο αφορά τις οικογένειες στην ύστερη μέση ηλικία. Η βασική διεργασία είναι η αποδοχή της αλλαγής των ρόλων των γενεών, ενώ οι κυριότερες προκλήσεις είναι η μετάβαση στην τρίτη ηλικία και η αξιοποίηση της εμπειρίας στις αλληλεπιδράσεις. Οι αλλαγές, οι οποίες απαιτούνται, είναι η διατήρηση της λειτουργικότητας και των ενδιαφερόντων, ενόψει της σωματικής και νοητικής εξασθένησης, και η διερεύνηση νέων οικογενειακών και κοινωνικών επιλογών. Η πολυπλοκότητα αυτού του σταδίου φαίνεται κι από το ότι εμφανίζεται μια τέταρτη γενιά κι αλλάζουν οι ευθύνες κι οι ρόλοι όλων των μελών της οικογένειας. Δηλαδή, τα παιδιά γίνονται γονείς, οι γονείς παππούδες και τα αδέρφια θείοι.
Πιο συγκεκριμένα, είναι αναγκαία η υποστήριξη ενός πιο κεντρικού ρόλου της μεσαίας γενιάς, με τη μετακύλιση διαφόρων καθηκόντων στα ενήλικα παιδιά. Ταυτόχρονα, η υποστήριξη παλιότερων γενεών παραμένει, είναι όμως πιο λειτουργικό να αποφεύγεται ο ρόλος αυτού που κάνει τα πάντα. Ένα ακόμα σημαντικό σημείο είναι η δημιουργία χώρου στο σύστημα για τη σοφία και την εμπειρία των ηλικιωμένων, οι οποίοι είναι να πουν πράγματα που δεν έχουν πει και να χαρίσουν τα δώρα τους στις νεότερες γενιές. Ορόσημο σε αυτή τη φάση αποτελεί η συνταξιοδότηση, με την αιφνίδια απώλεια στόχου, η οποία είναι απαραίτητο να συνοδεύεται από τη δημιουργία νέου νοήματος. Σε αυτό βοηθά ο ρόλος του παππού/γιαγιάς, καθώς καλύπτει ένα μέρος του κενού που δημιουργείται από το κομμάτι της επαγγελματικής ταυτότητας, που χάνεται. Οι αλλαγές δύναται να αναγνωρίζονται και σαν ευκαιρίες για επαναξιολόγηση των συνθηκών ζωής, ενώ παράλληλα διατηρείται η ενεργητικότητα του εαυτού σε σημαντικούς τομείς της ζωής (νοητικός, πνευματικός, ψυχολογικός και σωματικός), καθώς και η συναισθηματική σύνδεση με τους άλλους. Ένα άλλο σημαντικό σημείο, είναι ο καθορισμός του ρόλου του παππού/γιαγιάς κι άλλων ρόλων για τους μεγαλύτερους ανθρώπους σε μια κοινότητα. Ιδιαίτερα απαιτητική είναι σε αυτή τη φάση η φροντίδα των σχέσεων με την επόμενη γενιά, αλλά και η αποδοχή των περιορισμών και των ευθυνών της φροντίδας για τις προηγούμενες κι επόμενες γενιές. Τέλος, συχνά τα άτομα καλούνται να διαχειριστούν τον θάνατο γονέα κι άλλων ατόμων από παλαιότερες γενιές.
Στάδιο 7ο
Το έβδομο και τελευταίο στάδιο είναι οι οικογένειες στην τελική φάση της ζωής. Οι κυριότερες προκλήσεις οι οποίες προκύπτουν σε αυτό το στάδιο είναι το πένθος, η απώλεια, η ψυχική ανθεκτικότητα, η ανασκόπηση και το γήρας. Η βασική διεργασία του σταδίου είναι η αποδοχή των ενδεχόμενων ασθενειών, του θανάτου και της ολοκλήρωσης του κύκλου ζωής.
Οι πιο σημαντικές αλλαγές που απαιτούνται σε αυτό το στάδιο αφορούν τη διαχείριση απώλειας συζύγου, αδερφών και συνομηλίκων, καθώς και των ανεστραμμένων ρόλων στη φροντίδα, μεταξύ της μεσαίας και των παλιότερων γενεών, γεγονός το οποίο συνοδεύεται με την αποδοχή της εξάρτησης από τους άλλους και του μειωμένου ελέγχου στη ζωή του ίδιου του ατόμου. Επιπροσθέτως, αλλαγές απαιτούνται στον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων με την ευρύτερη κοινωνία και το κοινωνικό σύστημα, με κύριο στόχο την αναγνώριση των εναλλασσόμενων σχέσεων του κύκλου ζωής. Ένα σημαντικό σημείο είναι και η ανασκόπηση της ζωής με τρόπο ισορροπημένο, ο οποίος να δίνει προοπτική, ενώ αναγκαία είναι και η συμφιλίωση με τις αποτυχίες και τις επιλογές, με ανάληψη της ευθύνης του εαυτού και χωρίς πικρία. Εξίσου σημαντική είναι και η αποδοχή του θανάτου συζύγου, η δημιουργία ενός νέου τρόπου ζωής, καθώς και η εστίαση σε ενέργειες οι οποίες μπορούν να γίνουν για τον εαυτό και τους άλλους στον χρόνο που απομένει. Εξαιρετική σημασία, στο πλαίσιο των ανωτέρω αλλαγών, λαμβάνει και η παράδοση της κληρονομιάς σε όλα της τα πεδία (οικονομική, πνευματική, συναισθηματική) στην επόμενη γενιά. Τέλος, απαιτείται η αποδοχή της ζωής και του θανάτου του ιδίου του ατόμου, όπως και η προετοιμασία για την ολοκλήρωση της ζωής.
