Το θέμα του αντίχριστου συνδέεται άμεσα με τη μεγάλη θλίψη που η εκκλησία καλείται να διανύσει τις έσχατες ημέρες, όπως άλλωστε επιβεβαιώνουν τα σχετικά χωρία στην Καινή Διαθήκη1. Έτσι, η θεολογική τοποθέτηση του αναγνώστη στο ένα θέμα αναπόφευκτα επηρεάζει και τη στάση του στο άλλο, και αντίστροφα. Για παράδειγμα, όσοι περιορίζουν τα έσχατα και τη μεγάλη θλίψη στο τέλος της ιστορίας, λίγο πριν τη Δεύτερη Έλευση του Χριστού, συνήθως μιλούν και περιμένουν έναν αντίχριστο που θα εμφανιστεί στο μέλλον. Αντίθετα, όσοι κατανοούν τις έσχατες ημέρες ευρύτερα, ως την περίοδο που καλύπτει όλη τη ζωή της εκκλησίας2, δέχονται την ύπαρξη πολλών αντίχριστων, οι οποίοι δρουν καθ’ όλη τη διάρκεια της εκκλησίας, μέχρι τη Δεύτερη Έλευση του Χριστού3. Σε αυτό το άρθρο θα εισάγουμε το θέμα του αντίχριστου σύμφωνα με τη δεύτερη ερμηνευτική τοποθέτηση, η οποία συνήθως βρίσκει έκφραση στο χώρο της αναμορφωμένης θεολογίας.
Ένας λόγος για τον οποίο το θέμα του αντίχριστου παρουσιάζει ερμηνευτική δυσκολία είναι το γεγονός ότι η λέξη «αντίχριστος» δεν εμφανίζεται πουθενά στην Παλαιά Διαθήκη, ενώ στην Καινή Διαθήκη εμφανίζεται μόνο σε τέσσερα χωρία, στην Α’ Ιωάννου 2:18, 2:22, 4:3 και Β’ Ιωάννου 1:7. Έτσι, η λέξη «αντίχριστος» δεν εμφανίζεται ούτε μια φορά στα ευαγγέλια, στις επιστολές του απ. Παύλου και το βιβλίο της Αποκάλυψης, με αποτέλεσμα να απουσιάζει παντελώς από τις εσχατολογικές ενότητες που θα περίμενε ο ερμηνευτής να τη συναντήσει. Οπωσδήποτε, τα ευαγγέλια, οι επιστολές του απ. Παύλου και η Αποκάλυψη, αναφέρονται στην εμφάνιση προσώπων ή θεσμών που εναντιώνονται στο Θεό, χωρίς όμως τα πρόσωπα αυτά ή οι θεσμοί να προσδιορίζονται με τη λέξη «αντίχριστος». Αυτή η παρατήρηση καθιστά το έργο του ερμηνευτή πιο δύσκολο, αφού καλείται να εξετάσει προσεκτικά την κάθε περίπτωση, χωρίς να βιαστεί να προσαρτήσει την ιδέα του αντίχριστου στις παραπάνω εσχατολογικές ενότητες. Για παράδειγμα, ίσως κάποιος πέσει στον πειρασμό να ερμηνεύσει το πρώτο «θηρίο» της Αποκάλυψης ως τον έσχατο αντίχριστο που θα εμφανιστεί στο τέλος της ιστορίας. Όμως, από τη στιγμή που το θηρίο δεν προσδιορίζεται πουθενά ως «αντίχριστος», μήπως το θηρίο συμβολίζει κάτι διαφορετικό; Γιατί εμφανίζεται να έχει επτά κεφάλια και δέκα κέρατα (Απ. 13:1); Επίσης, γιατί έχουμε την εμφάνιση δύο θηρίων κι όχι ενός;
Οι πολλοί αντίχριστοι
Εάν ξεκινήσουμε την έρευνά μας από την προφητική ρήση του Χριστού στα ευαγγέλια, αμέσως παρατηρούμε ότι ο Χριστός αναφέρεται στην εμφάνιση πολλών χριστών ή ψευδόχριστων. Ο Ιησούς, δηλαδή, καθώς παραθέτει τα γεγονότα που πλαισιώνουν τη μελλοντική θλίψη, δεν προειδοποιεί τους μαθητές για κάποιον «έναν» που θα έρθει και θα πει «εγώ είμαι ο Χριστός» (Ματ. 24:5), αλλά προετοιμάζει τους μαθητές για την εμφάνιση πολλών αυτοαποκαλούμενων «χριστών», οι οποίοι θα έρθουν με πρόθεση να πλανήσουν4. Μάλιστα, η προειδοποίηση για πλάνη φαίνεται να είναι τόσο σημαντική, που ο Χριστός ξεκινάει όλη την ομιλία του με την εξής πρόταση: «βλέπετε μή τις ὑμᾶς πλανήσῃ» (Ματ. 24:4). Ο κίνδυνος της πλάνης σχετικά με την ανάδειξη «σωτήρων» που επικαλούνται την ειρήνη, αλλά φέρνουν πόλεμο, συνδυάζεται με το προάγγελμα της έγερσης ψευδοπροφητών (Ματ. 24:11), οι οποίοι έχουν την ίδια ακριβώς πρόθεση: «καὶ πλανήσουσιν πολλούς» (Ματ. 24:11, σύγκρινε με 24:5)5. Ταυτόχρονα με την πλάνη, οι ψευδομεσσίες και ψευδοπροφήτες προκαλούν συνθήκες διωγμού για την εκκλησία, με αποτέλεσμα να την οδηγήσουν σε «θλίψη» (Ματ. 24:9). Κι ενώ η περιγραφή της θλίψης στο Ματ. 24:4-14 αποτελεί μονάχα την αρχή των δεινών, κι όχι το τέλος (Ματ. 24:6, 8), ο Χριστός βεβαιώνει ότι σε αυτή την περίοδο θα εμφανιστούν πολλοί «χριστοί» και ψευδοπροφήτες, όχι ένας.
Μάλιστα, ακόμα κι έπειτα από την εμφάνιση του «βδελύγματος που φέρνει την ερήμωση» (Ματ. 24:15), τη στιγμή που ο Ιησούς μιλάει για μια «θλίψη μεγάλη» τέτοια, που «δεν ξανάγινε απ’ την αρχή του κόσμου έως σήμερα κι ούτε θα ξαναγίνει» (Ματ. 24:21), προειδοποιεί και πάλι: «Αν κάποιος τότε σας πει, “να, εδώ είναι ο Μεσσίας” ή “να, εκεί είναι”, μην τον πιστέψετε. Γιατί θα εμφανιστούν ψευδομεσσίες και ψευδοπροφήτες, που θα κάνουν μεγάλα και φοβερά θαύματα, για να παραπλανήσουν, αν είναι δυνατό, ακόμα κι αυτούς που διάλεξε ο Θεός» (Ματ. 24:23-24). Στα χωρία αυτά, προβλέποντας την εμφάνιση πολλών ψευδόχριστων κατά την περίοδο της μεγάλης θλίψης, ο Χριστός προκαλεί τη σκέψη του αναγνώστη για τον ερχομό του έσχατου αντίχριστου6. Εάν η εκκλησία περιμένει την άφιξη του έσχατου αντίχριστου για να στρατολογήσει τον εαυτό της ενάντια στις μεθόδους του, ίσως στο μεταξύ να έχει χάσει τη μάχη. Περιμένοντας να αναγνωρίσει τον «έναν» αντίχριστο, της έχουν διαφύγει οι πολλοί7. Πώς προετοιμάζεται η εκκλησία ενόψει της προειδοποίησης του Ιησού; Με ποιον τρόπο στέκεται να αντιμετωπίσει τους ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες;
Η ύπαρξη πολλών αντίχριστων επιβεβαιώνεται από τη χρήση της λέξης «αντίχριστος» στην Α’ και Β’ Ιωάννου, τις μοναδικές χρήσης της λέξης σε όλη την Αγία Γραφή. Στις επιστολές αυτές έχουμε αναφορά σε πολλούς αντίχριστους (Α’ Ιωάν. 2:18, 22, Β’ Ιωάν. 1:7) ή στο πνεύμα του αντίχριστου που ήδη βρίσκεται στον κόσμο (Α’ Ιωάν. 4:3), το οποίο βλέπουμε να ενσαρκώνεται σε «πολλούς» (Α’ Ιωάν. 4:1, 5). Τα λόγια του Ιησού στα ευαγγέλια βρίσκουν την εκπλήρωσή τους στη ζωή της εκκλησίας από τον πρώτο κιόλας αιώνα.
Μάλιστα, η εμφάνιση πολλών αντίχριστων οδηγεί τον απ. Ιωάννη στο συμπέρασμα ότι η εκκλησία ζει στις έσχατες ημέρες: «Παιδιά μου, έφτασε το τέλος. Έχετε ακούσει σχετικά με τον ερχομό του αντίχριστου. Τώρα, λοιπόν, έχουν παρουσιαστεί πολλοί αντίχριστοι. Απ’ αυτό καταλαβαίνουμε πως έφτασε το τέλος» (Α’ Ιωάν. 2:18)8. Το γεγονός ότι ο απ. Ιωάννης συνδέει την εμφάνιση πολλών αντίχριστων με την έσχατη ώρα, φαίνεται να δηλώνει δύο πράγματα: (1) ο απ. Ιωάννης δεν συνέδεε απαραίτητα την έσχατη ώρα με τη φανέρωση ενός μόνου αντίχριστου, αλλά με την εμφάνιση πολλών, και (2) η εσχατολογική μάχη της εκκλησίας με τον αντίχριστο έχει ήδη ξεκινήσει από την εποχή του πρώτου αιώνα. Σύμφωνα με τον Ιωάννη, εκείνος που εγείρεται μέσα στον κόσμο για να εναντιωθεί στον Χριστό και την αλήθεια που εκπροσωπεί, απειλώντας να πλανήσει την εκκλησία, ενσαρκώνει το πνεύμα του αντίχριστου και συνεπώς υλοποιεί την προφητεία σχετικά με τον ερχομό του (Α’ Ιωάν. 2:18, 22), ανεξάρτητα αν αυτός είναι ένας ή πολλοί9. Παρατήρησε, για παράδειγμα, πως ο απ. Ιωάννης αναφέρεται στους αντίχριστους χρησιμοποιώντας πληθυντικό αριθμό («αυτοί βγήκαν απ’ ανάμεσά μας», Α’ Ιωάν. 2:19), αλλά επίσης χρησιμοποιεί τον ενικό αριθμό για να προσδιορίσει τον αντίχριστο ευρύτερα ως εκείνον που αρνείται τον Πατέρα και τον Υιό (Α’ Ιωάν. 2:22), παρόλο που αυτός μπορεί να ενσαρκώνεται σε πολλούς. Παρόμοια, στη Β’ Ιωάν. 1:7, διαβάζουμε: «Πολλοί πλάνοι έχουν εμφανιστεί στον κόσμο… Όποιος τα λέει αυτά είναι ο πλάνος και ο αντίχριστος»10. Έτσι, η εκκλησία της περιοχής της Μικράς Ασίας, στην οποία έγραψε την επιστολή του ο απ. Ιωάννης, καλείται να αντιμετωπίσει τον δικό της αντίχριστο και να δώσει τη μάχη της ενάντια στην απειλή της πλάνης. Η εκκλησία που αγνοεί την ύπαρξη των αντίχριστων, αποτυχαίνοντας να τους αναγνωρίσει, φαίνεται να διακυβεύει την κοινωνία της με τον Θεό (Α’ Ιωάν. 1:6-7, 2:24, Β’ Ιωάν. 1:9).
Η εικόνα που έχουμε σχηματίσει από τα ευαγγέλια και τις επιστολές του Ιωάννη βρίσκει επιπρόσθετη υποστήριξη σε άλλα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας της Β’ Πέτρου προειδοποιεί την εκκλησία με τα εξής λόγια: «Υπήρχαν όμως και ψευδοπροφήτες ανάμεσα στους Ισραηλίτες, όπως κι ανάμεσά σας θα υπάρξουν ψευδοδιδάσκαλοι. Οι άνθρωποι αυτοί θα σπείρουν στην κοινότητά σας αιρετικές διδασκαλίες που οδηγούν στην απώλεια, και θ’ απαρνιούνται τον Κύριο…» (Β’ Πετ. 2:1). Παρόλο που εδώ δεν έχουμε αναφορά σε «αντίχριστους» ή «ψευδόχριστους», αξίζει να σημειωθεί ότι οι ψευδοδιδάσκαλοι που αναδύονται μέσα στην εκκλησία παραβάλλονται με τους ψευδοπροφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, με αποτέλεσμα να αποτελούν πιθανή εκπλήρωση της προφητείας του Χριστού για την εμφάνιση «ψευδοπροφητών». Ακόμα και στην περίπτωση της Β’ Θεσσαλονικείς 2:1-12, όπου έχουμε αναφορά σε ένα πρόσωπο που θα αποδειχθεί ενάντιος του Θεού στο μέλλον11, ο συγγραφέας μας βεβαιώνει ότι το μυστήριο της ανομίας, που εκφράζει τη δράση του προσώπου αυτού, είναι ήδη ενεργό την εποχή που γράφτηκε η επιστολή («τὸ γὰρ μυστήριον ἤδη ἐνεργεῖται τῆς ἀνομίας», Β’ Θεσ. 2:7).12
Επίσης, στο βιβλίο της Αποκάλυψης συναντάμε την εκκλησία της Σμύρνης να βρίσκεται σε κατάσταση θλίψης και φτώχειας εξαιτίας της «συναγωγής του σατανά» (Απ. 2:9). Το γεγονός ότι μια Ιουδαϊκή συναγωγή έχει γίνει όργανο του σατανά, προκαλώντας θλίψη και διωγμό για την εκκλησία (Απ. 2:10), δείχνει την ενεργή δράση και ενδεχόμενη ενσάρκωση του σατανά με τη μορφή αντίχριστων13. Παρόμοια, η εκκλησία της Περγάμου κατοικεί «εκεί που έχει στήσει το θρόνο του ο σατανάς… όπου κατοικεί ο σατανάς» (Απ. 2:13). Με ποιον τρόπο κατοικεί ο σατανάς στην Πέργαμο; Το χωρίο μάλλον αναφέρεται σε όργανο του σατανά, που λειτουργεί μάλλον ως αντίχριστος ή ψευδοπροφήτης14. Ήδη, λοιπόν, από τον πρώτο αιώνα, η εκκλησία καλείται να αντιμετωπίσει αντίχριστους και ψευδοπροφήτες, αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα αυτής της πνευματικής μάχης.
Τα πολλά θηρία
Εάν, λοιπόν, η εκκλησία περιμένει πολλούς αντίχριστους, πώς εξηγείται η αναφορά του θηρίου που αντιγράφει τον Χριστό στην Αποκάλυψη; Κάποιοι ερμηνευτές έχουν κατανοήσει το πρώτο θηρίο ως τον έσχατο αντίχριστο, ενώ άλλοι το συνδέουν με τον αυτοκράτορα Νέρωνα που έδρασε τον πρώτο αιώνα μ.Χ.15 Στο υπόλοιπο του άρθρου, θα ήθελα σύντομα να επισκεφτούμε τη μορφή του πρώτου θηρίου στην Αποκάλυψη (Απ. 13:1-9, 17:1-18), επειδή ενώ φαινομενικά δείχνει να είναι ένα θηρίο, στην πραγματικότητα είναι πολλά. Κι αν πράγματι το βιβλίο της Αποκάλυψης προειδοποιεί για πολλά θηρία, έναντι του ενός, τότε η εικόνα που έχουμε σχηματίσει από το υπόλοιπο της Καινής Διαθήκης εναρμονίζεται με τη μορφή που παίρνει το θηρίο στην Αποκάλυψη.
Την ύπαρξη πολλών θηρίων μέσα στην ιστορία πρωταρχικά τη συναντάμε στην Παλαιά Διαθήκη, στο όραμα του Δανιήλ, όπου διαβάζουμε για τέσσερα θηρία που βγαίνουν από τη θάλασσα (Δαν. 7:1-8). Η κατανόηση των θηρίων στο βιβλίο του Δανιήλ διευκολύνει τον ερμηνευτή της Αποκάλυψης, επειδή όπως θα δούμε τα θηρία σχετίζονται μεταξύ τους. Πρώτα, παρατηρούμε ότι τα πρώτα τρία θηρία παρουσιάζονται με μορφή ζώου, το πρώτο σαν λιοντάρι (Δαν. 7:4), το δεύτερο σαν αρκούδα (Δαν. 7:5), και το τρίτο σαν λεοπάρδαλη που έχει τέσσερα κεφάλια (Δαν. 7:6). Επιπλέον, ένα διακριτό χαρακτηριστικό του τέταρτου θηρίου είναι τα δέκα κέρατα (Δαν. 7:7). Από τη συνάφεια του Δανιήλ γνωρίζουμε τη συμβολική αξία των τεσσάρων θηρίων, ότι δηλαδή αντιπροσωπεύουν βασιλείες ή αυτοκρατορίες. Έτσι, το πρώτο θηρίο εκπροσωπεί τη Βαβυλωνιακή αυτοκρατορία, ενώ τα υπόλοιπα φαίνεται να εκπροσωπούν αντίστοιχα τη Μηδο-Περσική, την Ελληνική, και τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία16. Εφόσον ο Δανιήλ έζησε την εποχή του πρώτου θηρίου, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι από την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης ο λαός του Θεού ήρθε αντιμέτωπος με «θηρία» και «κέρατα». Η εξορία που έζησε ο Δανιήλ στη Βαβυλώνα αποτέλεσε γι’ αυτόν μια μεγάλη θλίψη, κατά τη διάρκεια της οποίας ο λαός του Θεού διώχθηκε17. Μάλιστα, η πράξη του Ναβουχοδονόσωρ να στήσει μία αυτοκρατορική εικόνα (του θηρίου) και να ζητήσει από όλους να την προσκυνήσουν (Δαν. 3:1-7), αντιστοιχεί με την πράξη του δεύτερου θηρίου της Αποκάλυψης, το οποίο επίσης στήνει μια εικόνα (του πρώτου θηρίου) και καλεί όλο τον κόσμο να την προσκυνήσει (Απ. 13:11-18).
Συνεπώς, στην Παλαιά Διαθήκη συναντάμε την ανάδειξη πολλών θηρίων, το ένα να εμφανίζεται μετά το άλλο και να το αντικαθιστά. Ίσως να μην έχουμε οικειοποιηθεί με την ιδέα ότι εξουσίες, όπως η Ελληνική αυτοκρατορία (ιδιαίτερα με την εμφάνιση του Αντίοχου Δ’ Επιφανή) και η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, έδρασαν μέσα στην ιστορία ως θηρία. Αυτή την εικόνα μας δίνει το βιβλίο του Δανιήλ. Τα «θηρία» αυτά παρήγαγαν αντίθεους, οι οποίοι απαίτησαν αποκλειστική λατρεία της αυτοκρατορικής «εικόνας» και εκδίωξαν τον λαό του Θεού προκαλώντας ανάλογη θλίψη.
Το πρώτο θηρίο της Αποκάλυψης σχετίζεται άμεσα με τα τέσσερα θηρία του Δανιήλ, επειδή φέρει τα χαρακτηριστικά τους. Το βλέπουμε, για παράδειγμα, να βγαίνει κι αυτό από τη θάλασσα, όπως τα θηρία στο Δανιήλ. Επίσης, το θηρίο που είδε ο απ. Ιωάννης μοιάζει με λεοπάρδαλη κι έχει τα πόδια μιας αρκούδας και το στόμα ενός λιονταριού (Απ. 13:2). Το θηρίο, δηλαδή, υιοθετεί τα χαρακτηριστικά των τριών πρώτων θηρίων του Δανιήλ. Επιπρόσθετα, έχει δέκα κέρατα και επτά κεφάλια (Απ. 13:1), στοιχεία πάλι δανεισμένα από τα θηρία του Δανιήλ: τα δέκα κέρατα ανήκουν στο τέταρτο θηρίο και τα επτά κεφάλια αποτελούν το σύνολο των κεφαλιών στα τέσσερα θηρία (τέσσερα κεφάλια έχει το τρίτο θηρίο και από ένα κεφάλι τα υπόλοιπα)18. Επομένως, το θηρίο της Αποκάλυψης αντιγράφει τα θηρία που έχουν προηγηθεί, μοιάζει με αυτά, και φαίνεται να αποτελεί μια σύνοψή τους. Αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί σε δύο τουλάχιστον συμπεράσματα: (1) το θηρίο της Αποκάλυψης δεν είναι ένα θηρίο διαφορετικής ποιότητας από τα προηγούμενα, αλλά παρουσιάζεται να έχει παρόμοιες ιδιότητες και, (2) σε αντιστοιχία με την Παλαιά Διαθήκη, το θηρίο της Αποκάλυψης εκπροσωπεί μάλλον κάποια βασιλεία, έναν θεσμό, μια κρατική εξουσία, χωρίς να συνδέεται αποκλειστικά με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. 19
Στο κεφάλαιο 17, ο συγγραφέας της Αποκάλυψης παραθέτει την εξήγηση του πρώτου θηρίου. Ο άγγελος παρουσιάζεται στον απ. Ιωάννη και του λέει: «Εγώ θα σου εξηγήσω το μυστήριο της γυναίκας και του θηρίου που τη βαστάζει και που έχει επτά κεφάλια και δέκα κέρατα» (Απ. 17:7). Η εξήγηση που δίνει ο άγγελος για το θηρίο στα επόμενα χωρία μας αποκαλύπτει τη φύση του θηρίου και τη δράση του μέσα στην ιστορία, οδηγώντας μας στο συμπέρασμα ότι μάλλον δεν πρόκειται για ένα, αλλά για πολλά θηρία, όπως συνέβαινε και στην Παλαιά Διαθήκη.
Ο άγγελος εξηγεί:
Το θηρίο που είδες υπήρχε, μα τώρα δεν υπάρχει· θ’ ανεβεί από την άβυσσο και στον εξολοθρεμό θα πάει. Και θ’ απορήσουν οι κάτοικοι της γης… γιατί θα βλέπουν το θηρίο που υπήρχε και τώρα δεν υπάρχει, μα που θα ξανάρθει.
Απ. 17:8
Οι κάτοικοι της γης απορούν στη θέα του θηρίου, επειδή αυτό «υπήρχε και τώρα δεν υπάρχει, αλλά θα ξαναέρθει». Γιατί ο άγγελος παρουσιάζει το θηρίο με αυτό τον τρόπο; Η αινιγματική φράση του αγγέλου θέλει να περιγράψει τον τρόπο που εμφανίζεται ή υπάρχει το θηρίο μέσα στην ιστορία. Το θηρίο, στην προσπάθειά του να αντιγράψει την αιώνια ύπαρξη του Θεού (ο οποίος αληθινά «υπήρχε και υπάρχει και θα ‘ρθεί», Απ. 1:4, 8, 4:8), θέλει να διατηρήσει τον εαυτό του μέσα στην ιστορία, χωρίς όμως να το καταφέρνει πραγματικά. Το αποτέλεσμα είναι μια παρωδία του Θεού20. Από τη μια μεριά, το θηρίο φαίνεται να μην πεθαίνει ποτέ, επειδή πάντοτε αναβιώνει· από την άλλη μεριά, η φαινομενική αυτή «αιωνιότητα» αποτελεί παρωδία της ύπαρξης του Θεού, επειδή το θηρίο που υπήρχε, «τώρα δεν υπάρχει». Με άλλα λόγια, ο άγγελος φαίνεται να λέει το εξής: όταν βλέπουμε να αναδύεται ένα θηρίο μπροστά μας, αυτό το θηρίο δεν αποτελεί συνέχεια του θηρίου που βλέπαμε προηγουμένως, αφού το προηγούμενο θηρίο «τώρα δεν υπάρχει»· αντίθετα, το καινούριο θηρίο που αναδύεται αντικαθιστά το προηγούμενο. Μάλιστα, διαβάζουμε ότι ακόμα και αυτό το θηρίο που αναδύεται καινούριο, «από την άβυσσο», θα καταλήξει μαζί με το προηγούμενο στην απώλεια (Απ. 17:8), δηλαδή, στερείται κι αυτό της αιωνιότητας του Θεού. Επομένως, η μια βασιλεία φαίνεται να διαδέχεται την άλλη έτσι, ώστε εκείνη που έδρασε στο παρελθόν τώρα να έχει εξαφανιστεί21. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει το θηρίο να αναβιώσει για να συνεχίσει τη δράση του μέσα από μια άλλη βασιλεία, μέσα από ένα καινούριο κεφάλι.
Πράγματι, ο άγγελος φαίνεται να επιβεβαιώνει την παραπάνω ερμηνεία στα επόμενα χωρία, όπου εξηγεί την ύπαρξη των επτά κεφαλιών με παρόμοιο τρόπο:
οι πέντε έπεσαν, ο ένας υπάρχει, ο άλλος δεν ήρθε ακόμη· κι όταν έρθει, λίγο καιρό θα παραμείνει.
Απ. 17:10
Η παρωδία της αιωνιότητας του Θεού συνεχίζεται, τώρα μέσα από την εξήγηση των επτά κεφαλιών. Τα πέντε κεφάλια που έπεσαν αντιπροσωπεύουν πέντε βασιλείες που προηγήθηκαν, αλλά τώρα δεν υπάρχουν.22 Το ένα κεφάλι που παραμένει δηλώνει τη βασιλεία που έχουμε μπροστά μας. Όμως, υπάρχει και μια μελλοντική βασιλεία που δεν έχει έρθει ακόμα, αλλά όταν έρθει θα είναι και αυτή προσωρινή. Μέσα από αυτή την αντικατάσταση των εξουσιών, το θηρίο παραμένει ενεργό· όμως, αν και εμφανίζεται σα να μην πεθαίνει, κάθε φορά εξαλείφεται εκ νέου. Ο άγγελος, λοιπόν, μας δίνει ένα πρότυπο, ένα μοτίβο, που εξηγεί τη φύση του θηρίου και του τρόπου ύπαρξής του μέσα στην ιστορία. Το θηρίο παρουσιάζεται με μια φαινομενική συνέχεια, η οποία στην πραγματικότητα είναι μια ασυνέχεια, αφού κάθε φορά αλλάζει μορφή, διατηρώντας σταθερό μόνο τον προορισμό της απώλειας.
Εάν πράγματι το θηρίο ενσαρκώνεται ξανά και ξανά μέσα στην ιστορία, τότε μπορούμε να μιλάμε για πολλά θηρία. Η ερμηνεία αυτή του θηρίου ταιριάζει με την εναλλαγή των θηρίων στη Παλαιά Διαθήκη. Επίσης, η ύπαρξη πολλών θηρίων φαίνεται να ταιριάζει με την προειδοποίηση του Χριστού για πολλούς ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες, όπως και με την κατάσταση που συναντάμε στην Α’ και Β’ Ιωάννου, όπου εμφανίζονται οι αντίχριστοι. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η εκκλησία καλείται να ζήσει κάτω από θηρία και ανάμεσα σε αντίχριστους και ψευδοπροφήτες, όπως κι ο Δανιήλ.23 Η στάση του πιστού μέσα σε αυτή την «εμπόλεμη» κατάσταση τον προσδιορίζει λατρευτικά, αφού η μάχη αυτή κερδίζεται ή χάνεται επί τη βάσει του ποιον προσκυνάει. Ο πραγματικός λατρευτής του Θεού έχει μάθει να διαχωρίζει την αληθινή εικόνα του Θεού, τον Χριστό, από τις πολλές κάλπικες.
Βιβλιογραφία
1Δες Ματθαίος 24:1-32, Α’ Ιωάννου 2:18-29, και Αποκάλυψη 12-13.
2Για το θέμα της μεγάλης θλίψης και τον ισχυρισμό ότι η εκκλησία διανύει τη θλίψη αυτή σήμερα, δες το σχετικό άρθρο στο τεύχος του Ιανουαρίου 2017.
3Αυτή η δεύτερη θεολογική τοποθέτηση οπωσδήποτε περιμένει την εμφάνιση αντίχριστων στο μέλλον, ένας από τους οποίους θα είναι και ο τελευταίος. Για παράδειγμα, δες τον Anthony A. Hoekema, The Bible and the Future (Grand Rapids: Eerdmans, 1979), ο οποίος εκφράζει την αναμορφωμένη άποψη, αλλά σημειώνει: «δεν θα ήταν ορθό να ισχυριστούμε ότι ο Ιωάννης δεν είχε χώρο στη σκέψη του για έναν μελλοντικό άνθρωπο-αντίχριστο». Ωστόσο, η άποψη αυτή δεν διαχωρίζει ποιοτικά τον έναν αντίχριστο από τους υπόλοιπους, αλλά θεωρεί ότι όλοι εκπροσωπούν εξίσου το πνεύμα του αντιχρίστου.
4Η λέξη «χριστός» εδώ χρησιμοποιείται με την έννοια του «μεσσία», δηλαδή, αποτελεί ισχυρισμό βασιλικού τίτλου. Στην ιστορία του Ισραήλ, υπήρξαν πολλοί αυτοαποκαλούμενοι μεσσίες, ιδιαίτερα πριν και μετά την καταστροφή του ναού το 70 μ.Χ. Για παραδείγματα «χριστών» στη διάρκεια του πρώτου αιώνα, δες τον R. T. France, The Gospel of Matthew (Grand Rapids: Eerdmans, 2007), 902-903.
5Παρατηρούμε ότι η ανάδειξη ψευδόχριστων και ψευδοπροφητών στο ευαγγέλιο του Ματθαίου (Ματ. 24:5, 11, 24) αντιστοιχεί στην εμφάνιση των δύο θηρίων στο βιβλίο της Αποκάλυψης: το πρώτο θηρίο παρουσιάζεται ως κάλπικο αντίγραφο του Χριστού, ενώ το δεύτερο προσδιορίζεται ως ψευδοπροφήτης (Απ. 16:13, 19:20, 20:10).
6Μια εναλλακτική ερμηνεία των γεγονότων που περιγράφει ο Χριστός στο Ματθαίο σχετίζεται με την καταστροφή του ναού το 70 μ.Χ. Εάν ισχύει αυτό, τότε η αναφορά σε ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες αφορά Ιουδαίους που εμφανίζονται την εποχή εκείνη, αυτοαποκαλούνται μεσσίες και ισχυρίζονται ότι θα λυτρώσουν τον Ισραήλ από το Ρωμαϊκό ζυγό. Δες τα σχετικά σχόλια του R. T. France, The Gospel of Matthew (Grand Rapids: Eerdmans, 2007). Επίσης, για μια συνοπτική παρουσίαση της παράδοσης του αντίχριστου στην Ιουδαϊκή σκέψη δες τον Craig S. Keener, A Commentary on the Gospel of Matthew (Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 573-575, διαφορετικά τον G. W. Lorein, The Antichrist Theme in the Intertestamental Period (London: T&T Clark, 2003).
7Φυσικά, δεν αποκλείουμε την εμφάνιση ενός έσχατου αντίχριστου, ο οποίος θα αναδειχθεί στο τέλος της ιστορίας πριν την Δεύτερη Έλευση του Χριστού. Όμως, ο Χριστός δεν φαίνεται να διαφοροποιεί τον έσχατο αντίχριστο από τους προηγούμενους, εφόσον όλοι τους έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά και εκπληρώνουν τον ίδιο σκοπό.
8Μετάφραση της Βιβλικής Εταιρίας. Το κείμενο έχει «ἐσχάτη ὥρα ἐστίν». Για την έσχατη ώρα στην Α’ Ιωάννου, δες το σχετικό κεφάλαιο στο Stefanos Mihalios, The Danielic Eschatological Hour in the Johannine Literature (New York: T&T Clark, 2011).
9Για πρώιμες χριστιανικές ερμηνείες του αντίχριστου, δες τον R. Schnackenburg, The Johannine Epistles: Introduction and Commentary (New York: Crossroad, 1992), 135-139, και τον L. J. Lietaert Peerbolte, The Antecedents of the Antichrist: A Traditio-Historical Study of the Earliest Christian Views on Eschatological Opponents (Leiden: Brill, 1996).
10Robert W. Yarbrough, 1-3 John (Grand Rapids: Baker Academic, 2008), 344.
11Στη Β’ Θεσ. 2:3-4, ο ενάντιος του Θεού ονομάζεται «άνθρωπος της ανομίας», «υιός της απώλειας», «αντικείμενος» και «υπεραιρόμενος».
12 Για μια πρόταση σχετικά με τον τρόπο που ενεργείται το μυστήριο της ανομίας σήμερα, δες τον G. K. Beale, 1-2 Thessalonians (Downers Grove: InterVarsity Press, 2003), 218-221.
13Η εκκλησία που βρίσκεται στη Φιλαδέλφεια επίσης αντιμετωπίζει μια «συναγωγή του σατανά» (Απ. 3:9).
14Δες επίσης την εμφάνιση της «Ιεζάβελ» στην εκκλησία των Θυατείρων, η οποία αυτοαποκαλείται «προφήτης» και παραπλανά με τη διδασκαλία της (Απ. 2:20), προωθώντας τη γνώση του σατανά (Απ. 2:24). Οι οπαδοί της κινδυνεύουν να περάσουν από «μεγάλη θλίψη» (Απ. 2:22).
15Η σύνδεση του πρώτου θηρίου με κάποιο πρόσωπο είτε στο παρελθόν, είτε στο μέλλον, υποστηρίζεται από την διευκρίνιση ότι ο αριθμός του ονόματος του θηρίου είναι «αριθμός ανθρώπου», στο Απ. 13:17-18. Όμως, ο προσδιορισμός «ανθρώπου» (σε γενική πτώση) μπορεί να κατανοηθεί τουλάχιστον με δύο τρόπους: (1) αριθμός που ανήκει σε συγκεκριμένο άνθρωπο, ή (2) αριθμός που επικοινωνεί γενικά ανθρώπινες ιδιότητες, δηλ. αριθμός ανθρωπότητας. Δες τον G. K. Beale, The Book of Revelation (Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 723-724.
16Η ταύτιση του πρώτου θηρίου με τη Βαβυλωνιακή αυτοκρατορία είναι βέβαιη (δες Δαν. 2:37-38), ενώ η ερμηνεία των υπόλοιπων τριών θηρίων έχει αμφισβητηθεί. Η ερμηνεία που δίνουμε εδώ είναι η παραδοσιακή, και εκφράζει τις περισσότερες εσχατολογικές θέσεις, συμπεριλαμβανομένου της θεωρίας των οικονομιών και της αναμορφωμένης άποψης. Για την ερμηνεία του δεύτερου και τρίτου θηρίου στο Δανιήλ 7, δες επίσης το Δαν. 8:20-21, όπου τα δύο θηρία του όγδοου κεφαλαίου ερμηνεύονται ρητώς ως τη Μηδο-Περσία και το βασίλειο των Ελλήνων.
17Η ιστορίες με το καμίνι της φωτιάς (Δανιήλ 3) και το λάκκο των λιονταριών (Δανιήλ 6) αποτελούν ιστορίες διωγμού κάτω από το θηρίο της Βαβυλώνας. Το παράδειγμα του Δανιήλ ενδεχομένως αποτελεί πρότυπο όσον αφορά τη σχέση του χριστιανού ως προς την πολιτεία. Εφόσον ο Δανιήλ έζησε κάτω από ένα ξένο, αντίθεο καθεστώς, απομακρυσμένο από τις αρχές της πολιτείας του Θεού, αξίζει να ερευνήσουμε το ερώτημα: Πώς έζησε ο Δανιήλ μέσα σε αυτές τις συνθήκες;
18Δες τα σχόλια του Grand R. Osborne, Revelation (Grand Rapids: Baker Academic, 2002), 489-492. Στο βιβλίο της Αποκάλυψης, το θηρίο έχει τα εξής επιπρόσθετα χαρακτηριστικά: (1) αποτελεί σχεδόν πιστή αντιγραφή του δράκοντα, δηλ. του σατανά (Απ. 12:3, 9), και δρα ως όργανό του (Απ. 13:2), και (2) φαίνεται να αντιγράφει τον Χριστό (Απ. 13:3, 7-8). Συνεπώς, το πρώτο θηρίο φέρει χαρακτηριστικά αντίχριστου, παρόλο που μάλλον εκπροσωπεί θεσμική εξουσία, κι όχι πρόσωπο.
19Αυτό δεν αποκλείει την ανάμειξη ενός προσώπου που εκπροσωπεί το καθεστώς του θηρίου, αλλά το θηρίο αυτό καθεαυτό μάλλον αντιστοιχεί σε κρατική εξουσία, ανάλογη των βασιλείων στην Παλαιά Διαθήκη. Εάν θέλουμε να διερευνήσουμε τη σχέση μεταξύ θηρίου και συγκεκριμένων προσώπων ή αρχόντων, μια πιθανή προσέγγιση είναι μέσα από την ερμηνεία των «δέκα κεράτων» (δες Απ. 17:12-14).
20Για την ερμηνεία του χωρίου αυτού, δες τον G. K. Beale, The Book of Revelation (Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 864-867. Για μια εναλλακτική ερμηνευτική προσέγγιση, δες τα σχετικά σχόλια στο Grand R. Osborne, Revelation (Grand Rapids: Baker Academic, 2002).
21W. Hendriksen, More Than Conquerors: An Interpretation of the Book of Revelation (Grand Rapids: Baker, 1967), 170, και Robert H. Mounce, The Book of Revelation (Grand Rapids: Eerdmans, 1998), 314.
22Τα «επτά κεφάλια» μάλλον αντιπροσωπεύουν διαφορετικές βασιλείες, αφού προσδιορίζονται ως «επτά όρη» (Απ. 17:9). Γενικά, το «όρος» στην προφητική και αποκαλυπτική γλώσσα αντιπροσωπεύει βασιλεία ή άλλο καθεστώς (δες Ησ. 2:2, Ιερ. 51:25, Ιεζ. 35:3, Δαν. 2:35, 45, Ζαχ. 4:7). Για πιθανές ερμηνείες των επτά κεφαλιών, δες G. K. Beale, The Book of Revelation (Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 868-875.
23Και πάλι, το γεγονός ότι η εκκλησία στο μέλλον μπορεί να αντιμετωπίσει τον έσχατο αντίχριστο ή το έσχατο θηρίο, αυτό δε σημαίνει ότι η προφητική ρήση γα τον αντίχριστο ή το θηρίο εξαντλείται με την εμφάνιση του ενός.
