Η βία ως φαινόμενο διαχρονικό και διαπολιτισμικό διαπερνά όλα τα κοινωνικά στρώματα και επηρεάζει κάθε είδους ανθρώπινη σχέση. Ανέκαθεν αποτελεί μείζον κοινωνικό πρόβλημα, στις ημέρες μας ιδιαίτερα παίρνει μεγάλες διαστάσεις ως αποτέλεσμα των περίπλοκων και ιδιαίτερα έντονων προσωπικών, οικογενειακών και κοινωνικών συναλλαγών. Η γνωστοποίηση των γεγονότων είναι πιο «δυνατή» σήμερα, αφενός λόγω της εκχώρησης στην κοινωνία πολλών εκ των ατομικών και οικογενειακών λειτουργιών, αφετέρου λόγω της δυνατότητας εύκολης και γρήγορης ενημέρωσης του κοινού. Σήμερα επίσης, το θέμα καθίσταται πιο επίκαιρο λόγω της ευρείας δημοσιοποίησης που λαμβάνουν τα θέματα του σχολικού εκφοβισμού, γνωστότερου ως bullying, και της σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης γενικότερα.
Για τον ορισμό και την κατανόηση των υπό μελέτη θεμάτων, πρέπει να ληφθεί υπόψη η εκάστοτε ιστορική περίοδος με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτισμικού πλαισίου της και τις επικρατούσες αναφορές στις κοινωνικές δομές. Κάτι που ήταν έννομο και αποδεκτό στο μακρινό παρελθόν, είναι απαράδεκτο και κατακριτέο στις μέρες μας. Για παράδειγμα, το 1824 μ.Χ. δικαστήριο στις ΗΠΑ εκχωρούσε στον άνδρα το δικαίωμα βίας προς την σύζυγο, όχι όμως να την σκοτώσει. Την ίδια εποχή, στην Αγγλία, ίσχυε «ο νόμος του αντίχειρα», δηλ. αναγνωρίζεται στον σύζυγο το δικαίωμα να κακοποιεί την γυναίκα του με την προϋπόθεση ότι η βέργα του ξυλοδαρμού δεν θα ξεπερνούσε σε πάχος την διάμετρο του αντίχειρά του. Το 1874 στις ΗΠΑ μια περίπτωση κακοποίησης παιδιού προκάλεσε την παρέμβαση του «κινήματος εναντίον της κακοποίησης των ζώων», ώστε να προστατευτεί το παιδί σε οικοτροφείο (αναφέρεται από την Πέτκογλου, Φ., 2016).
Ενδο-οικογενειακή βία: Ορισμός και μορφές
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, η βία ορίζεται ως «η σκόπιμη χρήση σωματικής δύναμης και εξουσίας, με μορφή απειλής ή πράξης, ενάντια σε κάποιο άλλο πρόσωπο ή σε μια ομάδα ή κοινότητα, η οποία είτε έχει ως αποτέλεσμα είτε αυξάνει τις πιθανότητες πρόκλησης τραύματος, θανάτου, ψυχολογικής βίας, καθυστέρησης στην ανάπτυξη ή αποστέρηση». Όλες οι μορφές βίας ενάντια σε άνθρωπο αποτελούν καταπάτηση του βασικού του δικαιώματος για ελεύθερη ζωή, ακέραιη προσωπικότητα και αξιοπρέπεια. Παράλληλα προκαλούν σοβαρές επιπτώσεις στο σωματικό, ψυχικό, κοινωνικό, οικονομικό πεδίο του ατόμου αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας, άμεσες και μακροχρόνιες, ιάσιμες ή χρόνιες.
Οι γυναίκες είναι συνήθως οι αποδέκτες επιθετικών και βίαιων συμπεριφορών. Σύμφωνα με την UNICEF στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η συζυγική βία προκαλεί περισσότερους τραυματισμούς και θανάτους γυναικών, 45-65 χρονών, από ό,τι ο καρκίνος. Στις 5 γυναίκες που υφίστανται την βίαιη συμπεριφορά του άνδρα συζύγου τους, και το 95% όλων των περιστατικών βίας εναντίον των γυναικών, λαμβάνει χώρα μέσα στο σπίτι (αναφέρονται στον Καλούδη, Ε. & συν., 2017).
Ως ενδο-οικογενειακή βία θεωρείται «η κατάχρηση της δύναμης σωματικής, οικονομικής, κοινωνικής από τα ισχυρότερα μέλη της οικογένειας προς τα πιο αδύναμα, με σκοπό την επιβολή της θέλησής τους και τον περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας των αδύναμων» (Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, Ε., 1990). Το Συμβούλιο της Ευρώπης της 11ης Μαϊου 2011, για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδο-οικογενειακής βίας, αναφέρεται σε όλες τις πράξεις σωματικής, ψυχολογικής και οικονομικής βίας που συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή της οικογενειακής μονάδας ή μεταξύ πρώην και νυν συζύγων ή συντρόφων, είτε ο αυτουργός διαμένει ή διέμενε στην ίδια κατοικία με το θύμα είτε όχι. Σύμφωνα, δε, με το Νόμο 3500/24-10-2006 για την αντιμετώπιση της ενδο-οικογενειακής βίας, «ενδο-οικογενειακή βία θεωρείται η τέλεση αξιόποινης πράξης σε βάρος μέλους της οικογένειας που αποτελείται από συζύγους ή γονείς και συγγενείς α’ και β’ βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους… στο/στην μόνιμο σύντροφό του/της, άνδρα/γυναίκας και στα τέκνα, κοινά ή ενός εξ αυτών, εφόσον τα πρόσωπα αυτά συνοικούν… Θύμα ενδο-οικογενειακής βίας θεωρείται κάθε πρόσωπο σε βάρος ή στην οικογένεια του οποίου τελείται αξιόποινη πράξη καθώς και ο ανήλικος ενώπιον του οποίου τελείται μια από τις αξιόποινες πράξεις της παρούσης».
Συνεπώς, ο σκοπός τέτοιων βίαιων συμπεριφορών εντός της οικογένειας, από όποιον κι αν προέρχονται, είναι η απόκτηση του ελέγχου και της εξουσίας της οικογένειας. Η ενδο-οικογενειακή βία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η αθέατη βία της κοινωνίας μας. Αποσιωπάται και συγκαλύπτεται στο όνομα της οικογενειακής συνοχής. Είναι το «καλύτερα κρυμμένο μυστικό» της οικογένειας και η γνωστοποίησή του θεωρείται ως παραβίαση της ιδιωτικότητας της οικογένειας. Το κύριο δε θύμα αυτής της συμπεριφοράς είναι η γυναίκα!
Παρόλο όμως που σε καταστάσεις ενδο-οικογενειακής βίας τα θύματα είναι κυρίως οι γυναίκες, στην πραγματικότητα υποφέρουν και τα παιδιά. Τα παιδιά γίνονται και αυτά αποδέκτες της βίαιης συμπεριφοράς του θύτη ή γίνονται η καταφυγή της κακοποιημένης μητέρας ή είναι μάρτυρες της βίαιης συμπεριφοράς όταν αυτή συμβαίνει στην παρουσία τους ή την παρακολουθούν εξ αποστάσεως ή ακούνε τα όσα συμβαίνουν.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (1999), κατατάσσει την κακοποίηση και παραμέληση των παιδιών στην κατηγορία των προβλημάτων της Δημόσιας Υγείας και αναφέρει:
«Η κακοποίηση ή κακομεταχείριση ενός παιδιού περιλαμβάνει όλα τα είδη της σωματικής, συναισθηματικής και σεξουαλικής κακοποίησης, της παραμέλησης και της αμελούς θεραπείας, όπως και της εμπορικής ή άλλης εκμετάλλευσης ενός παιδιού, η οποία καταλήγει σε συγκεκριμένη ή εν δυνάμει βλάβη της υγείας, ζωής, ανάπτυξης ή αξιοπρέπειας του παιδιού, στα πλαίσια μιας σχέσης που χαρακτηρίζεται από ευθύνη, εμπιστοσύνη ή δύναμη».
(Εγχειρίδιο για τα δικαιώματα του παιδιού, Ινστιτούτο Υγείας του παιδιού, 2005).
Η παραμέληση ορίζεται ως «η κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος που είναι υπεύθυνος για την φροντίδα του παιδιού, είτε εσκεμμένα είτε από απροσεξία, επιτρέπει ώστε το παιδί να εκτεθεί σε πόνο ή σε στέρηση ενός ή περισσοτέρων συστατικών που είναι σημαντικά για την ανάπτυξη των φυσικών, πνευματικών και συναισθηματικών ικανοτήτων του ανθρώπου» (Grosson-Tower, 2008). Εξετάζονται δε οι ακόλουθες παράμετροι: η εποπτεία του παιδιού, η σωματική του φροντίδα, η εξασφάλιση ιατρικής φροντίδας και η φροντίδα για τις εκπαιδευτικές και αναπτυξιακές ανάγκες του.
Μορφές κακοποίησης και παραμέλησης του παιδιού
Ας εξετάσουμε αναλυτικά τις διάφορες μορφές κακοποίησης ή παραμέλησης παιδιού.
Ως Σωματική Κακοποίηση ορίζεται η χρήση βίας ή άλλων ηθελημένων και όχι τυχαίων πράξεων σε βάρος παιδιών, από γονείς ή άλλα συγγενικά πρόσωπα, η οποία προκαλεί πόνο, τραυματισμό ή άλλη βλάβη στη σωματική και κάθε άλλη λειτουργία και ανάπτυξη του παιδιού. Περιλαμβάνει κάθε είδους τραυματισμούς ή κακώσεις: μώλωπες, σπασμένα δόντια, εγκαύματα, εξαρθρώσεις, κατάγματα άκρων, εσωτερική αιμορραγία κλπ.
Η Ψυχολογική Κακοποίηση είναι η απόρροια της σωματικής κακοποίησης που υφίσταται το παιδί αλλά κυρίως οι συνέπειες από τον τρόπο που οι γονείς ανταποκρίνονται στις βασικές του ανάγκες για στοργή, ασφάλεια και αναγνώριση. Περιλαμβάνει συμπεριφορές των γονέων, προς τα παιδιά, που εμπεριέχουν απόρριψη, εκφοβισμό, εκμετάλλευση, υποτίμηση, απαξίωση, εξευτελισμό κλπ.
Η Λεκτική Κακοποίηση, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την Ψυχολογική κακοποίηση, είναι η συμπεριφορά που περιλαμβάνει φωνές, εξύβριση, λεκτικό εξευτελισμό, σαφείς απειλές σωματικής βίας ή υπονοούμενες απειλές, λεκτική τρομοκράτηση, υποτιμητικά σχόλια κλπ.
Ως Σεξουαλική Κακοποίηση ορίζεται «η εμπλοκή εξαρτημένων, ανώριμων αναπτυξιακά παιδιών και εφήβων σε σεξουαλικές δραστηριότητες που δεν κατανοούν συνειδητά και που δεν είναι σε θέση να δώσουν έγκυρη συναίνεση και οι οποίες παραβιάζουν τις αντιλήψεις της κοινωνίας όσον αφορά τους οικογενειακούς ρόλους». Είναι η σωματική επαφή μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε διαφορετικό στάδιο ανάπτυξης (συνήθως ενηλίκων και παιδιών) με σκοπό την σεξουαλική ικανοποίηση του ωριμότερου ατόμου.
Η Σεξουαλική Εκμετάλλευση αναφέρεται στην εκπόρνευση του παιδιού και εφήβου, με στόχο την απόκτηση οφέλους (χρήματα, πορνογραφικό υλικό κτλ.) για το ωριμότερο σε ηλικία άτομο.Αιμομιξία είναι η σεξουαλική σχέση που περιλαμβάνει συνουσία, θωπεία, επίδειξη γεννητικών οργάνων μεταξύ συγγενών εξ αίματος (γονείς-παιδιά, μεταξύ αδελφών κτλ.). Η σχέση αυτή σταθερά επαναλαμβάνεται και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα για ανάπτυξη απαγορευμένων σεξουαλικών σχέσεων.
Η προέλευση της ενδο-οικογενειακής βίας
Οι ερευνητές, κατά καιρούς, προκειμένου να αιτιολογήσουν το φαινόμενο της βίας, διατύπωσαν διάφορες απόψεις με βάση την θεωρητική προσέγγισή τους: ψυχολογικές, γνωσιακές και συμπεριφορικές θεωρίες, την θεωρία της κοινωνικής μάθησης, της κοινωνικής συναλλαγής, την θεωρία των συναισθηματικών δεσμών, των οικογενειακών συστημάτων, την θεωρία της υπο-κουλτούρας της βίας, φεμινιστικές θεωρίες κτλ.
Η ψυχολογική θεώρηση ερμηνεύει τη βία ως αποτέλεσμα της ψυχοπαθολογικής προσωπικότητας του δράστη και του θύματος, λόγω των ελλειμμάτων στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας στην οικογένεια καταγωγής, τα οποία αναπαράγονται στην ακολουθία των γενεών. Η Κοινωνιολογική θεώρηση δίνει έμφαση στις κοινωνικές συνθήκες, στην φτώχια, στην ανεργία, στον αποκλεισμό και στην απομόνωση, στις δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης. Θεωρεί ότι η κακοποίηση των παιδιών είναι ριζωμένη σε κοινωνικούς θεσμούς και την προσεγγίζει ως μορφή ελέγχου και συμμόρφωσης στο κοινωνικό σύστημα. Ως μια πληρέστερη θεώρηση της ενδο-οικογενειακής βίας θεωρείται η Οικολογική Προσέγγιση που υποστηρίζει ότι η δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων της οικογένειας και του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, είναι κεφαλαιώδους σημασίας.
Οι επιπτώσεις της κακοποίησης στο παιδί
Οι επιπτώσεις της κακοποίησης και παραμέλησης του παιδιού στην υγεία και την ανάπτυξή του εξαρτάται από το εξελικτικό στάδιο στο οποίο βρίσκεται το παιδί, από την μορφή της κακοποίησης και τα χαρακτηριστικά της. Διαφορετικές δηλαδή είναι οι επιπτώσεις όταν το παιδί κακοποιείται κατά την βρεφική ηλικία από ότι όταν κακοποιείται στην εφηβική ηλικία. Διαφορετικά επενεργεί η επαναλαμβανόμενη βίαιη συμπεριφορά από την πρόσκαιρη βία, όσον αφορά στις μετα-τραυματικές αντιδράσεις του θύματος. Η κακοποίηση μπορεί να εκφράζεται με δραματικό τρόπο συγκριτικά με την παραμέληση, αλλά οι επιπτώσεις στα παιδιά είναι εξίσου ανησυχητικές.
Κατά την βρεφική ηλικία (ηλικία έως 12 μηνών) το παιδί είναι εξ ολοκλήρου προσκολλημένο στους γονείς ως πρόσωπα που το φροντίζουν και η οποιαδήποτε διαταραχή αυτής της σχέσης έχει αρνητικές επιπτώσεις (Bowlby, J. 1998). Για το παιδί, στην ηλικία αυτή, συνιστά μεγάλη απειλή και υποδηλώνει μεγάλο κίνδυνο η απώλεια του πρωταρχικού προσώπου φροντίδας, που υπό φυσιολογικές συνθήκες είναι η μητέρα, ή η σχέση με ένα πρόσωπο που δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του βρέφους για φροντίδα και προστασία. Τα παιδιά τότε κατακλύζονται από έντονο άγχος και φόβο και δεν μπορούν να νιώθουν ήρεμα και ασφαλή. Αναπτύσσεται κατ’ αυτόν τον τρόπο, σταδιακά, η αντίληψη ότι δεν φροντίζονται αλλά και ότι δεν αξίζουν φροντίδας με αποτέλεσμα να χάνεται η αίσθηση της συνέχειας στις καθημερινές συνήθειες και ανάγκες (τάϊσμα, ύπνος κτλ.). Παρουσιάζονται συχνές αρρώστιες ή πιο περίπλοκες σωματικές, παθολογικές διαταραχές (π.χ. το σύνδρομο καθυστέρησης της ανάπτυξης μιας οργανικής αιτιολογίας, ο ψυχοκοινωνικός νανισμός κτλ.) ή τα διάφορα στερητικά σύνδρομα με τα οποία γεννιούνται τα παιδιά των οποίων οι μητέρες έκαναν χρήση αλκοόλ, ναρκωτικών κτλ. με σοβαρή επίπτωση στην μετέπειτα εξέλιξη της ανάπτυξής τους. Σε μια τέτοια διαταραγμένη οικογενειακή ζωή παρατηρείται έλλειψη ερεθισμάτων από το περιβάλλον, που επηρεάζει την ανάπτυξη της νοητικής λειτουργίας και την εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας του παιδιού, με επιπτώσεις αργότερα στην εκπαιδευτική και κοινωνική λειτουργία του.
Κατά την προσχολική ηλικία, τα παιδιά συσχετίζουν την βία με τον εαυτό τους. Ακόμα δεν είναι αρκούντως ικανά στο γνωστικό επίπεδο, ώστε να διακρίνουν την εσωτερική πραγματικότητα από τον εξωτερικό κόσμο, οπότε θεωρούν υπαίτιο για την βία τον εαυτό τους. Επίσης, δεν μπορούν με επιτυχία να εσωτερικεύσουν τους κοινωνικούς κανόνες συμπεριφοράς και εμφανίζουν περισσότερο άγχος και επιθετικότητα. Δυσκολεύονται να καθυστερήσουν την ικανοποίηση των επιθυμιών τους, έχουν έντονες στιγμές ανικανοποίητου αισθήματος και στέρησης και εκδηλώνουν παρορμητικές συμπεριφορές. Εκφράζουν καταθλιπτικά συναισθήματα, είναι απομονωμένα, φοβισμένα, τρομαγμένα, με συχνά σωματικά ενοχλήματα (κεφαλαλγίες, κοιλιακά άλγη κτλ.).
Κατά την σχολική ηλικία, τα παιδιά είναι πλέον πεπεισμένα ότι η άσκηση δύναμης και επιθετικότητας είναι ο μόνος τρόπος επίλυσης των διαφορών. Χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση, έχουν διαταραγμένη την εικόνα εαυτού, νιώθουν έντονο άγχος, είναι διστακτικά, νιώθουν δυστυχία, ότι δεν τους αγαπούν και δεν τους αποδέχονται. Έχουν ελλείψεις στη διαδικασία της μάθησης, χαμηλή σχολική επίδοση, δεν ανατροφοδοτούνται κατ’ αυτόν τον τρόπο θετικά μέσα στον χώρο των συνομηλίκων τους και ο φαύλος κύκλος της απομόνωσης, της θλίψης και της βίας συνεχίζεται. Στην εφηβεία, οργανώνεται περαιτέρω η ψυχοπαθολογία των παιδιών και η αντικοινωνική συμπεριφορά. Το άγχος και η κατάθλιψη οδηγούν όλο και περισσότερο στην απόσυρση από το κοινωνικό σύνολο. Η εχθρική και επιθετική συμπεριφορά οδηγεί στην παραπτωματικότητα και την παραβατικότητα. Είναι συνηθισμένη η χρήση ουσιών, η διαταραγμένη σεξουαλική συμπεριφορά, η απόπειρα αυτοκτονίας. Τα παιδιά αναζητούν παρέες με άτομα με ανάλογες αντιλήψεις αλλά παραμένουν και εκεί με τον ίδιο δυσβάστακτο ψυχικό πόνο και αίσθημα απόρριψης.
Η βία είναι ένα πολυδαίδαλο φαινόμενο για την αντιμετώπιση της οποίας χρειάζεται η συστηματική συνεργασία των διαφορετικών επιστημονικών πεδίων που ασχολούνται με αυτήν (Κοινωνιολογία, Ψυχολογία, Ιατρική, Νομική, Φιλοσοφία κλπ.). Ο στόχος είναι η αντιμετώπιση της βίαιης συμπεριφοράς δια της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης, της παρέμβασης στην οικογένεια και της αντιμετώπισης των κοινωνικών θεμάτων που την απασχολούν και την θεραπευτική διαδικασία των εμπλεκομένων στην ενδο-οικογενειακή βία μελών. Αποτελεί υποχρέωση του Χριστιανού γονέα, συγγενή, φίλου, γείτονα, δασκάλου, πολίτη να διαφυλάσσει και να διεκδικεί ένα ασφαλές περιβάλλον για όλα τα παιδιά, απαλλαγμένο από κάθε μορφής βία, μέσα σε ένα πλαίσιο ελευθερίας, εμπιστοσύνης και σεβασμού στο «δώρο της ζωής» από τον Θεό. Στον σημερινό κόσμο οι εκκλησίες μας και οι πιστοί καλούνται να παίρνουν θέση για δύσκολες αποφάσεις. Η θέση μας, ως Χριστιανοί, απαιτεί να έχουμε το ηθικό θάρρος να σταθούμε απέναντι στην όποια μορφή κακοποίησης.
Βιβλιογραφία:
- Αγάθωνος – Γεωργοπούλου, Ε., «Η Βία στην Οικογένεια – ανασκόπηση», Σύγχρονα Θέματα, 43-44, 1990.
- Bowlby, J. 1998. A Secure Base: Parent-Child Attachment Theory and Healthy Human Development. London: Routledge.
- Grosson – Tower, C., 2008. Understanding Child Abuse and Neglect. NY: Pearson, 2014.
- Καλούδη, Ε., Ψαρρά, Μ.Λ., Καλέμη, Γ., Δουζένη, Ι. & Δουζένης, Α., «Βία στην Οικογένεια», Εγκέφαλος, 54, 41-46, 2017.
- Πέτκογλου, Φ., 2016. Η Ενδο-οικογενειακή Βία ως Κοινωνικό Φαινόμενο, τα Αίτια και η Αντιμετώπισή της. Θεσσαλονίκη.
Ο Χαράλαμπος Φ. Σιδηρόπουλος είναι Παιδοψυχίατρος και Θεραπευτής Οικογένειας
