Τα παιδιά έχουν ως βασική και θεμελιώδη ανάγκη την επικοινωνία με τους γονείς. Μέσα από αυτήν κατανοούν καλύτερα τον εαυτό τους και τον κόσμο, χτίζουν την αυτοπεποίθησή τους, αντλούν ασφάλεια και αγάπη. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι πολύ σημαντικό για τους γονείς να είναι σε θέση να επικοινωνούν αποτελεσματικά με τα παιδιά.
Η αποτελεσματική επικοινωνία ωφελεί όχι μόνο τα παιδιά, αλλά κάθε μέλος της οικογένειας. Οι σχέσεις μεταξύ των γονιών και παιδιών βελτιώνονται σημαντικά όταν υπάρχει αποτελεσματική επικοινωνία. Αυτό που φαίνεται να ισχύει σαν χρυσός κανόνας είναι πως, αν υπάρχει καλή επικοινωνία, υπάρχει και καλή σχέση – κάτι που ισχύει γενικότερα και όχι μόνο στη σχέση γονιών και παιδιών.
Σύμφωνα με τον ορισμό, επικοινωνία είναι η διαδικασία με την οποία ένας πομπός, ως πηγή του μηνύματος, μεταβιβάζει το μήνυμα που επιθυμεί (σκέψεις, ιδέες, πράξεις και συναισθήματα) σε έναν δέκτη, που είναι ο λήπτης του μηνύματος. Στόχος του πομπού είναι να ενεργήσει πάνω στον δέκτη έτσι ώστε να προκαλέσει σ’ αυτόν την εμφάνιση ιδεών, πράξεων, συναισθημάτων ή ενέργειας. Με βάση τον ορισμό γίνεται φανερό ότι η επικοινωνία δεν είναι μια απλή μεταβίβαση μηνύματος, αλλά μια διαδικασία επαφής και αλληλοκατανόησης μεταξύ ανθρώπων.
Πώς το παιδί επικοινωνεί το μήνυμα που θέλει προς τον γονέα;
Το παιδί επικοινωνεί αυτό που έχει ανάγκη, αυτό που θέλει, αυτό που περιμένει από τον γονέα του, αρκεί ο γονέας να γνωρίζει πώς να το ακούει και να αποκωδικοποιεί το μήνυμά του. Τα παιδιά επικοινωνούν μέσα από τις πράξεις, τα λόγια και τη στάση τους σε κάθε στάδιο της ανάπτυξής τους.
Πολλές φορές, όμως, είναι δύσκολο για ένα παιδί να επικοινωνήσει αυτό που συμβαίνει μέσα του και γι’ αυτό μπορεί να εκδηλώσει ακραία συναισθήματα, όπως έντονο θυμό ή ακραίες συμπεριφορές (κλάματα), για να μεταφέρει το μήνυμα που θέλει. Από τις πρώτες μέρες της ζωής του, το βρέφος κλαίει επειδή έχει κάποια ανάγκη ή επειδή προσπαθεί να μας πει κάτι. Η πρώτη γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η κραυγή ή το κλάμα, καθώς ένα μωρό δεν ξέρει να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Ο γονέας αφού σιγουρεύεται ότι όλες του οι ανάγκες έχουν ικανοποιηθεί π.χ. ότι έχει φάει, έχει κοιμηθεί, είναι καθαρό, αν εξακολουθεί να κλαίει, απλώς το ακούει. Με το να ακούει το βρέφος του δείχνει ότι υπάρχει κάποιος τον οποίο μπορεί να τον εμπιστευτεί και να κλάψει στην αγκαλιά του. Σιγά-σιγά το παιδί θα μάθει να μιλά και να επικοινωνεί αυτό που θέλει, αλλά και πάλι θα υπάρχουν κάποια πράγματα τα οποία δε θα ξέρει να πει με λέξεις. Αυτά θα συνεχίσει να τα λέει με φωνές, με ορμή, με κλάματα. Τα κλάματα δεν έχουν πάντα ως κίνητρο την ικανοποίηση άμεσων αναγκών, αλλά μπορεί να είναι ένας τρόπος έκφρασης συσσωρευμένων εντάσεων ή παραπόνων. Τα κλάματα, οι φωνές, οι εκρήξεις θυμού είναι τρόποι που χρησιμοποιεί το παιδί για να εκφράσει τις ανάγκες του, να ελευθερώσει τις εντάσεις του και να επικοινωνήσει με τον γονέα όταν δεν μπορεί να βρει τις κατάλληλες λέξεις.
Επίσης, όταν το παιδί δεν είναι σε θέση να εκφράσει με λόγια τα προβλήματα και τις ανησυχίες του, μπορεί να εμφανίσει σωματικά συμπτώματα όπως δυσκολίες στον ύπνο και τη διατροφή, νυχτερινή ενούρηση, κοιλιακούς πόνους, διαταραχές στη ροή του λόγου (τραυλισμός) κτλ. Τα συμπτώματα αυτά αποτελούν τη σωματοποιημένη εξωτερίκευση των συναισθημάτων του παιδιού καθώς και την προσπάθειά του να επικοινωνήσει με τους ενήλικες το μήνυμα που θέλει.
Άλλες φορές μπορεί το παιδί να αρνείται να συνεργαστεί. Οι αρνήσεις είναι φυσιολογικές σε κάποια αναπτυξιακά στάδια του παιδιού όπου το παιδί δημιουργεί την ταυτότητά του. Όταν όμως το παιδί αρνείται να συνεργαστεί συστηματικά π.χ. «να κοιμηθεί στο κρεβάτι του», «να πάει σχολείο», «να φάει», φαίνεται πως ένα συναίσθημα είναι μπλοκαρισμένο, μια ανάγκη είναι κρυμμένη και προσπαθεί να την επικοινωνήσει.
Όλες αυτές οι συμπεριφορές που αναφέρθηκαν δείχνουν ότι το παιδί, στην προσπάθειά του να μεταφέρει ένα μήνυμα προς τον ενήλικα, μπορεί να θυσιάσει την ανάπτυξή του, τη σωματική και ψυχική του υγεία, για να επικοινωνήσει. Όταν το παιδί εκδηλώσει μια ασυνήθιστη συμπεριφορά, η οποία επαναλαμβάνεται ή επανεμφανίζεται, όταν το παιδί εκδηλώνει ένα ακραίο συναίσθημα, όταν αντιτίθεται συστηματικά ή παρουσιάζει διάφορα σωματικά συμπτώματα, τα οποία συνεχίζονται παρά τις θεραπείες, ας αναρωτηθεί ο γονέας: τι μήνυμα θέλει να μου επικοινωνήσει το παιδί;
Πράγματι, δεν είναι εύκολο να συλλάβει κανείς αυτό που προσπαθεί να επικοινωνήσει ένα παιδί που δεν οργανώνει τη σκέψη του όπως ο ενήλικας. Αλλά, καθώς όλοι έχουν υπάρξει μικρά παιδιά, με μια μικρή προσπάθεια θα καταφέρει ο ενήλικας να θυμηθεί αυτά που ο ίδιος αισθανόταν ως παιδί και πως τα επικοινωνούσε.
Πώς ο γονέας ακούει το μήνυμα από το παιδί;
Συχνά ο ενήλικας, ως δέκτης του μηνύματος, μένει σε αυτό που φαίνεται λογικό γι’ αυτόν, χωρίς να αναζητήσει τι μήνυμα επιθυμεί να πει το παιδί, και απαντάει με ό,τι φαντάζει λογικό στον ενήλικα π.χ. «στην ηλικία σου άλλα παιδιά δε φοβούνται το σκοτάδι». Με αυτόν τον τρόπο ο γονέας αποκωδικοποιεί το μήνυμα του παιδιού με βάση τα δικά του πιστεύω, τις δικές του πεποιθήσεις, και δεν αφουγκράζεται τα συναισθήματα και την ανάγκη του παιδιού που κρύβεται πίσω από μια συμπεριφορά. Ουσιαστικά δεν ακούει το μήνυμά του. Το ζήτημα είναι να δοθεί στο παιδί χώρος να μιλήσει και να ελευθερωθεί από τις πιέσεις που βιώνει.
Άλλες φορές ο ενήλικας βάζει ταμπέλες σε συμπεριφορές του παιδιού π.χ. «είναι ντροπαλός», «είναι κλειστός χαρακτήρας» ή αποκαλεί «θέατρο» τις φωνές ενός παιδιού που δεν ξέρει να ερμηνεύσει. Όταν όμως τυποποιούνται συμπεριφορές το παιδί αναγκάζεται να κλειστεί στον εαυτό του καθώς το μήνυμα που θέλει να επικοινωνήσει δε μεταφέρεται γιατί ο γονέας δεν είναι ανοιχτός να το ακούσει Κάποιες φορές, ο γονέας έχει την τάση να δικαιολογεί συμπεριφορές του παιδιού που δεν ταιριάζουν στην αναπτυξιακή φάση που είναι και να του προσφέρει εύκολα τη λύση. Όταν κάποιο παιδί αρνείται να συνεργαστεί, ή αποσύρεται σιγά σιγά από πράγματα που έκανε π.χ. δεν συμμετέχει σε εκδηλώσεις του σχολείου του ή δεν έγινε δεχτός σε μια παρέα, είναι σημαντικό ο γονέας να προσπαθήσει πρώτα να το ακούσει πριν το παρηγορήσει ή πριν του δώσει τη λύση. Το ζήτημα είναι να δοθεί χώρος στο παιδί ώστε να μιλήσει και να εκφράσει αυτό που το δυσκολεύει και τα συναισθήματα που βιώνει.
Πώς ο γονέας μπορεί να βοηθήσει την επικοινωνία;
Το παιδί νιώθει ανακούφιση όταν μπορεί να συζητήσει ανοιχτά το πρόβλημά του και έχει κάποιον να τον ακούσει και μπορεί να εμπιστευτεί. Γι’ αυτό ο γονέας είναι σημαντικό να είναι καλός ακροατής χωρίς να αποτρέπει την ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων χρησιμοποιώντας επικριτικές εκφράσεις, ταμπέλες ή δικαιολογίες. Η Βίβλος προτρέπει «ας είναι κάθε άνθρωπος γρήγορος στο να ακούει, αργός στο να μιλάει..» Ιάκωβος 1:19.
Καλός ακροατής δε σημαίνει μόνο ότι ακούω τι λέει το παιδί, αλλά προσέχω τι λέει. Χρειάζεται ο γονέας να αφιερώσει χρόνο και να δίνει σημασία σε ό,τι ακούει με προσοχή. Στις Παροιμίες 18:13 γράφει ότι «Όταν κάποιος αποκρίνεται για ένα ζήτημα προτού ακούσει τα γεγονότα, αποδεικνύεται ανόητος και ταπεινώνεται». Αν δεν υπάρχει ενεργητική ακρόαση στα θέλω των παιδιών, υπάρχουν και οι μη φυσιολογικοί τρόποι, που αναφέρθηκαν, για να τραβήξει το παιδί την προσοχή. Ακούω με προσοχή σημαίνει επίσης ότι βοηθώ το παιδί να εκφράσει αυτό που του συμβαίνει. Αναφέραμε ότι το παιδί μπορεί να μη γνωρίζει τι του συμβαίνει, γι’ αυτό και στόχος του κάθε γονέα είναι να βοηθήσει το παιδί να το καταλάβει.
Είναι πολύ σημαντικό ο γονέας να σέβεται το συναίσθημα του παιδιού, ακόμα και αν φαίνεται παράλογο ή αστείο, καθώς μόνο με αυτόν τον όρο θα τον εμπιστευτεί το παιδί. Όταν οι γονείς παραμένουν αναίσθητοι απέναντι στο συναίσθημα του παιδιού ή όταν δεν ασχολούνται πια μαζί του, το παιδί νιώθει απελπισμένο, επειδή καταλαβαίνει ότι τα συναισθήματά του δεν ακούγονται και μάλιστα μπορεί να απειλούν τη σχέση με τον γονέα.
Αφού λοιπόν ο γονέας δείξει σεβασμό για το συναίσθημα, οφείλει έπειτα να αποδεχτεί το συναίσθημα του παιδιού και ενδεχομένως να το διατυπώσει με λόγια. Το παιδί βοηθιέται να εκφράσει αυτό που βιώνει όταν ο γονέας το ενισχύει με μικρές φράσεις ανάλογα με την περίπτωση π.χ. «πράγματι είναι άδικο» ή «καταλαβαίνω ότι είσαι θυμωμένος».
Συχνά οι ενήλικες στην προσπάθεια να επικοινωνήσουν με το παιδί, το ρωτούν χρησιμοποιώντας τη λέξη «γιατί;». Γιατί κλαις; Γιατί το έκανες αυτό; Την ερώτηση ο γονέας την κάνει για να προσεγγίσει το παιδί έχοντας καλή πρόθεση. Το «γιατί κλαις;» μπορεί να υπονοεί ότι δεν υπάρχει λόγος να κλαις και επίσης η ερώτηση «γιατί;» καλεί το παιδί να σκεφτεί. Όμως το παιδί δεν είναι σε θέση να σκεφτεί, έχει ανάγκη να εκφράσει το συναίσθημά του. Με το ερώτημα «γιατί» υπάρχει ο κίνδυνος να νιώσει υποχρεωμένο να απαντήσει, να κατασκευάσει μια ευλογοφανή δικαιολογία, η οποία δε θα έχει σχέση με την πραγματικότητα. Ίσως βρει κάποια, σπάνια όμως θα είναι η σωστή. Θα προσπαθήσει να δώσει μια λογική εξήγηση, που καμιά φορά απέχει πολύ από αυτό που το δυσκολεύει. Η λέξη «γιατί» είναι καλύτερα να αντικατασταθεί από άλλες φράσεις όπως «τι συμβαίνει;» ή «τι φταίει που είσαι τόσο λυπημένος;». Ακούγοντάς το θα βοηθηθεί το ίδιο να ανακαλύψει τι είναι αυτό που του συμβαίνει.
Όταν τελικά το παιδί μιλήσει για το βίωμά του, μπορεί ο γονέας να μιλήσει για τα δικά του συναισθήματα του τώρα ή του χθες Η έκφραση συναισθημάτων κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας είναι, επίσης, σημαντική στην επικοινωνία με τα παιδιά. Η επικοινωνία είναι μια αμφίδρομη διαδικασία και θα πρέπει οι γονείς όχι μόνο να ακούν τα παιδιά τους, αλλά να είναι πρόθυμοι να μοιραστούν και τις δικές τους σκέψεις και συναισθήματα. Όσο περισσότερο ανοίγονται οι γονείς στα παιδιά τους, τόσο περισσότερο θα ανοίγονται και τα ίδια.
Τέλος, οι γονείς θα πρέπει να θυμούνται πως η αποτελεσματική επικοινωνία είναι κάτι που χρειάζεται δουλειά και εξάσκηση, όπως σε όλες τις σχέσεις. Το ζητούμενο δεν είναι να είναι τέλειοι και να μην κάνουν λάθη σε αυτήν τη διαδικασία. Αυτό που είναι σημαντικό είναι να κρατούν την επικοινωνία πάντοτε ανοιχτή με τα παιδιά και θα δουν τη σχέση τους να γίνεται πολύ πιο θετική και ισχυρή.
