Τραύματα και πληγές

Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία¹ δίνει έναν ορισμό για τα γεγονότα που προκαλούν το ψυχικό τραύμα και τις συνέπειες του. Τα τραυματικά γεγονότα είναι:

• Έκθεση σε απειλητικές για τη ζωή καταστάσεις
• Σοβαρός τραυματισμός
• Σεξουαλική κακοποίηση

Το άτομο μπορεί να:

• Βιώσει το ίδιο (άμεσα) ένα τραυματικό γεγονός
• Είναι μάρτυρας ενός τραυματικού γεγονότος σε άλλο άτομο
• Μαθαίνει ότι ένα τραυματικό γεγονός συνέβη σε ένα στενό μέλος της οικογένειας ή φίλο 
• Βιώνει επαναλαμβανόμενη ή υπερβολική έκθεση στις δυσάρεστες λεπτομέρειες του τραυματικού γεγονότος

Γίνεται φανερό από τον παραπάνω ορισμό, ότι η περίπτωση αυτού του τραύματος, είναι αρκετά εμφανής και δύσκολα θα μπορούσε να διαφύγει της ενημερότητάς μας. Τραυματικά γεγονότα μπορούν να συμβούν σε οποιαδήποτε φάση της ζωής, τραύματα, όμως, που προκαλούνται στην παιδική ηλικία έχουν βαρύνουσα σημασία για την εξέλιξη και την μετέπειτα πορεία ζωής του παιδιού. Οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας μπορούν να είναι ακόμη και γεγονότα καθημερινά, τα οποία πληγώνουν τα παιδιά σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και τα κάνουν να νιώθουν μόνα, ευάλωτα, φοβισμένα έως τρομοκρατημένα. Εδώ, σαν γονείς θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι το ψυχικό τραύμα δημιουργείται όχι μόνο από «αντικειμενικά γεγονότα», αλλά και από το πως αντιλαμβάνεται το παιδί αυτό που του συνέβη. Ένα γεγονός το οποίο ένα άτομο μπορεί να ξεπεράσει, σε ένα άλλο θα μπορούσε να προκαλέσει σημαντικό πόνο και δυσφορία. Άρα η τραυματική εμπειρία είναι γεγονός πολυεπίπεδο και καθαρά προσωπικό. Ένα άλλο που χρειάζεται, επίσης, να προσέξουμε είναι, ότι οι συνήθεις φράσεις – δικαιολογίες «των μεγάλων» που αφορούν στο παιδί, πχ. «είναι μικρό», «δεν καταλαβαίνει ακόμη», είναι εντελώς λανθασμένες! Το παιδί μπορεί να μην καταλαβαίνει, αλλά νιώθει βιωματικά τον κίνδυνο και εσωτερικεύει το συναίσθημα που επικρατεί στην οικογένεια και το περιβάλλον και αυτό προκαλεί ψυχικό τραύμα. Έτσι, οικογενειακές  καταστάσεις που μπορεί να δημιουργήσουν τραύματα στο παιδί είναι μεταξύ άλλων και οι ακόλουθες:

• Όταν οι γονείς τσακώνονται συνεχώς ή/και άσχημα (με λόγια και πράξεις)
• Όταν οι γονείς παραμελούν τα παιδιά
• Όταν οι γονείς ασκούν συνεχώς αρνητική κριτική
• Όταν οι γονείς είναι υπερβολικά αυστηροί ή/και κακοποιητικοί με τα παιδιά
• Όταν τα παιδιά εγκαταλειφθούν από αγαπημένο πρόσωπο
• Όταν τα παιδιά έχουν την υποχρέωση να φροντίζουν ένα γονέα

Όμως τα παιδιά θα μπορούσαν να αντιμετωπίζουν τραυματικές καταστάσεις και στο σχολικό ή στο ευρύτερο κοινωνικό τους περιβάλλον, όπως μια αρνητική εμπειρία στο σχολείο ή εκφοβισμό (bullying). Και εδώ είναι σημαντικός ο ρόλος των γονιών και πως αυτοί θα σταθούν και θα υποστηρίξουν το παιδί τους.

Επιπτώσεις

Το ψυχικό τραύμα επιδρά τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία του παιδιού άμεσα αλλά και μακροπρόθεσμα. Ενώ, λοιπόν, θα μπορούσε κάποιος να κατανοήσει την βλάβη, που μπορεί το τραύμα να προκαλέσει στην ψυχική υγεία είναι ιδιαίτερα δύσκολο να κατανοήσει, το πώς είναι δυνατόν να επηρεάσει και σωματικά.

Σωματική υγεία

Το παιδικό τραύμα μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την ανάπτυξη και την λειτουργία του εγκεφάλου, να αλλάξει τη δομή του, να τροποποιήσει τον τρόπο έκφρασης ορισμένων γονιδίων. Στη μελέτη του Πανεπιστημίου του Brown⁴  βρέθηκε ότι ο ψυχοτραυματισμός μπορεί να μεταβάλει τον προγραμματισμό των γονιδίων που ρυθμίζουν το στρες, ενισχύοντας τον κίνδυνο ανάπτυξης διαταραχών άγχους και κατάθλιψης.

Το παιδί μπορεί να παρουσιάσει ζάλες, ναυτία, μουδιάσματα, αυξημένες αντιδράσεις ξαφνιάσματος, συνεχή κούραση, προβλήματα ύπνου, όρεξης και φαγητού, μείωση του ελέγχου των απεκκριτικών λειτουργιών (ενούρηση, εγκόπριση) κ.α. σωματικά συμπτώματα. Επίσης μπορεί να κάνουν την εμφάνισή τους διάφορα σωματικά νοσήματα (πχ. αυτοάνοσα).

Ψυχική υγεία

Σε συναισθηματικό επίπεδο το τραύμα μπορεί να κάνει το άτομο να νιώθει μουδιασμένο, ευερέθιστο, κατά περιόδους να έχει έντονες εκρήξεις άγχους, θυμού και οργής, θλίψης, να έχει την αίσθηση της αποξένωσης από το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους, να νιώθει ανίκανο να αγαπήσει, να σκέφτεται ότι το μέλλον δεν έχει γι’ αυτό προοπτική και να νιώθει σοβαρή ανασφάλεια.

Σε επίπεδο γνωστικό συνήθως παρατηρούμε προβλήματα στην προσοχή και στη συγκέντρωση, ακόμη και στη μνήμη, με τελικό αποτέλεσμα να αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις του. Μπορεί να αναπτυχθεί μια σκληρή αυτοκριτική, πολλά «πρέπει» και να αναπτυχθούν αισθήματα ενοχής. Το παιδί θα πρέπει να δώσει ένα «νόημα» στην τραυματική εμπειρία, δηλ. θα πρέπει να καταλήξει σε ένα συμπέρασμα, μετά από κάθε εμπειρία. Συνήθως αυτό συμβαίνει ασυνείδητα. Το συμπέρασμα στο οποίο μπορεί να καταλήξει πιθανότατα θα είναι ιδιαιτέρως προκατειλημμένο και περιοριστικό, με αποτέλεσμα να επηρεάσει την ανάπτυξη της προσωπικότητας του, τις πεποιθήσεις, τη στάση και τις προσδοκίες του για τη ζωή και τους άλλους ανθρώπους. Ένα τέτοιο αρνητικό συμπέρασμα θα μπορούσε να γενικευτεί στη μετέπειτα ζωή του και να οδηγήσει σε νοσηρά συμπτώματα. Για παράδειγμα ένα παιδί που τιμωρείται συχνά, δέρνεται, παραμελείται, θα μπορούσε να συμπεράνει ότι «ο κόσμος είναι ένα μέρος επικίνδυνο κι εγώ είμαι αδύναμος και αβοήθητος», μια από τις βασικές πεποιθήσεις καταθλιπτικών ανθρώπων.

Σε επίπεδο συμπεριφοράς συνήθως παρατηρούμε πολλές αποφυγές σε δραστηριότητες που ξυπνούν τραυματικές αναμνήσεις, κλάματα, επιθετική ή παθητική συμπεριφορά, υπερκινητικότητα ή το αντίθετο νωθρότητα και αδράνεια κ.α.

Οι γονείς ως αιτιολογικός και θεραπευτικός παράγων

Οι γονείς θα μπορούσαν να συντελέσουν στην πρόκληση σημαντικών τραυμάτων για διάφορους λόγους. Το πιο συνηθισμένο, όμως, είναι τα παιδιά να πληγώνονται και να το ξεπερνούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Χρειάζεται να θυμόμαστε, όχι σαν δικαιολογία, αλλά σαν επίγνωση της ανθρώπινης ανεπάρκειάς μας και ταπεινότητας μπροστά στον Θεό, ότι απέχουμε πολύ από του να είμαστε τέλειοι γονείς! Κανένα οικογενειακό περιβάλλον δεν είναι τέλειο, αλλά μπορεί να είναι ασφαλές, ειρηνικό, υποστηρικτικό. Και για να είναι αυτό, χρειάζεται να υπάρχουν σαφή όρια στους ρόλους, στις υποχρεώσεις και στα δικαιώματα κάθε μέλους της οικογένειας. Τα όρια δεν πληγώνουν, αντίθετα βοηθούν και προστατεύουν. Μόνο που χρειάζεται να μπουν με τον σωστό τρόπο: σταθερά, σαφή για όλους, χωρίς φωνές και αντιδικίες.

Σαν ζευγάρια οι γονείς διαφωνούν μεταξύ τους, διαφωνούν με τις πατρικές τους οικογένειες, διαφωνούν με τα παιδιά τους. Τα παιδιά μπορούν αντέξουν τις διαφωνίες και πρέπει να μάθουν, ότι αυτές υπάρχουν στον πραγματικό κόσμο. Τα παιδιά χρειάζεται να αναπτύξουν δεξιότητες επικοινωνίας είτε σε περίπτωση συμφωνίας είτε σε περίπτωση διαφωνίας. Διαφωνώ με ένα πρόσωπο που αγαπώ δε σημαίνει ότι έπαψα να το αγαπώ ή να με αγαπά. Κυρίως διαφωνώ δε σημαίνει απαραίτητα τσακώνομαι. Αλλά ακόμη και ο τσακωμός έχει όρια, δε σημαίνει ωρύομαι, βρίζω, ουρλιάζω, κτυπάω…  

Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον;

• Θέτοντας τον εαυτό μας και το σπιτικό μας κάτω από τις αρχές και τις αξίες του Θεού της αγάπης, της χαράς, της ειρήνης, της μακροθυμίας, της χρηστότητας, της αγαθοσύνης, της πίστης, της πραότητας, της εγκράτειας (Γαλάτας 5:22)
• Όποτε και όπου χρειαστούμε, ζητάμε βοήθεια πνευματική και επιστημονική. Δεν τα ξέρουμε όλα, δεν τα μπορούμε όλα…

Σαν γονείς πολλές φορές ρωτάμε, «Έκανα τόσα λάθη, τί μπορώ να κάνω τώρα;»  Όποτε κι αν καταλάβουμε το λάθος μας, χρειάζεται να το παραδεχτούμε, να ζητήσουμε συγγνώμη και να αλλάξουμε! Αν αυτό γίνει έγκαιρα μπορεί να βοηθήσουμε στην επούλωση τραυμάτων. Η παραδοχή του λάθους του γονιού ακόμη και πολλά χρόνια μετά, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά το παιδί του.

Χρειάζεται να ξέρουμε, ότι οι τραυματικές εμπειρίες θα μπορούσαν να είναι πολύτιμες, αν τις διαχειριστούμε με τον κατάλληλο τρόπο. Άρα το παιδί μας ακόμη και σαν ενήλικας έχει ικανότητες και δυνατότητες ίασης. Το παιδί μας μπορεί να συγχωρήσει γεγονότα του παρελθόντος χωρίς να τα εγκρίνει. Ο «εν μετανοία» γονιός φέρνει ταπεινά την οικογένειά του μπροστά στο Θεό λέγοντας:

Να ‘μαι εγώ και τα παιδιά που μου ‘δωσε ο Θεός.

Ησαΐας 8:18^α

Βιβλιογραφία

1. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th edition). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. σελ. 271–80
2. «Post-traumatic stress disorder (PTSD) – Symptoms and causes». Mayo Clinic
3. Post-traumatic stress: How can you help your loved one? Mayo Clinic
4. Tyrka, Α.R, Price L.H, Marsit C, Oakland C, Walters O.C, Carpenter L.L Childhood Adversity and Epigenetic Modulation of the Leukocyte Glucocorticoid Receptor: Preliminary Findings in Healthy Adults. PLoS ONE, 2012; 7 (1)