Ο Ψαλμός 78 είναι ένα μάθημα ιστορίας, επειδή διδάσκει τι έκανε ο Θεός στη ζωή του λαού Του. Ταυτόχρονα διδάσκει τη συλλογική ευθύνη της Εκκλησίας, δηλαδή πώς εμείς οι μεγάλοι θα μεταδώσουμε την αλήθεια του Θεού στην επόμενη γενιά.
Υπάρχουν τρεις ερωτήσεις στις οποίες απαντάει ο Ψαλμός 78: Πρώτον, τίνος δουλειά, τίνος υποχρέωση και ευθύνη είναι να διδάξει τα παιδιά; Δεύτερον, τι πρέπει να διδάξουμε στα παιδιά; Και τρίτο γιατί πρέπει να τα διδάξουμε;
Ποιος έχει την ευθύνη για την χριστιανική ανατροφή των παιδιών;
Σε όλο τον Λόγο του Θεού την ευθύνη πριν και πάνω από όλους την έχουν οι γονείς. Αυτοί είναι οι πρώτοι και βασικοί δάσκαλοι: “Να τις διδάσκεις στα παιδιά σου και να μιλάς γι’ αυτές όταν κάθεσαι στο σπίτι σου κι όταν βαδίζεις στο δρόμο, όταν ξαπλώνεις για ύπνο κι όταν σηκώνεσαι” (Δευτ. 6:7). Οι γονείς λοιπόν, διδάσκουν τα παιδιά με επιμέλεια, σε κάθε ευκαιρία. Επίσης: “Άκουσε γιε μου του πατέρα σου τη διδαχή και μην περιφρονήσεις της μητέρας σου τις συμβουλές” (Παρ. 1:8). Δυστυχώς συχνά (ευτυχώς όχι πάντα) καταλήγει η μητέρα να προσπαθεί να διδάξει μόνη της, ενώ θα έπρεπε ο πατέρας με τη βοήθεια της μητέρας να το κάνουν μαζί. Δυστυχώς όταν συμβαίνει αυτό, μεγαλώνουν τα παιδιά, ιδιαίτερα τα αγόρια, χωρίς να έχουν δει τον πατέρα να οδηγεί το σπίτι του στον Χριστό.
Οι γονείς λοιπόν, έχουν την πρωταρχική ευθύνη να διδάξουν τα παιδιά τους για τον Θεό και την πίστη στον Θεό. Αλλά οι γονείς δεν μπορούν να το κάνουν μόνοι τους. Μάλιστα σύμφωνα με τη Γραφή δεν είναι μόνο δουλειά των γονέων. Αυτοί είναι οι κυρίως υπεύθυνοι, αλλά όχι μόνον αυτοί. Στον Ψαλμό 78, τα περισσότερα ρήματα είναι στον πρώτο πληθυντικό. Ο ψαλμωδός λέει, για παράδειγμα: “Δε θα τα κρύψουμε από τους απογόνους τους. Θα διηγηθούμε στη γενιά που έρχεται τα ένδοξα του Κυρίου έργα, τη δύναμή του, και τα θαύματα που έκανε” (Ψαλμός 78:4). Αυτό το «εμείς» είναι μεγαλύτερο από τους δύο γονείς. Περιλαμβάνει τον λαό του Θεού. «Εμείς» όλοι είμαστε μια οικογένεια μπροστά στον Θεό, και κάθε τοπική εκκλησία, πρέπει να δει τα παιδιά, «όλα» τα παιδιά ως δικά της παιδιά.
Η Αγία Γραφή ξεκάθαρα διδάσκει πως έχουμε δύο οικογένειες. Έχουμε τη φυσική οικογένεια, την επίγεια, και η Γραφή μας μαθαίνει πώς να φερόμαστε ο ένας στον άλλον μέσα στην οικογένεια αυτή. Ταυτόχρονα όμως, έχουμε και την πνευματική οικογένεια. Ο Χριστός μας ένωσε σε μια οικογένεια. Αυτός μας έβαλε στο Σώμα Του ως αδελφούς και αδελφές «εν Χριστώ.» Όταν είπαν κάποτε στον Χριστό πως η μητέρα Του και οι αδελφοί Του τον ζητούσαν, ο Χριστός απάντησε – όπως πολλές φορές – με μια ερώτηση: “ποιά ειναι η μητέρα μου και οι αδελφοί μου;”. Και στη συνέχεια γράφει “Κι αφού έριξε μια ματιά ολόγυρα σ’ αυτούς που κάθονταν γύρω του, λέει: “Να η μητέρα μου και τα αδέρφια μου. Γιατί, όποιος εφαρμόζει το θέλημα του Θεού, αυτός είναι αδερφός μου και αδερφή και μητέρα μου”. (Μάρκος 3:34- 35).
Χρειάζεται η φυσική οικογένεια για να εργαστεί, αλλά και όλη η πνευματική οικογένεια μαζί. Διανύουμε μέρες δύσκολες. Όλες οι οικογένειες χρειάζονται βοήθεια. Υπάρχουν μονογονεϊκές οικογένειες. Στις Εκκλησίες μας επίσης βρίσκονται παιδιά από οικογένειες που δεν έχουν κανένα πνευματικό ενδιαφέρον. Χρειάζονται βοήθεια. Αλλά ακόμη και οι πιο δυνατές πνευματικά οικογένειες, χρειάζονται υποστήριξη και ενθάρρυνση.
Γι’ αυτό, αδελφοί, και κάθε φορά που αφιερώνεται ή βαπτίζεται ένα παιδί, όλη η εκκλησία στέκεται και υπόσχεται στον Θεό ότι θα βοηθάει την οικογένεια που μεγαλώνει το παιδί αυτό. Γι’ αυτό το κάνουμε. Δεν είναι απλώς ανθρώπινη παράδοση. Είναι η δική μας ανταπόκριση στο ότι είμαστε σώμα Χριστού και αυτός είναι ένας τρόπος για να δείξουμε πως μοιραζόμαστε ο ένας τα βάρη του άλλου.
Μπορείς να δεις τον εαυτό σου – κι ας μην έχεις παιδιά που μεγαλώνεις – ως κομμάτι του σώματος του Χριστου στην τοπική Εκκλησία που βρίσκεσαι; Μπορείς να δεις τα παιδιά των άλλων ως παιδιά της Εκκλησίας επομένως κι ως δικά σου παιδιά; Μπορείς να νιώσεις την ανάγκη που έχουν τα παιδιά αυτά να δουν μια ομάδα ανθρώπων να αντιστέκονται στον κόσμο και να ζουν διαφορετικά, να ζουν για τη βασιλεία του Θεού; Ξέρετε τι καταπληκτική εικόνα θα είναι αυτή καθώς μεγαλώνουν;
Φανταστείτε τι καταπληκτικό θα είναι να ακούν από τους γονείς πως ο Θεός μας δίνει χαρά, και να έρχονται εβδομάδα με την εβδομάδα και να βλέπουν μια εκκλησία που χαρούμενη λατρεύει. Είναι σημαντικό αυτά που μαθαίνουν σπίτι τους, ή στο Κυριακό Σχολείο, να τα βλέπουν στη ζωή άλλων ανθρώπων. Όχι μόνο στον μπαμπά και στη μαμά.
Σκεφτείτε τα μικρά αγόρια καθώς βλέπουν τα μεγαλύτερα αγόρια πώς φέρονται στις κοπέλες και τους μεγαλύτερους. Αν μιλάνε με σεβασμό, με αξιοπρέπεια. Το πώς άλλοι άντρες μιλάνε στις γυναίκες. Το πώς σκέφτονται για την εργασία, για το χρήμα. Το ίδιο και οι κοπέλες. Σκεφτείτε, κοπέλες, τι καλό παράδειγμα είναι αν με τη ζωή, την εμφάνιση, την ομιλία, την όλη συμπεριφορά, υποστηρίζετε αυτά που λένε οι γονείς στα μικρά κορίτσια τους! Χρειάζεται η φυσική αλλά και η πνευματική οικογένεια να δουλέψουν μαζί. Θα πρέπει να προσευχηθούμε και να δουλέψουμε μαζί για τον σκοπό αυτό.
Το ότι είμαστε «σώμα» Χριστού, είναι κάτι που πρέπει να ριζώσει στη νοοτροπία μας. Η προσευχή μας να είναι δεδομένη. Το παράδειγμα μας καθαρό. Οι κουβέντες μεταξύ μας – γιατί τα παιδιά ακούν – επίσης καθαρές. Μη νομίζουμε πως τα παιδιά δεν μας βλέπουν και δεν καταλαβαίνουν. Τις επιλογές μας τις καταλαβαίνουν. Και ζητάνε ευθύνες από εμάς τους μεγάλους, να ζούμε αυτό που τους διδάσκουμε.
Μα θα πει κάποιος, οι οικογένειες δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους. Αυτό είναι αλήθεια. Όμως, υπάρχει ελπίδα. Στο μέτρο που σε κάθε οικογένεια ο Λόγος του Θεού συνεχίζει να έχει κεντρική θέση, οι οικογένειες θα συγκλίνουν. Κι αυτό μπορεί και πρέπει να συμβαίνει, αλλά εξαρτάται από εμάς, τους γονείς.
Τι θα διδάξουμε στα παιδιά μας;
Την απάντηση μας την δίνει το εδάφιο 3, και είναι αυτά… που ακούσαμε και μάθαμε· και μας τα διηγήθηκαν οι πατεράδες μας (Ψαλ. 78:3). Αυτή είναι η πιο βασική αρχή για τη διδασκαλία. Δεν χρειάζεται να είμαστε πάντα δημιουργικοί και καινοτόμοι στο περιεχόμενο. Αυτό που μεταδίδουμε είναι πολύ παλιό. Στην επιστολή Ιούδα η Καινή Διαθήκη το ορίζει ως “…την πίστη, που έχει δοθεί μια για πάντα στο λαό του Θεού” (επιστολή Ιούδα, 3). Δεν μας ζητάει ο Θεός να πούμε καινούρια πράγματα, αλλά τις Γραφές!
Στον Ψαλμό όμως αναφέρονται δύο πράγματα που μπορούν να κάνουν πιο συγκεκριμένο αυτό που πρέπει η μία γενιά να μεταδώσει στην άλλη.
Θα διηγηθούμε στη γενιά που έρχεται τα ένδοξα του Κυρίου έργα,
τη δύναμή του, και τα θαύματα που έκανε.
Εντολή όρισε στον Ιακώβ και νόμο θέσπισε στον Ισραήλ,
και ζήτησε από τους προγόνους μας να τον διδάξουν στα παιδιά τους (Ψαλμός 78:4-5)
Με συντομία, θα μεταδώσουμε δύο πράγματα: τα έργα του Θεού και τις εντολές Του. Δηλαδή, τι έχει κάνει ο Θεός και τι ζητάει από εμάς.
Χρειαζόμαστε, λοιπόν, προσοχή. Πολλές φορές σε εμάς τους γονείς δεν υπάρχει γνώση των εντολών του Θεού. Διδάσκουμε στα παιδιά μας ανθρώπινη σοφία, αντί για τη σοφία του Λόγου του Θεού. Το τι στον κόσμο θεωρείται μέσος όρος και λογικό. Ξέρετε πόσες φορές το έχω νιώσει αυτό δουλεύοντας με τη νεολαία; Πολλές φορές δεν ξέρουμε τι θέλει ο Θεός, ή δεν είμαστε και πολύ σίγουροι τελικά αν αυτό που θέλει ο Θεός το θέλουμε κι εμείς. Γονείς που ουσιαστικά με τη στάση τους λένε πως η Εκκλησία δεν θα είναι ποτέ προτεραιότητα. Το σχολείο θα είναι πρώτο, ο αθλητισμός θα προηγείται, ή η μουσική.
Γενικά όταν είναι να φύγει κάτι, φεύγει η Εκκλησία. Γονείς που δεν αποθάρρυναν αμφιλεγόμενες νεανικές επιλογές που αφορούσαν είτε τα χρήματα είτε τις σχέσεις τους. Γονείς που στα «όχι» ήταν «ακριβοί στα πίτουρα και φθηνοί στο αλεύρι», επειδή όταν μόνο στις λεπτομέρειες γίνεται κάποιος αυστηρός κι όχι στις μεγάλες επιλογές της ζωής, τότε αυτό συμβαίνει.
Φυσικά οι εντολές του Θεού δεν είναι μόνο απαγορευτικές. Δεν είναι για να μας εμποδίσουν να χαρούμε και να απολαύσουμε τη ζωή. Τελικά μας προστατεύουν από την αμαρτία και μας οδηγούν στο να απολαμβάνουμε τη ζωή αυτή ελεύθεροι.
Ποιες είναι; Ο Χριστός είχε πει πως βασικά είναι δύο. “Να αγαπάς Κύριο τον Θεό σου με όλη σου την καρδιά, την ψυχή, τη δύναμη και τη διάνοια”, που σημαίνει πως πρέπει να αναγεννηθούν για να αγαπήσουν τον Θεό. Και η δεύτερη “να αγαπάς τον πλησίον σου ως εαυτόν”. Με απλά λόγια, πρέπει να μάθουμε να διδάσκουμε στα παιδιά μας και τα «όχι» του Θεού, αλλά και τις προτροπές. Τι να κάνεις. Πώς να φερθείς. Και τα «όχι» και τα «ναι».
Στη Γραφή διαβάζουμε πως ο νόμος του Θεού είναι «τρυφή», απόλαυση (Ψαλμός 119:92), πως τα λόγια Του είναι πιο γλυκά και από το μέλι (119:103), πως τα μαρτύρια του Θεού είναι αλήθεια και υπέρτατη δικαιοσύνη (119:138). Όταν καταλάβουμε τον νόμο του Θεού σωστά, μας δίνει ζωή.
Πρέπει να πούμε το Ευαγγέλιο!! Τι έκανε ο Χριστός για μας! Να είμαστε σίγουροι ότι το κατάλαβαν. Ότι το ξέρουν. Να αποκτήσουν «κοσμοθεωρία» χριστιανική. Πως ο κόσμος και η ζωή χωρίς τον Χριστό δεν βγάζει νόημα. Το έργο του Χριστού στον σταυρό είναι ό,τι πιο καταπληκτικό θα ακούσει ο άνθρωπος ποτέ! Ο Χριστός ήρθε στον κόσμο για να σώσει αμαρτωλούς. Ο Θεός αγάπησε τους εχθρούς Του. Ο Χριστός πέθανε για τους εχθρούς Του. Ποιος άλλος προσευχόταν να συγχωρηθούν οι εχθροί του; Ο Μωάμεθ; Ή ο Βούδας; Ή ο Κομφούκιος; Σε ποια θρησκεία ο Θεός που τον προσβάλαμε πήρε πάνω του τη δική μας ενοχή; Μόνο στο ευαγγέλιο!!
Κι ακόμη να πούμε τι έχει κάνει ο Θεός στη δική μας ζωή. Μερικοί από εμάς έχουν πολύ τρανταχτές, δραματικές επιστροφές στον Χριστό. Κάποιους τους βρήκε ο Χριστός και κυριολεκτικά τους τράβηξε από τα δίχτυα της αμαρτίας. Ο Θεός είναι ζωντανός και σώζει και σήμερα. Πες το!! Δίδαξε στα παιδιά, πώς απάντησε στη δική σου προσευχή. Πώς σε βοήθησε στο δικό σου πρόβλημα.
Ακόμη και στις Δέκα Εντολές, θυμάστε τι κάνει ο Θεός; Τους θυμίζει ποιος είναι. Η πρώτη εντολή πώς ξεκινάει; Δεν είναι “Δεν θα έχεις άλλους θεούς πλην εμού”. Η πρώτη εντολή ξεκινάει: “Εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σου, που σε έβγαλα από την Αίγυπτο, τον τόπο της δουλείας” (Έξοδος 20:2). Και μετά εξηγεί τι ζητάει. Πρέπει να πούμε στα παιδιά τα θαυμαστά έργα του Θεού στην ιστορία, μέσα στη Γραφή, ιδιαίτερα τα έργα του Θεού στον σταυρό του Χριστού. Αυτό είναι το πρώτο. Πρέπει να μιλήσουμε και για τις δικές μας ζωές. Έχουμε πει στα παιδιά μας πώς ο Θεός άλλαξε τη δική μας ζωή;
Κι ακόμη τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν τα έργα τα θαυμάστα του Θεού στον κόσμο σήμερα. Για τις ιεραποστολές, για τον ευαγγελισμό του κόσμου. Να μάθουν να αγκαλιάζουν τη γη ολόκληρη. Να τα στείλουμε σε σύντομα ιεραποστολικά ταξίδια. Στην Αλβανία, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία. Όχι μόνο να έρχονται άλλοι σε μας, κι εμείς να γίνουμε ευλογία αλλού. Και εδώ σε φτωχογειτονιές. Και να πάμε και εμείς μαζί τους. Να δείξουμε στα παιδιά πως όσο η υγεία και τα χρόνια το επιτρέπουν, εργαζόμαστε για τον Κύριο.
Γιατί να διδάσκουμε τα παιδιά μας;
Γιατί να μπούμε σε τέτοιες διαδικασίες; Δεν μας φτάνουν τα σχολεία, να έχουμε κι άλλα επιπλέον; Την απάντηση τη διάβαζουμε πρώτα στο εδάφιο 6
ώστε να τον γνωρίσει η επερχόμενη γενιά,
τα παιδιά που ήταν να γεννηθούν,
κι εκείνοι μεγαλώνοντας
να τα ιστορήσουν στα παιδιά τους (Ψαλμός 78:6).
Πρέπει η γενιά των μεγάλων να διδάξει τους επόμενους με τέτοιο τρόπο, τόσο καλά, ώστε να μπορεί και η επόμενη γενιά να τα διδάξει στην μεθεπόμενη. Το ίδιο ακριβώς που λέει ο Παύλος στον Τιμόθεο: “Κι όσα άκουσες από μένα μπροστά σε πολλούς μάρτυρες, αυτά να τα μεταδώσεις σε έμπιστους ανθρώπους, που θα είναι ικανοί να διδάξουν και άλλους” (Β΄ Τιμ. 2:2). Μαθητεία σημαίνει πως ο μαθητής αποκτά τελικά την ικανότητα να κάνει ο ίδιος μαθητές. Τα παιδιά, λοιπόν, πρέπει να μπορούν, όταν θα φύγουμε εμείς, τα ίδια να διδάξουν τους επόμενους.
Αλλά και εκεί δεν σταματάει. Ποιος ο λόγος η μία γενιά να τα μεταδώσει στην άλλη; Γράφει στα εδάφια 7 και 8:
Για ν’ αποθέσουν την ελπίδα τους στο Θεό,
να μην ξεχάσουν του Θεού τα θαυμαστά τα έργα
αλλά τις εντολές του να τηρούν.
Και να μη γίνουν σαν τους πατεράδες τους
γενιά της ανυπακοής και της αντίρρησης,
γενιά με φρόνημα ασταθές
και που δεν έμεινε στο Θεό πιστή η καρδιά της (Ψαλμός 78:7-8)
Θυμάστε την ιστορία του λαού Ισραήλ, αφού πέθανε ο Ιησούς του Ναυή. Ο Θεός ελευθέρωσε τον λαό του από την Αίγυπτο, χρησιμοποιώντας τον Μωυσή. Και μετά, για να τους πάει μέσα στη γη της Επαγγελίας, χρησιμοποίησε τον Ιησού του Ναυή. Και οι άνθρωποι πάλι είδαν τον Θεό να κάνει θαύματα. Γράφει στους Κριτές “Πέθανε επίσης και όλη εκείνη η γενιά κι ύστερα ήρθε άλλη, που δε γνώριζε προσωπικά τον Κύριο ούτε τα έργα που είχε κάνει για χάρη των Ισραηλιτών” (Κριτές 2:10). Δεν γνώριζαν τον Κύριο, ούτε τα έργα που είχε κάνει για τον Ισραήλ. Ένα από τα πιο τρομακτικά εδάφια στη Γραφή. Μια γενιά ανθρώπων που είδε τον Θεό να κάνει θαύματα. Και η επόμενη να μην γνωρίζει τον Θεό. Και να μην γνωρίζει ούτε τι ο Θεός είχε κάνει. Καλά θα πεις, μια ολόκληρη γενιά; Δηλαδή αυτοί οι γονείς δεν τους είπαν τίποτα; Γίνεται; Να που γίνεται… και δυστυχώς δεν έχει πάψει να επαναλαμβάνεται.
Αυτό σημαίνει πως εκείνη η γενιά των μεγάλων απέτυχε να διδάξει στα παιδιά τα έργα και τον νόμο του Θεού. Αυτή ακριβώς την εμπειρία είχε ο Ψαλμωδός όταν έγραψε τον Ψαλμό 78. Λέει βασικά, «δεν θα επιτρέψουμε να ξαναγίνει αυτό.» Τα παιδιά θα είναι η προτεραιότητά μας. Η πίστη τους θα είναι το πρώτο μας μέλημα. Όλοι μαζί σαν γενιά θα δουλέψουμε για την επόμενη γενιά.
…να μη γίνουν σαν τους πατεράδες τους
γενιά της ανυπακοής και της αντίρρησης,
γενιά με φρόνημα ασταθές
και που δεν έμεινε στο Θεό πιστή η καρδιά της (Ψαλμός 78:8)
Πρόσεξτε τη φράση «φρόνημα ασταθές». Άνθρωποι που δεν ήξεραν πού στέκονται. Άνθρωποι χωρίς βαθιές πεποιθήσεις. Άνθρωποι που τελικά η Εκκλησία, και τα πράγματα του Θεού, παρέμειναν για πάντα στην περιφέρεια της ζωής τους. Που στο σπίτι τους, οι αρχές του Ευαγγελίου, εντέλει, δεν είχαν καμία επιρροή. Υπήρχε μόνο κοινωνική επαφή, καλές φιλίες βεβαίως, εκδρομές, μια χαρά, δραστηριότητες, αλλά ποτέ ο Χριστός δεν ήταν «Κύριος». Ποτέ δεν σοβάρεψαν οι γονείς στα πράγματα του Θεού. Ίσως ποτέ στο σπίτι τους τελικά δεν πήραν πραγματικά σοβαρά τη Γραφή. Αν έχεις ασταθές φρόνημα, θα έχεις αντιρρήσεις για τον Θεό, δεν θα Τον υπακούς.
Ποιος είναι ο στόχος;
Για ν’ αποθέσουν την ελπίδα τους στο Θεό,
να μην ξεχάσουν του Θεού τα θαυμαστά τα έργα
αλλά τις εντολές του να τηρούν (Ψαλμός 78:7)
Παιδιά που ο Θεός θα είναι η ελπίδα τους! Άνθρωποι που επειδή ο ο Θεός είναι η ελπίδα τους, τελικά Τον υπακούν, Τον εμπιστεύονται. Ζουν για τον Χριστό. Που ο Χριστός θα είναι το κέντρο της ζωής τους. Που όταν έρχεται η ώρα να κάνουν δική τους οικογένεια, να πιάσουν τη δική τους δουλειά, να αποφασίσουν σε διλήμματα, θα διαλέξουν τη σοφία του Θεού. Που δεν θα ξεχάσουν τι έκανε ο Θεός για μας. Κι επειδή μέσα τους θα έχουν γνωρίσει το θαύμα της αναγέννησης, θα τηρούν τις εντολές, από αγάπη για τον Χριστό.
- Ποιος έχει την ευθύνη για την επόμενη γενιά;
Η φυσική και η πνευματική οικογένεια μαζί! (Ψαλμός 78:4) - Τι θα διδάξουμε στα παιδιά μας;
Τα έργα του Θεού και τις εντολές Του (Ψαλμός 78:4-5) - Γιατί να διδάξουμε τα παιδιά μας;
Για να μείνουν πιστοί στον Θεό και να διδάξουν τα δικά τους παιδιά (Ψαλμός 78:6-8)
Τα παιδιά της Εκκλησίας είναι όλων μας παιδιά. Την ευθύνη την έχουν οι γονείς, αλλά κι όλοι εμείς! Να τους διδάξουμε με λόγια και με έργα πως ο Θεος κάνει θαύματα και πως ο νόμος του προστατεύει και ελευθερώνει. Γιατί; Επειδή είναι και δική μας ευθύνη.
Πώς θα το κάνουμε αυτό; Ξεκινάς με δύο τρόπους. Πρώτον, πρόσεχε πώς ζεις. Τα παιδιά μας μας βλέπουν. Μπορεί να είναι μικρά, αλλά είναι προικισμένα με ανιχνευτές υποκρισίας. Αμέτρητες είναι πια οι φορές που τα δικά μου παιδιά μου έχουν δείξει πως άλλα λέω και άλλα κάνω. Πρέπει να ταπεινώνομαι, να το παραδέχομαι, να μην φοράω προσωπείο και να ζητώ χάρη από τον Θεό για να είμαι πιο καλό παράδειγμα. Πρόσεχε πώς ζεις.
Δεύτερον, άρχισε να προσεύχεσαι συστηματικά. Προσευχήσου για τα παιδιά της Εκκλησίας, προσευχήσου και για τους γονείς. Πες τους μια καλή κουβέντα. Ενθάρρυνέ τους. Υπηρέτησέ τους στις ανάγκες τους. Προσευχήσου ο Θεός να τους κρατάει κοντά Του. Προσευχήσου για τα παιδιά, ο Θεός να τα αναγεννήσει, να τα αυξήσει.
