Σταχυολογήματα της σκέψης του Τζων Βίττε Τζούνιορ (John Witte Jr.)
Σήμερα επικρίνεται πειστικά ο μύθος, όπως γράφει ο Νέλσον (Nelson), του αφηγήματος ότι η σύγχρονη πολιτική σκέψη στη Δύση γεννήθηκε μέσα από την εκκοσμίκευση. Ο θεολογικός λόγος είχε τη δική του θέση στον πολιτικό διάλογο. Η Μεταρρύθμιση επηρέασε πράγματι βαθιά τόσο τον αναγεννησιακό ουμανισμό όσο και τον φιλελευθερισμό του Διαφωτισμού. Θεσμοί όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα χτίστηκαν με συστατικά όπως η προτεσταντική φιλοσοφία του δικαίου, η καθολική πολιτική θεωρία, το κανονικό δίκαιο, η ιουδαϊκή βιβλική σκέψη. Ανεξάρτητα από τα παραπάνω πάντως, είναι αποδεκτό πως η πρώτη ιστορική καταβολή των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως γράφει ο Δαγτόγλου, βρίσκεται στη θρησκευτική ελευθερία.
Πέρα από τις υπόλοιπες προσθήκες και ζυμώσεις της εποχής η Μεταρρύθμιση συνεισέφερε στην κληρονομιά των δικαιωμάτων με δύο ξεχωριστές συμβολές. Η πρώτη αφορά στον επαναπροσδιορισμό των νομικών σχέσεων στο πλαίσιο συλλογικών οργανισμών από την οικογένεια μέχρι και την πολιτεία. Ο περιορισμός της εξουσίας των επίδοξων πατέρων αυτών των ομάδων (paterfamilias, patertheologicus, paterpoliticus) και ο σαφής προσδιορισμός των δικαιωμάτων των μελών τους ήταν βασική αποστολή των Μεταρρυθμιστών που αντιλαμβάνονταν την οικογένεια, την εκκλησία και το κράτος ως θεμελιώδεις τάξεις της δημιουργίας.
Η θεμελίωση δικαιωμάτων σε βιβλικά κείμενα, ιδίως στον Δεκάλογο αποτελεί τη δεύτερη ξεχωριστή συμβολή της Μεταρρύθμισης στην παράδοση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Από το πρώτο μισό του Δεκαλόγου απορρέουν δικαιώματα αφορώντα τη θρησκευτική ελευθερία, όπως είναι αναλυτικότερα το δικαίωμα να τιμά κανείς τον Θεό και το όνομά του, το δικαίωμα στην ανάπαυση και στην τήρηση του Σαββάτου, το δικαίωμα ελευθερίας από ψεύτικους θεούς και όρκους. Μέσα από τους προστακτικούς απαγορευτικούς κανόνες του δευτέρου μισού του Δεκαλόγου αντλούν δικαιώματα τρίτοι, προστασίας της ζωής, της οικογένειας, της περιουσίας, της καλής πίστης.
Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση στήριξε την επανάστασή της όχι μόνο σε παλαιότερους χάρτες δικαιωμάτων, όπως η Magna Carta, αλλά επίσης σε βιβλικές επιταγές για ελευθερία. Ειδικότερα η Καινή Διαθήκη είναι πλούσια διανθισμένη με αφορισμούς αφορώντες στην ελευθερία: “Τῄ ἐλευθερίᾳ οὖν, ᾗ Χριστὸς ἡμᾶς ἠλευθέρωσε” (Γαλ. 5:1), “῾Υμεῖς γὰρ ἐπ’ ἐλευθερίᾳ ἐκλήθητε” (Γαλ. 5:13), “οὗ δὲ τὸ Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία” (Β΄ Κορ. 3:17), “καὶ γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς” (Ιωάν. 8:32), “ἐὰν οὖν ὁ υἱὸς ὑμᾶς ἐλευθερώσῃ, ὄντως ἐλεύθεροι ἔσεσθε” (Ιωάν. 8:36), “εἰς τὴν ἐλευθερίαν τῆς δόξης τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ” (Ρωμ. 8:21).
Αυτά και άλλα βιβλικά κείμενα ενέπνευσαν τον Μαρτίνο Λούθηρο να εξαπολύσει τη Μεταρρύθμιση στη Γερμανία το 1517 εις το όνομα της ελευθερίας (libertas, Freiheit). H πραγματεία του Λουθήρου DeLibertateChristiana(1520) έγινε η φωνή σε αυτή την αφετηρία. Οδήγησε θεολόγους και νομικούς, κλήρο και λαό, πρίγκηπες και χωρικούς στην αποκήρυξη των μεσαιωνικών εκκλησιαστικών αρχών και των δομών του κανονικού δικαίου με μια πρωτόγνωρη και ζωηρή ετοιμότητα. O πόλεμος των χωρικών με τον Mύντσερ ως έναν εκ των πρωταγωνιστών, ανέδειξε την πρόκληση για τους πρώτους Μεταρρυθμιστές για την ανεύρεση μιας νέας ισορροπίας ανάμεσα σε εξουσία κι ελευθερία, τάξη και δικαιώματα στη βάση θεμελιωδών βιβλικών δογμάτων.
Στις 95 θέσεις του (1517) καθώς και στο γράμμα του στη χριστιανική αριστοκρατία του γερμανικού έθνους (1520), ο Λούθηρος χρησιμοποιεί συχνά τον όρο δικαίωμα, καθώς και τις ανάγκες της έρευνας και της απόδειξης (συνήθως από τη Βίβλο) όσων υποστηρίζονται, χωρίς επικλήσεις σε κάποια αυθεντία. Το λουθηρανικό δόγμα των δύο βασιλείων εισφέρει κριτικά και πολεμικά έναν διαχωρισμό ανάμεσα στον Θεό και τον Καίσαρα, όπως γράφει ο Μόλτμανν (Moltmann). Εμπνευσμένος από τον Αυγουστινό, ο Λούθηρος με το δόγμα των δύο βασιλείων θέλει να αποτρέψει τόσο τον καισαροπαπισμό όσο και την κληρική θεοκρατία. Ο κόσμος και η πολιτική δεν πρέπει να θεοποιηθούν, αλλά ούτε και να επιβληθούν με θρησκευτικό τρόπο. Τα Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ.
Ο Ιωάννης Καλβίνος ήδη από τους Θεσμούς του της Χριστιανικής Θρησκείας (1537) έθεσε τις βάσεις για τη σκέψη του όσον αφορά το δίκαιο, την εξουσία και την ελευθερία. Η ελευθερία που κήρυξε ο Λούθηρος, αντηχεί στα γραπτά του Καλβίνου. O δεύτερος έθεσε την προτεσταντική κληρονομιά σε στερεότερες βάσεις παρά τη μεταμόρφωσε. Μεταξύ άλλων μίλησε για τη γενική ανοχή Καθολικών, Προτεσταντών, Ορθοδόξων, Ιουδαίων, Μουσουλμάνων, επί ίσοις όροις. Στην ώριμη φάση της η περί δικαίου και ανθρώπινων δικαιωμάτων θεωρία του Καλβίνου έγινε περισσότερο ενοριακή σε έμφαση, και έκανε τις αρχές της Γενεύης —και τον ίδιο— εχθρικότερες προς την ηθική απειθαρχία και τη θρησκευτική διαφωνία μέσα στην κοινότητα. O Καλβίνος επέμενε ότι εκκλησία και κράτος διαδραματίζουν παραπληρωματικούς ρόλους σε αντίθεση με το μοντέλο των δύο βασιλείων του Λουθήρου.
Η πρωτότυπη συνεισφορά του Καλβίνου έρχεται μέσα από τον χώρο της εκκλησίας. Οι μεταρρυθμίσεις του στον τρόπο λειτουργίας της ανέδειξαν αρχές, που απετέλεσαν εργαλεία για την πλούσια κληρονομιά κάθε συνταγματικού οικοδομήματος. Αρχές όπως αυτή του κράτους δικαίου, η ελευθερία των μελών της εκκλησίας, οι εν γένει δημοκρατικές διαδικασίες στην εκκλησία απέβησαν καταστατικές για το όραμα του Καλβίνου στη Γενεύη και αλλού. Ο Καλβίνος τόνισε ότι ένας παρόμοιος συνδυασμός κράτους δικαίου, δημοκρατικής διαδικασίας και ατομικής ελευθερίας θα μπορούσε να εξυπηρετήσει το κράτος εξίσου καλά, αν και ο ίδιος δεν δούλεψε μια λεπτομερή πολιτική θεωρία. Αυτό που ο Καλβίνος σκιαγράφησε, οι μαθητές του επεξεργάστηκαν με διάφορους τρόπους.
Ο Θεόδωρος Μπεζά (1519-1605) ήταν κι αυτός θεολόγος και νομικός όπως ο Καλβίνος. Ο καταλυτικός παράγων για τη βαθιά πολιτική του σκέψη στάθηκε η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (1572) όταν χιλιάδες γάλλοι αναμορφωμένοι χριστιανοί κατασφάγησαν μέσα σε ένα μήνα γεμάτο βαρβαρότητα. Πολλοί περισσότεροι έπεσαν θύματα ληστείας, εξορίστηκαν και αφορίστηκαν. Χτίζοντας πάνω στη σκέψη εξορίστων όπως οι Νοξ (Knox) και Γκούντμαν (Goodman), o Μπεζά έθεσε τις βάσεις για μια χριστιανική θεωρία κοινωνικού συμβολαίου. Κάθε πολιτική κυβέρνηση, υποστήριζε, διαμορφώνεται από ένα άρρητο ή ρητό συμβόλαιο ή διαθήκη (βιβλικός όρος). Αν οι πολίτες παραβίαζαν τους όρους της διαθήκης γίνονταν εγκληματίες και το κράτος μπορούσε να τους διώξει και να τους τιμωρήσει. Αλλά και οι κυβερνήτες που δεν τηρούσαν τους όρους μετατρέπονταν σε τυράννους κι οι πολίτες μπορούσαν να αντισταθούν και να τους μετακινήσουν μέσω κατάλληλων δικαστικών σωμάτων.
“Δεν έγινε ο λαός για τους άρχοντες, αλλά οι άρχοντες για τον λαό”, έγραφε ο Μπεζά. Τα θεμελιώδη δικαιώματα που όταν προσβάλλονται πυροδοτούν το δικαίωμα στην οργανωμένη αντίσταση ήταν η ελευθερία της συνείδησης και η ελεύθερη άσκηση της θρησκείας. Το διακύβευμα ήταν η ικανότητα να ζει κανείς σε πλήρη συμμόρφωση με τον νόμο του Θεού. Ο Μπεζά αναγνώριζε πληθώρα φυσικών δικαιωμάτων: ελευθερία ιεραποστολής και θρησκευτικής εκπαίδευσης, διοίκησης της εκκλησίας και μετανάστευσης, λόγου, συνέρχεσθαι, αιτείσθαι, ελευθερία γάμου, διαζυγίου, και ιδιωτικών συναλλαγών.
Οι ιδέες του Μπεζά με προσθήκες και αλλαγές αναπτύχθηκαν ιδίως ανάμεσα σε εκείνους που πολέμησαν για την ανατροπή τυράννων στην Ολλανδία, τη Σκωτία, την Αγγλία και τελικά στην Αμερική. Ο γερμανός νομικός Γιοχάννες Αλθούσιος (1563-1638) αναδύθηκε τόσο ως απολογητής της ολλανδικής επανάστασης όσο και ως αρχιτέκτων ενός νέου ολλανδικού νομικού και πολιτικού συστήματος. Ο Αλθούσιος συστηματοποίησε και εξέλιξε πολλές από τις πολιτικές και νομικές διδασκαλίες του Καλβίνου και του Μπεζά προσθέτοντας κι άλλες ιδέες στην αναμορφωμένη κληρονομιά.
Μεταξύ άλλων πιο εντυπωσιακή είναι η “συμβιωτική θεωρία” του. Αν και αναγνώριζε το παραδοσιακό καλβινιστικό δόγμα της πλήρους εξαχρείωσης των ανθρώπων, ο Αλθούσιος έδινε έμφαση στη δημιουργία του ανθρώπου ως ύπαρξης ηθικής, αγαπητικής και κοινωνικής. Η ζωή έχει νόημα μόνο όταν υπάρχει μέσα σε συμβιωτικές σχέσεις με άλλους, στις οποίες οι άνθρωποι μοιράζονται σώμα και ψυχή, ζωή και πνεύμα, υπάρχοντα και δικαιώματα. Έτσι αν και καθεμιά και καθένας γεννιούνται ελεύθεροι, ίσοι και εξατομικευμένοι, λόγω φύσεως και αναγκαιότητας κλίνουν στη δημιουργία ενώσεων (οικογενειακών, εμπορικών, πολιτικών και άλλων). Κάθε τέτοια ένωση από το ταπεινότερο σπιτικό μέχρι την πιο ένδοξη αυτοκρατορία δημιουργείται στη βάση ενός αμοιβαία συναινετικού συμβολαίου ή διαθήκης μεταξύ των συμβαλλομένων αλλά και ενώπιον του Θεού. Κάθε τέτοια ένωση αποτελεί locus εξουσίας και ελευθερίας που δεσμεύει διοικούντες και διοικουμένους στους όρους του ιδρυτικού συμβολαίου αλλά και τους θεμελιώδεις νόμους του Θεού και της φύσης.
Ο Αλθούσιος, χρησιμοποιώντας την πολιτική ιστορία του αρχαίου Ισραήλ σαν το καλύτερο παράδειγμά, ανέδειξε ιστορικά και φιλοσοφικά πώς έθνη-κράτη αναπτύσσονται σταδιακά από οικογένειες και φυλές, σε πόλεις, επαρχίες, έθνη και αυτοκρατορίες. Κάθε νέα εξέλιξη γεννιέται με διαθήκες μπροστά στον Θεό από αντιπροσώπους μικρότερων ενοτήτων, και εν τέλει αυτές οι διαθήκες γίνονται το γραπτά συντάγματα της πολιτείας. Αυτά ορίζουν και χωρίζουν τις εξουσίες (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) και ρυθμίζουν σχέσεις αναμεσά τους και μεταξύ άλλων φορέων δικαιωμάτων, φυσικών ή νομικών προσώπων, εθνικών και υπερεθνικών. Όλα αυτά διαμόρφωναν ένα είδος “ομοσπονδιακού συστήματος” (foedus, διαθήκη). Ο Αλθούσιος παρήγε την πληρέστερη αναμορφωμένη θεωρία για το δίκαιο, τη θρησκεία και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε αυτή την πρώτη μοντέρνα περίοδο της ιστορίας, και πολλές από τις επισημάνσεις του έγιναν αξιωματικές για το δυτικό συνταγματικό δίκαιο και τα δικαιώματα.
Η αγγλικανική πτέρυγα της Μεταρρύθμισης με κύριο εκπρόσωπο τον Τζον Μίλτον (John Milton) που περίφημα έκανε λόγο για τη μεταρρύθμιση της μεταρρύθμισης των δικαιωμάτων προσέφερε πολλά στο ήδη διαμορφωμένο αναμορφωμένο οικοδόμημα δικαίου με ιδιαίτερη έμφαση στο δόγμα της αξίας του ανθρώπου ως εικόνας Θεού (Imago Dei), αλλά και της επέκτασης της ιεροσύνης όλων των πιστών σε όλο το Munus Triplex. H αναβαπτιστές ανέδειξαν τον γνωστό ως και πατέρα του διεθνούς δικαίου Ούγκο Γκρότιους, ο οποίος ανέπτυξε θεωρητικά τα θεμέλια του διεθνούς δικαίου επί τη βάσει του φυσικού.
Ο Τάλμον (Talmon) περιγράφει τη γαλλική επανάσταση ως τον προάγγελο τόσο της φιλελεύθερης δημοκρατίας όσο και του ολοκληρωτικού φασισμού. Ο προκλητικός και πρωτεϊκός χαρακτήρας των ιδεών αυτών μπόρεσαν εξίσου να εμπνεύσουν φωτεινά και σκοτεινά πολιτικά παραδείγματα. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για τη Μεταρρύθμιση. Το κίνημα που ξεκίνησε με τον Λούθηρο και άνθισε πολιτειακά στη Γενεύη του Καλβίνου, σάρωσε μεγάλα κομμάτια της Ευρώπης και της βόρειας Αμερικής μέσα στα επόμενα 250 χρόνια. Οι πολιτικές ιδέες των Μεταρρυθμιστών, ειδικά του Καλβίνου και των μαθητών του, ήταν αυθεντικές αλλά και αρκετά προκλητικές και πρωτεϊκές για να ακολουθήσουμε τον Τάλμον, ώστε να εμπνεύσουν ολοκληρωτικές και δημοκρατικές τάσεις. Δεν είναι δύσκολο να αναδείξει κανείς αυτές τις ολοκληρωτικές τάσεις σε πολλούς εξέχοντες Καλβινιστές, όπως και δεν είναι δύσκολο κανείς να κάνει μια πρόχειρη λίστα από θύματα που τιμωρήθηκαν, βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν, εκδιώχθηκαν και εκτελέστηκαν από Καλβινιστές, ανάμεσά τους ο Γκρότιους και ο Μιχαήλ Σερβέτος.
Η εκκλησία αντλώντας από την ανεξάντλητη πηγή της Βίβλου και της φιλοσοφικής σκέψης που δεν αρνείται τον Θεό, ενθάρρυνε και ενθαρρύνει την εξέλιξη των δικαιωμάτων, όπως και έκανε με ένα ξεχωριστό τρόπο την περίοδο της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Φτάνει να παραμένει εκκλησία, μακρυά δηλαδή από κάθε εξουσία και κατάχρησή της. Η εκκλησία καλείται να αρνείται κάθε εξουσία, η οποία άλλωστε δόθηκε στην κεφαλή της, τον αναστημένο Ιησού Χριστό.
Μετάφραση-απόδοση: Θεοδόσης Καρβουνάκης
