Ο Βέκσιν υποστήριξε ότι «μπορείς πολύ εύκολα ν’ αποκτήσεις πέντε αρετές: την καλοσύνη, τη μεγαλοψυχία, τη γενναιοδωρία, την εντιμότητα, ακόμα και τη σοφία, αν υπερνικάς μέσα σου ένα μόνο ελάττωμα: την απληστία», την υπέρμετρη και ακόρεστη δηλαδή ανθρώπινη επιθυμία για περισσότερα
Η απληστία στην αρχαία ελληνική γραμματεία
Η αρχαία ελληνική γραμματεία βρίθει από αναφορές στην απληστία και την πλεονεξία. Κατά τον Αριστοτέλη, «αδικίας δ’ εστίν είδη τρία, ασέβεια, πλεονεξία, ύβρις» (Περί αρετών και κακιών, 1251 α), ενώ ο Πλούταρχος εντάσσει στα μεγάλα ελαττώματα των τυράννων και την πλεονεξία. Ο δε κωμικός ποιητής Μένανδρος θεωρεί την πλεονεξία «μέγιστον ανθρώποις κακόν» (Αποσπάσματα, 557,1). Τέλος, ο Ευριπίδης στην Αντιγόνη αναφέρει πως «η απληστία είναι ο χειρότερος θεσμός μες στους ανθρώπους. Γκρεμίζει πολιτείες, γυρίζει το μυαλό τ’ ανθρώπου στο κακό, τον σπρώχνει στην απάτη και στο έγκλημα και χάνεται κάθε ντροπή και σεβασμός και ξεπλανεύει συνειδήσεις τίμιες».
Η απληστία στην οικονομία
Ο Τίμοθι Γκάιντνερ, πρώην υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, εκτίμησε ότι οι οικονομικές κρίσεις οφείλονται σε ένα μίγμα απληστίας, απερισκεψίας, ανάληψης οικονομικού κινδύνου και ελπίδας για κέρδος. Στη σημερινή εποχή, οι επενδυτές καθοδηγούνται από δύο συναισθήματα: το φόβο και την απληστία. Οι επενδυτές κινούνται ανάμεσα στην «απληστία» και την «ακραία απληστία» που είναι το συναίσθημα που κυριαρχεί στις αγορές διεθνώς, σύμφωνα με τον δείκτη Fear & Greed του CNN Money, ο οποίος καταγράφει το επενδυτικό κλίμα. Από την εποχή του θεμελιωτή της σχολής των κλασικών οικονομικών Άνταμ Σμιθ, η απληστία, «το προσωπικό συμφέρον» και ο ανταγωνισμός αποτελούν τις κινητήριες δυνάμεις που παράγουν τα οφέλη του «αόρατου χεριού» της καπιταλιστικής οικονομίας, καθώς επίσης και των πιο σκοτεινών πλευρών της1.
Ο Τσέχος οικονομολόγος Tomas Sedlacek, στο βιβλίο του «Economics of Good and Evil», προτείνει την αξιολόγηση αλλά και τη νοηματοδότηση της οικονομίας, με στοιχεία πέραν των ψυχρών μαθηματικών, ώστε οι οικονομίες να αποφεύγουν τις κρίσεις και τις ζημιές που προκαλούνται από την ανθρώπινη απληστία. Επιπρόσθετα, μετά τον Κρούγκμαν και το Στίγκλιτζ, o Γάλλος οικονομoλόγος Τόμας Πικετύ, του οποίου το βιβλίο «Capital in the Twenty-First Century» έχει σημειώσει μεγάλη εμπορική επιτυχία, διδάσκει την αναδιανομή του πλούτου προς «όφελος» της οικονομικής και κοινωνικής προόδου. Η βασική παραδοχή του βιβλίου είναι πως η τάση του πλούτου να αυξάνεται ταχύτερα από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν δημιουργεί ανισότητες και υπονομεύει τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Στα διασημότερα οικονομικά πανεπιστήμια παγκοσμίως διδάσκεται η θεώρηση ότι η απληστία είναι ηθικά ουδέτερη έννοια. Η απληστία είναι πραγματικά κάτι καλό, όπως και η ανισότητα των εισοδημάτων, σύμφωνα με μία μελέτη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, η οποία υποστηρίζει ότι στις ιεραρχικά δομημένες κοινότητες τα άτομα στην κορυφή τείνουν να κάνουν περισσότερα από μια προσπάθεια προς το συμφέρον της ομάδας, από εκείνους στη βάση, όπως το να ανταγωνίζονται με εξωτερικές ομάδες και να αντιμετωπίζουν τον ενδεχόμενο κίνδυνο κατά τη διαδικασία2.
Οι εκφάνσεις της απληστίας
Η απληστία εκδηλώνεται με διάφορες μορφές, όπως η φιλαργυρία, η οποία αποτελεί τη ρίζα όλων των κακών (Α΄ Τιμόθεο 6:10), η αρχομανία, η φιλοκέρδεια και η ασυγκράτητη και σφοδρή επιθυμία για φαγητό, ποτό, ηδονές ή υλικά πράγματα. Ο πλούτος είναι μία δίνη που ρουφάει τους άπληστους, με αποτέλεσμα κάποιες φορές όπως αναφέρει και μία ελληνική παροιμία όποιος θέλει τα πολλά να χάνει και τα λίγα. Ο σύγχρονος άνθρωπος μέσα στην καταναλωτική φρενίτιδα αποκόπηκε από τις πνευματικές του ρίζες, εξόρισε τις προειδοποιήσεις του Θεού και κατέληξε ένα ον αντικοινωνικό, άπληστο και ανήθικο. Το μέγιστο δυνατό κέρδος, η ατομική απόλαυση και ηδονή, ο πλούτος και η δύναμη έχουν αναδειχτεί στις κυρίαρχες έννοιες της σύγχρονης αήθους ηθικής. Επιδιώκουμε τη μέγιστη προσωρινή ηδονή και απόλαυση και τον μεγαλύτερο δυνατό πλούτο με το λιγότερο δυνατό κόπο και κόστος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απληστίας αποτέλεσε η προσπάθεια απόκτησης του κοινωνικού μερίσματος των 500 ευρώ, που διένειμε η προηγούμενη κυβέρνηση την άνοιξη του 2014, από ορισμένους που δεν το είχαν ανάγκη. Μεταξύ των αιτήσεων για το κοινωνικό μέρισμα βρέθηκαν και 140 από πολίτες οι οποίοι είχαν εισόδημα που ξεπερνούσε τα 100.000 ευρώ3.
Δυστυχώς, θέλουμε ό,τι δεν έχουμε, δεν θέλουμε ό,τι χρειαζόμαστε και δεν χρειαζόμαστε ό,τι θέλουμε. Η πιο κοινή και γνώριμη σε όλους μας, αλλά και απόλυτα λογικοφανής άπληστη συμπεριφορά είναι το κυνήγι διαφόρων προσφορών. Όλοι θέλουμε να αποκτήσουμε ένα προϊόν που αποτελεί απίθανη προσφορά, έστω κι αν δεν το χρειαζόμαστε. Θεωρούμε τους εαυτούς μας πιο έξυπνους, όταν αγοράζουμε ένα προϊόν σε χαμηλότερη τιμή. Η τακτική των προσφορών που υιοθετεί το σύγχρονο μάρκετινγκ βασίζεται κυρίως στην απληστία μας, στην αδιάσειστη βεβαιότητα ότι κανένας λογικός και έξυπνος άνθρωπος δεν μπορεί να αφήσει ανεκμετάλλευτη μια ανεπανάληπτη ευκαιρία. Δυστυχώς, ο σύγχρονος πολιτισμός μας χαρακτηρίζεται από τον «άνευ ορίων πολλαπλασιασμό άχρηστων αναγκών» (Μαρκ Τουέην).
Όποιος τα θέλει όλα, αντιμετωπίζεται ως δυναμικός, ελεύθερος, ασυμβίβαστος και αξιοθαύμαστος. Αντίθετα, όποιος δηλώνει ότι ικανοποιείται με όσα έχει, αντιμετωπίζεται ως κορόιδο και αδύναμος. Ακόμη και η ψυχολογία υποστήριζε με έμμεσο τρόπο την απληστία, ως στοιχείο μιας υγιούς προσωπικότητας. Τα τελευταία χρόνια όμως η υπαρξιακή ψυχολογία, εκφρασμένη κυρίως από τον Irvin Yalom άρχισε να ασχολείται με την έλλειψη νοήματος του σύγχρονου ανθρώπου, τα υπαρξιακά του κενά και την προσήλωση και αγκίστρωσή του σε ηδονιστικά αγαθά καθώς και τα αδιέξοδα που συνεπάγονται αυτά τα δύο.
Η χριστιανική προσέγγιση της απληστίας
Ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια γράφει ότι όπου υπάρχει πλεονεξία, δεν μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη (Παιδαγωγός, 2,1,14). Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός γράφει πως η πλεονεξία κομματιάζει την ευγένεια της ανθρώπινης φύσης (Περί φιλοπτωχίας, 35,892) και ότι η απληστία είναι χαρακτηριστικό των κλεφτών (Περί φιλοπτωχίας, 35, 865).
Η Αγία Γραφή προειδοποιεί ότι «αυτός που είναι φιλοχρήματος δε χορταίνει με τα χρήματα, ούτε αυτός που αγαπάει τον πλούτο ξεδιψάει με τα πλούτη» (Εκκλησιαστής 5:10), ενώ οι «παράνομοι από την απληστία τους πιάνονται σε παγίδα» (Παροιμίες 11:6). «Η απληστία του ασεβή δεν έχει όρια, κι ωστόσο με τους θησαυρούς του δε νιώθει ασφαλής» (Ιώβ 20:20).
Ο ηθικός πολιτικός πρέπει να μην είναι άπληστος κατά τον Σολομώντα.
Άρχοντας δίχως φρόνηση όλο και καταδυναστεύει· μα όποιος μισεί την απληστία θα κυβερνάει χρόνους πολλούς.
Παροιμίες 28:16
Ο βασιλιάς που με δικαιοσύνη ενεργεί, τη χώρα τη στεριώνει· ενώ την καταστρέφει αυτός που είναι στους φόρους άπληστος.
Παροιμίες 29:4
Η απληστία μετατρέπεται σε πλεονεξία, όταν επιθυμούμε αυτό που ανήκει στον πλησίον μας. Η πλεονεξία μπορεί να οδηγήσει σε αθέμιτους τρόπους εκπλήρωσης των σκοπών μας, αλλά και σε εκζήτηση καλών πραγμάτων στο λάθος χρόνο, για το λάθος λόγο, με το λάθος τρόπο (Ιάκωβος 4:1-3). Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός μας προειδοποίησε:
να προσέχετε και να φυλάγεστε από κάθε είδους πλεονεξία, γιατί τα πλούτη, όσο περίσσια κι αν είναι, δε δίνουν στον άνθρωπο την αληθινή ζωή.
Λουκάς 12:15
Η απληστία για ανέντιμο κέρδος καθιστά έναν υποψήφιο πρεσβύτερο ακατάλληλο (Α΄ Τιμόθεο 3:8). Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε πως με άδεια χέρια ήρθαμε και με άδεια χέρια θα φύγουμε από τον κόσμο αυτό (Α΄ Τιμόθεο 6:7-8). Γι’ αυτό ο Παύλος μας καλεί να ζητούμε, να φρονούμε και να επενδύουμε στα άνω (Κολοσσαείς 3:1-3) και στην απερίγραπτα όμορφη κληρονομιά που είναι φυλαγμένη στους ουρανούς και η οποία δε φθείρεται, δεν έχει τίποτα το βέβηλο και δε μαραίνεται ποτέ (Α΄ Πέτρου 1:3-4).
Ο Απόστολος Παύλος καλεί τους Κορίνθιους πιστούς να μην συναναστρέφονται με όσους είναι ανήθικοι και πλεονέκτες (Α΄Κορ.5:9-11). Οι πλεονέκτες συγκατατάσσονται στις λίστες όσων δεν πρόκειται να κληρονομήσουν τη βασιλεία των ουρανών μαζί με τους πόρνους, ειδωλολάτρες, μοιχούς, κλέφτες, μέθυσους, υβριστές, κατάλαλους και άρπαγες. Η πλεονεξία μάλιστα αναφέρεται ως ειδωλολατρία (Εφεσίους 5:3-5, Κολοσσαείς 3:5).
Η σημασία της αυτάρκειας
H αυτάρκεια αποτελεί μία αρετή που είναι είδος υπό εξαφάνιση στην εποχή μας. Στις μέρες μας, αυτάρκης θεωρείται όποιος δε χρειάζεται τους άλλους και καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες του βασιζόμενος στις δικές του δυνάμεις και πόρους. Αν ένας άνθρωπος δεν είναι ευχαριστημένος με αυτά που έχει σήμερα, τότε δεν πρόκειται να είναι ευχαριστημένος ούτε και με αυτά που ενδεχομένως θα αποκτήσει στο μέλλον. Ευτυχία δεν είναι να έχεις πολλά πράγματα, ούτε να θες λίγα πράγματα. Ευτυχία είναι να είσαι αυτάρκης, να αρκείσαι δηλαδή σε όσα έχεις. Ο Σενέκας δίδαξε πως «αν ζεις σύμφωνα με τις επιταγές της φύσης, ποτέ δε θα είσαι φτωχός. Αν ζεις σύμφωνα με τις επιταγές των ανθρώπων, ποτέ δε θα γίνεις πλούσιος». Ο Ξενοφώντας αναφέρει «μόνος πλούσιος ανάμεσα στους ανθρώπους είναι ο αυτάρκης», ενώ ο Πλούταρχος δίδαξε «όσοι έχουν ανάγκη τα λίγα δε χάνουν τα πολλά. Για όποιον τα λίγα δεν είναι αρκετά, τίποτα δεν είναι αρκετό».
Η χριστιανική απάντηση στην απληστία
Η χριστιανική απάντηση στην απληστία είναι η αυτάρκεια εν Χριστώ. Αυτάρκης είναι ο πιστός Χριστιανός που αντιλαμβάνεται τον απίστευτο και πανέμορφο πλούτο που έχει εν Χριστώ (Εφεσίους 1-3), αναγνωρίζει πως ό,τι έχει και ό,τι είναι τα έλαβε ως δώρο Θεού (Α΄ Κορινθίους 4:7), ευχαριστεί τον Θεό για όσα Εκείνος του έχει χαρίσει σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή (Α΄ Θεσσαλονικείς 5:18), ενώ παράλληλα προσπαθεί για ένα καλύτερο αύριο σε όλους τους τομείς, όντας ένας αξιόπιστος διαχειριστής (Λουκάς 16:10-11).
Ο Απόστολος Παύλος αναφέρει πως η ευσέβεια είναι πλούτος, εφόσον συνοδεύεται από την αυτάρκεια (Α΄ Τιμόθεον 6:6). Καλούμαστε να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του αποστόλου Παύλου ο οποίος γράφει «11 Ουχί ότι λέγω τούτο διότι υστερούμαι· επειδή εγώ έμαθον να ήμαι αυτάρκης εις όσα έχω. 12 Εξεύρω να ταπεινώνομαι, εξεύρω και να περισσεύωμαι· εν παντί τόπω και κατά πάντα είμαι δεδιδαγμένος και να χορτάζωμαι και να πεινώ, και να περισσεύωμαι και να υστερώμαι». Ποιο είναι το μυστικό του Παύλου; Στο επόμενο εδάφιο αποκαλύπτει: «13 τα πάντα δύναμαι διά του ενδυναμούντος με Χριστού» (Φιλιππησίους 4:11-13).
Πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει οτιδήποτε επιθυμεί, αλλά ο γνήσιος πιστός που απολαμβάνει καθημερινά την πληρότητα εν Χριστώ (Κολοσσαείς 2:10). Χριστός συν τίποτα ισοδυναμεί με σωτηρία, ικανοποίηση, χαρά, ειρήνη, ασφάλεια και ελευθερία. Η Χριστιανική αυτάρκεια δεν οδηγεί στην παθητική αποδοχή του status quo, αλλά στην πεποίθηση πως ο Θεός θα συνεχίσει να μας απελευθερώνει από άσκοπες επιθυμίες και να προνοεί για εμάς καλύπτοντας τις βασικές μας ανάγκες. Γι’ αυτό ας είναι ο τρόπος μας αφιλάργυρος, ας αρκούμαστε στα παρόντα, διότι Αυτός είπε «Δεν θέλω σε αφήσει ουδέ σε εγκαταλείψει· ώστε ημείς θαρρούντες να λέγωμεν· Ο Κύριος βοηθός μου, και δεν θέλω φοβηθή· τι να μοι κάμη άνθρωπος;» (Εβραίους 13:5-6). Η Χριστιανική αυτάρκεια βασίζεται στη βεβαιότητα πως ο Θεός θα φροντίσει για εμάς, από τη στιγμή που φρόντισε για τη σπουδαιότερη και δυσκολότερή μας ανάγκη, τη σωτηρία της ψυχής μας, μέσω της σταυρικής θυσίας του Ιησού Χριστού. Ο Θεός Πατέρας «δεν λυπήθηκε ούτε το μονογενή του Υιό, αλλά τον παρέδωσε στο θάνατο για χάρη όλων μας. Δε θα μας δωρίσει, λοιπόν, μαζί μ’ αυτόν τα πάντα;» (Ρωμαίους 8:32).
