Εργασιομανής είναι ο άνθρωπος που ενώ θα έπρεπε να είναι στο γραφείο και να σκέφτεται την παραλία, είναι στην παραλία και σκέφτεται το γραφείο!
Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι, αν προσπαθήσουμε να μελετήσουμε το φαινόμενο της εργασιομανίας με κάποια ακρίβεια, θα διαπιστώσουμε εξαρχής τη δυσκολία να την ορίσουμε και να βρούμε κατάλληλους τρόπους για να την αξιολογήσουμε και να την “μετρήσουμε”, όταν την εντοπίσουμε στη ζωή μας ή στη ζωή άλλων. Πότε, ακριβώς, κάποιος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εργασιομανής; Πόσες ώρες πρέπει να δουλεύει για να πούμε ότι έχει ξεπεράσει τα όρια του φυσιολογικού; Πολλές φορές αυτό είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και ο καθένας μπορεί να δίνει τη δική του ερμηνεία. Έτσι, ίσως, είναι καλύτερα να προσεγγίσουμε το θέμα όχι μέσα από την ερώτηση “πόσο” αλλά “γιατί”. Θα μπορέσουμε έτσι να φτάσουμε στην καρδιά του προβλήματος, όχι βάζοντας ένα ποσοτικό όριο, αλλά εξετάζοντας την καρδιά μας και τους λόγους για τους οποίους δουλεύουμε όσο δουλεύουμε. Το πρώτο μέρος της ανάλυσής μας θα αναδείξει τέσσερις βασικούς λόγους, για τους οποίους εργαζόμαστε μέσα στο σύγχρονο πλαίσιο της νεωτερικότητας. Αυτοί δεν είναι εξ ορισμού προβληματικοί αλλά εν δυνάμει.
Νέα δεδομένα σχετικά με την εργασία μέσα στο πλαίσιο της νεωτερικότητας και το φαινόμενο της “εργασιομανίας”
Η εργασία ως μέσο αυτοπραγμάτωσης
Στο παρελθόν η εργασία δεν ήταν «επιλογή»αλλά «μοίρα». Δηλαδή, για αιώνες ο άνθρωπος δεν επέλεγε το επάγγελμά του, αλλά ακολουθούσε αυτό που συνήθως η οικογένειά του έκανε. Τα περιθώρια αλλαγής ή ανέλιξης ήταν πολύ στενά και ασφυκτικά. Στις σύγχρονες κοινωνίες, όμως, η εργασία είναι επιλογή του καθενός και η σταδιοδρομία προσωπική επιδίωξη. Αυτό, βέβαια, έχει φέρει μια τεράστια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την εργασία. Στο παρελθόν, αν κάποιος δεν είχε κάποια καλή εργασία, θεωρούνταν αδικημένος από τη «μοίρα». Σήμερα, θεωρείται αποτυχημένος, χαμένος (looser)! Έτσι, η εργασία είναι ένα μέσο αυτοπραγμάτωσης, δηλαδή ένας τρόπος με τον οποίο επιδιώκουμε να κερδίσουμε “αξία” για τον εαυτό μας. Αυτό, φυσικά, έχει τεράστιες συνέπειες για το ερώτημα «γιατί εργάζομαι». Εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι, αν η εργασία μου είναι ένας τρόπος με τον οποίο προσδιορίζω την αξία και την ταυτότητά μου, τότε αυτό με πιέζει να εργάζομαι όλο και περισσότερο.
Η εργασία ως εργαλείο του καταναλωτισμού
Ένα άλλο φαινόμενο της νεωτερικότητας είναι ο μαζικός καταναλωτισμός. Δηλαδή, ότι όλοι μας πιεζόμαστε να αγοράζουμε ολοένα και περισσότερα προϊόντα. Γιατί το κάνουμε αυτό; Επειδή η κατανάλωση είναι μια νέα μορφή ψυχικής εκτόνωσης και θεραπείας. Φυσικά, είναι και η βασική προϋπόθεση του οικονομικού μοντέλου, που έχει επικρατήσει τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες. Έτσι, εργάζομαι όχι για να εξασφαλίσω τα προς το ζην, αλλά για να ικανοποιώ τις αδιάκοπα αυξανόμενες επιθυμίες μου για κατανάλωση “αγαθών”. Και αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι έχει τεράστιες συνέπειες στο «γιατί εργάζομαι» και στην πίεση να εργάζομαι ολοένα και περισσότερο.
Η “ρευστοποίηση” της εργασίας
Ο όρος “ρευστοποίηση” προέρχεται από τον γνωστό κοινωνιολόγο Ζίγκμουν Μπάουμαν και το βιβλίο του “Ρευστοί Καιροί”. Εκεί γράφει, αναφορικά με το θέμα της εργασίας, τα εξής:
«…Καθώς το ψωμί του ενός είναι το φαρμάκι κάποιου άλλου, οι αλλαγές που έχουν στόχο την ορθολογιστική οργάνωση και την ελαστικοποίηση του κεφαλαίου επιδρούν αντίστροφα στον αποδέκτη, ο οποίος τις δέχεται ως καταστροφές – ως ανεξήγητες και ως μη αντιμετωπίσιμες από ανθρώπινη δύναμη και ακόμα ως στένεμα των ευκαιριών πάνω στον συμπαγή τοίχο της μοίρας. Θέσεις εργασίας «εφ’ όρου» ζωής δεν υπάρχουν πλέον. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν θέσεις εργασίας, καθαυτές, έτσι όπως τις αντιλαμβανόμασταν κάποτε. (Μάλιστα ο Giddens αναφέρει ότι δεν υπάρχουν θέσεις εργασίας, αλλά εργαζόμενοι με χαρτοφυλάκιο δεξιοτήτων.) Και χωρίς αυτές τις θέσεις εργασίας είναι μικρό το περιθώριο για την ανάπτυξη της ζωής, βάσει κάποιου προγράμματος για ένα μακρόπνοο σχεδιασμό και για απώτερες ελπίδες στο μέλλον»
Αν, λοιπόν, η εργασία λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα ανασφαλές, ρευστό περιβάλλον, τότε εγώ πρέπει να συγκεντρώνω συνεχώς περισσότερες δεξιότητες στο “χαρτοφυλάκιό” μου. Κατά συνέπεια τα όρια συνεχώς πρέπει να ξεπερνιούνται.
Η εργασία ως “μηχανισμός άμυνας”
Τέλος, αξίζει να εξετάσουμε την εργασία και ως έναν μηχανισμό άμυνας. Δηλαδή, ως έναν έμμεσο τρόπο αντιμετώπισης προκλήσεων και προβλημάτων που μας απασχολούν. Είναι αρκετοί ψυχολόγοι που είδαν την εργασία ως έναν τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να “ξορκίσουν” τον φόβο του θανάτου. Πέρα όμως από τα βαθιά υπαρξιακά ζητήματα υπάρχουν και τα πιο καθημερινά. Έτσι, ένα κλασσικό πρόβλημα, πίσω από την εργασιομανία, είναι η φυγή από το περιβάλλον της οικογένειας ή της συζυγικής σχέσης. Ένας τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να “αποφύγουμε” ένα προβληματικό, έντονο ή απλά βαρετό περιβάλλον.
Διαχρονικές Βιβλικές Αξίες σχετικά με την εργασία μέσα στο πλαίσιο του βιβλίου της Γενέσεως
Αφού έχουμε επιχειρήσει μία βασική ανάλυση του φαινομένου μέσα στα δεδομένα της νεωτερικότητας, θα έρθουμε τώρα να δούμε μερικές βιβλικές αρχές, που θα μας βοηθήσουν στην αντιμετώπισή του. Αποφεύγουμε να γίνουμε συγκεκριμένοι, επειδή πιστεύουμε ότι αυτό που έχει σημασία είναι να αποκτήσουμε ένα πλαίσιο αντίληψης του θέματος και να έχουμε σοφία στον τρόπο εφαρμογής του.
Η εντολή του Σαββάτου
Μία από τις βασικές εντολές του Θεού είναι το “Σάββατο”, που σημαίνει ανάπαυση. Η τεκμηρίωσή του στον κατάλογο των Δέκα Εντολών, όπως δίνονται στο Δευτερονόμιο, το συνδέει με την υπενθύμιση της ελευθερίας από την Αίγυπτο και της εξουσίας του Φαραώ. Αν διαβάσουμε τις αφηγήσεις της Εξόδου, θα δούμε ότι η εργασία στην Αίγυπτο του Φαραώ μοιάζει πολύ με τις συνθήκες εργασίας της εποχής μας. Περισσότερη παραγωγή με λιγότερο κόστος και αυτό για να αποδείξουμε ότι δεν είμαστε άχρηστοι και τεμπέληδες! Ο Θεός, λοιπόν, μας δίνει την εντολή του Σαββάτου, της παύσης, της ανάπαυλας. Αυτό μας υπενθυμίζει ότι η ταυτότητά μας δεν καθορίζεται από τον Φαραώ, αλλά από τον Θεό της Διαθήκης!
Η ευχαριστιακή πρόσληψη και η απενοχοποίηση της απόλαυσης
Στην Έξοδο η εντολή του “Σαββάτου” έχει ως βάση της την ανάπαυση του Θεού από τη δική Του δημιουργική δραστηριότητα. Ποιο είναι το νόημα της θείας ανάπαυσης; Είναι πολυεπίπεδο και αρκετά πολύπλοκο. Μία πτυχή του, όμως, που αναδεικνύεται από την αφήγηση της δημιουργίας, είναι ότι ο Θεός σταματούσε και “απολάμβανε” τα έργα Του. Κάθε μέρα στο τέλος της δημιουργικής δραστηριότητας έβλεπε τα έργα Του και έλεγε ότι είναι καλά και όμορφα (Γέν. κεφ.1). Αυτή δεν είναι η κρίση του τεχνοκράτη που απλά του βγαίνουν τα αθροίσματα των υπολογισμών του, αλλά η χαρά του καλλιτέχνη που θαυμάζει το έργο του. Έτσι ο Θεός μάς καλεί να σταματήσουμε και να χαρούμε αυτά που έχουμε. Ένα από τα χαρακτηριστικά της εργασιομανίας είναι η εργασία για την εργασία, δηλ. εργάζομαι για να εργάζομαι. Αυτό μπορεί να συμβαίνει και με την κατανάλωση, που είδαμε προηγουμένως. Δηλαδή, αγοράζω για να αγοράζω, χωρίς να χαίρομαι αυτά που έχω. Όσο περισσότερο χαιρόμαστε με αυτά που έχουμε δοξάζοντας τον Θεό για τα δώρα Του, τόσο λιγότερη πίεση θα νιώθουμε για να παράγουμε κι άλλα.
Η προτεραιότητα της σχέσης
Διαβάζουμε στη Γένεση 2:24 την κλήση ότι ο άνθρωπος θα αφήσει πατέρα και μητέρα. Αυτό έχει τεράστια σχέση και με το θέμα της εργασίας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι εδώ είναι ο άνδρας που καλείται να αφήσει τον πατέρα και τη μητέρα του. Αυτό, πέρα από οποιαδήποτε άλλη εφαρμογή στην εποχή εκείνη, είχε να κάνει και με την εργασία. Είδαμε ότι στις κοινωνίες εκείνες ο άνθρωπος εργαζόταν μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας. Ο πατέρας ήταν ο εργοδότης! Έτσι όταν καλεί ο Θεός τον άνδρα να αφήσει τον πατέρα του για να προσκολληθεί στη γυναίκα του, ουσιαστικά του λέει ότι η γυναίκα του πρέπει να είναι πάνω από τη δουλειά του!
Η οικογένεια ως σύμμαχος και όχι ως ανταγωνιστής
Μία ακόμη παρατήρηση που έρχεται από το κεφάλαιο 2 της Γένεσης, είναι η διαπίστωση από τον Θεό ότι δεν είναι καλό να είναι ο άνθρωπος μόνος (Γέν. 2:18). Αυτό πέρα από τις ψυχολογικές διαστάσεις του έχει να κάνει κυρίως με την εκπλήρωση της αποστολής του ανθρώπου. Δηλαδή, ο Θεός έδωσε στον Αδάμ την εντολή να “εργάζεται” στον κήπο. Όμως διαπιστώνει ότι δεν μπορεί μόνος του. Έτσι, του δίνει “βοηθό” για το έργο αυτό. Όσο περισσότερο δούμε την οικογένειά μας ως σύμμαχο, συνεργάτη και βοηθό, θα βγούμε από τη λογική του ανταγωνισμού και έτσι ίσως θα μπορέσουμε να βρούμε μια καλή ισορροπία.
Γενικά, στο θέμα της δουλειάς πρέπει να υπάρχει μια ισορροπημένη κατανομή του χρόνου μας. Για πολλούς, δυστυχώς, η δουλειά έγινε δουλεία. Στο Ευαγγέλιο του Μάρκου 6:31 διαβάζουμε: «Ο Ιησούς τους λέει: Ελάτε σε μια ερημική τοποθεσία μόνοι σας, για ν’ αναπαυθείτε λίγο» κι αυτό γιατί «… ο Ιησούς και οι μαθητές δεν είχαν χρόνο ούτε για φαγητό». Στον δε Ψαλμό 46:10, διαβάζουμε: «Ηρεμήστε», λέει, «και μάθετε ότι εγώ είμ’ ο Θεός». Ο Θεός θέλει να έχεις ώρες ανάπαυσης και να απολαμβάνεις αυτά που σου πρόσφερε, αλλά παράλληλα επιθυμία Του είναι να απολαμβάνεις και την παρουσία Του. Να ξοδεύεις χρόνο μ’ Αυτόν και γι’ Αυτόν. Ας μην ξεχνάμε ότι Αυτός «μας τα δίνει όλα πλουσιοπάροχα, για να τα απολαμβάνουμε» (Α΄ Τιμ. 6:17). Και κλείνουμε με τα λόγια προτροπής του Κυρίου μας στους ακολούθους Του:
«… Αν όμως ο Θεός ντύνει έτσι το αγριόχορτο, που σήμερα υπάρχει κι αύριο θα το ρίξουν στη φωτιά, δε θα φροντίσει πολύ περισσότερο για σας, ολιγόπιστοι; Μην έχετε λοιπόν, άγχος και μην αρχίσετε να λέτε: “τι θα φάμε” ή “τι θα πιoύμε” ή “να θα ντυθούμε”, γιατί για όλα αυτά αγωνιούν όσοι δεν εμπιστεύονται στο Θεό, όμως ο ουράνιος Πατέρας σας ξέρει καλά ότι έχετε ανάγκη απ’ όλα αυτά. Γι’ αυτό πρώτα απ’ όλα να επιζητείτε τη βασιλεία του Θεού και την επικράτηση του θελήματός του, κι όλα αυτά θα ακολουθήσουν …»
Ματθαίος 6:30-33