Μεταξύ άλλων διαφημιστικών σποτ σχετικά με τη Μαύρη Παρασκευή (Black Friday), τα Public έχουν δημοσιεύσει και το εξής εξαιρετικά ενδιαφέρον βίντεο.1 Δείχνει μια παρέλαση λευκών προβάτων τα οποία ένα-ένα πηδούν πάνω από ένα μικρό φράχτη και συνεχίζουν το δρόμο τους. Ξαφνικά περνάει κι ένα μαύρο πρόβατο, φορώντας πορτοκαλί (το χρώμα των Public) γυαλιά. Κάνει κι αυτό ένα άλμα και ο εκφωνητής μας πληροφορεί “Έρχεται, για να κάνει τα όνειρά σου πραγματικότητα”. Το αφήγημα της διαφήμισης είναι εύκολα κατανοητό: οι μέρες περνούν, μέχρι να έρθει επιτέλους η Black Friday και να φέρει τα πάνω-κάτω. Σε γενικές γραμμές αυτό εξάλλου οφείλει να είναι και το βασικό χαρακτηριστικό μιας γιορτής, η αντιστροφή δηλαδή των δεδομένων. Η έλευση μιας πολυπόθητης εκμάγευσης, έστω για μια ημέρα. Η Μαύρη Παρασκευή επομένως έχει ενδυθεί επιτυχώς τα χαρακτηριστικά μιας γιορτής, διαθέτοντας μια συγκεκριμένη, δική της μέρα (την επομένη των Ευχαριστιών), χρώματα, όνομα και το πνεύμα της αντιστροφής.
Γιατί λοιπόν να ασκήσουμε μια πολιτισμική κριτική απέναντι σε έναν θεσμό ο οποίος έχει καταφέρει επιτυχώς, τουλάχιστον στην Αμερική, να καθιερωθεί ως γιορτή;
Προς απάντηση ας εμείνουμε στο χαρακτηριστικό του παραλόγου ως συστατικό στοιχείο μιας γιορτής. Οι περισσότερες εκ των εορτών (με τη γενικότερη των εννοιών) φαίνεται πως είτε διέπονται, είτε στηρίζονται δυνατά σε μια μορφή αντιστροφής του status quo, ρήξης και διάσπασης της πραγματικότητας και των κοινωνικών ρόλων κι εκπλήρωσης μιας σχεδόν παράλογης και ξεχασμένης ελπίδας. Αυτό γίνεται άλλοτε μονάχα στο ιστορικό-μυθολογικό αφήγημα της εορτής, άλλοτε στον εορτασμό αυτής και άλλοτε φυσικά και στα δυο μαζί. Πρόκειται για ένα στοιχείο το οποίο παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα:
“Ορισμένες μέρες –στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η προηγούμενη νύχτα– αποχωρίζονταν από την καθημερινότητα· η κανονική εργασία διεκόπτετο, η συνήθης κατανομή των ρόλων εξασθενούσε σε μια γενική “χαλάρωση”· βεβαίως το εορταστικό πρόγραμμα είχε έτοιμους νέους ρόλους” [Walter Burkert, Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, σ. 222].
Έτσι, στα Χριστούγεννα η αφήγηση είναι αυτή της ανθρωπίνως παράλογης ενσάρκωσης μιας θεότητας, όχι μάλιστα μεταξύ βασιλιάδων όπως θα περίμενε κανείς αλλά εν μέσω βοσκών. Το Πάσχα αντίστοιχα αφηγείται κι αυτό ένα διπλό παραλογισμό. Ο Θεός πεθαίνει, ενώ τρεις μέρες αργότερα, κι ενώ οι νόμοι του μυθολογικού-θεολογικού κόσμου δεν μπορούσαν να παραβιαστούν περισσότερο, ο ίδιος ανασταίνεται. Μεταβαίνοντας σε άλλους χώρους, παρατηρούμε με ενδιαφέρον πως το Halloween επιχειρεί να σμικρύνει το χάσμα μεταξύ του υλικού και του μεταφυσικού κόσμου και να αντιστρέψει κοινωνικούς ρόλους. Το βράδυ αυτό δεν κυριαρχεί στους δρόμους ο ενήλικας, αλλά τα παιδιά, με τη μορφή τεράτων και φαντασμάτων. Οι πύλες ενός άλλου κόσμου έχουν ανοίξει και μαζί με τα παιδιά ακατανόμαστες υπάρξεις λυμαίνονται τους δρόμους, επιβάλλοντας τη θέλησή τους. Αν ο ενήλικας αρνηθεί να δώσει γλυκό, δηλώνοντας έτσι εμμέσως πως δεν τρομάζει γιατί μπροστά του δεν έχει ένα τέρας αλλά ένα παιδί, το τέρας οφείλει να τον τιμωρήσει για την ατίμωση της ημέρας, για την έλλειψη σεβασμού προς την αντιστροφή των ρόλων και προς το ίδιο. Αναλόγως, εθνικές εορτές, παρότι διαφορετικές ως προς τις σκοπιμότητες και τη ρητορική τους, συνήθως έχουν ως αφήγημά τους την ανέλπιστη, παράλογη νίκη λίγων γενναίων απέναντι σε έναν υπεράριθμο εχθρό.
Αυτή είναι πράγματι σε γενικές γραμμές και η εικόνα την οποία παρουσιάζει η διαφήμιση του Public για τη Black Friday. Οι μέρες, με τη μορφή νωχελικών και βαριεστημένων προβάτων, περνούν η μια μετά την άλλη, λευκές, ασήμαντες, ευνουχισμένες. Ξαφνικά όμως και υπό το φως πυροτεχνημάτων, έρχεται το πολυπόθητο μαύρο πρόβατο, χαμογελώντας και φορώντας αθλητικά γυαλιά, δηλώνοντας έτσι με πλήρη ενεργητικότητα τη διαφορά του. Η αντιστροφή του καθεστώτος ήρθε, με την υπόσχεση πως θα εκπληρώσει τα όνειρά μας.
Κι όμως η παρατήρηση κάποιας αντιστροφής της καθεστηκυίας τάξης αυτή την ημέρα είναι εξαιρετικά δύσκολη. Πέραν από τους αριθμούς στα ταμπελάκια των τιμών τι πραγματικά αλλάζει; Οι εργαζόμενοι παραμένουν εργαζόμενοι αλλά σε μεγαλύτερη ένταση από πριν, αφού θα πρέπει προφανώς να εξυπηρετήσουν μεγαλύτερο αριθμό πελατών. Αντίστοιχα ο καταναλωτής μεταλλάσσεται σε μεγαλύτερο καταναλωτή αφού δεν μπορεί να διανοηθεί να μην υπακούσει στις επιταγές “Απόκτησέ το!” και τα ερωτήματα “Θα προλάβεις;”, ειδικά όταν συνοδεύονται από εκπτώσεις. Αντί λοιπόν για μια αντιστροφή των δεδομένων και των ρόλων, παρατηρούμε μια εντατικοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος συστήματος καταναλωτισμού. Αντί για μαύρο πρόβατο θα έπρεπε να περνάει άλλο ένα άσπρο, το ίδιο βαριεστημένο, πιο χοντρό, το οποίο στην ανικανότητά του να ξεχωρίσει τι πια είναι καθεστώς και τι όχι, σκοντάφτει πάνω στο φράχτη.
Η ανταπάντηση στα παραπάνω (και στις εν γένει κριτικές της ημέρας) είναι συνήθως πως οφείλουμε να βλέπουμε τη μέρα εντελώς χρησιμοθηρικά. Πράγματι αν κάποιος αδυνατεί όλο το χρόνο να αγοράσει μια συσκευή την οποία χρειάζεται για τη δουλειά του, ή ένα λάπτοπ καθώς το παιδί του μόλις μπήκε στο πανεπιστήμιο, τότε ας ξεχάσει κάθε κριτική και τις συνοδεύουσες ενοχές. Πέραν όμως της πραγματικής ανάγκης, δεν μπορεί κάποιος να αγνοήσει τις πολιτισμικές προεκτάσεις του φαινομένου. Και στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται όντως, δυστυχώς, περί γιορτής. Μια γιορτή η οποία όπως είπαμε έχει τη δική της μέρα, το δικό της χρώμα και τη δική της εκδοχή του τι είναι πλέον ελπιδοφόρο και επαναστατικό. Εάν στο άγχος μας για να προλάβουμε την τάδε τηλεόραση και στη μανία μας για το δείνα εσώρουχο αντιστοιχούμε υποσυνείδητα τη μανία της έκστασης, τη συγκίνηση της κατάνυξης και την επαναστατικότητα συμβάντων μυθολογικών διαστάσεων, τότε σαφώς, μαζί με αυτόν που έκανε οικονομία για να αγοράσει κάτι απαραίτητο για τον ίδιο, ας τρέξουμε κι εμείς στα καταστήματα με ελπίδα και ας συνδράμουμε όλοι έτσι ώστε να καταστεί αυτή η ημέρα όντως παράλογη.
Βιβλιγραφία
1Η συγκεκριμένη διαφήμιση δημοσιεύτηκε για τη Black Friday του 2017, όπως επίσης και το παρόν άρθρο.
