Εισαγωγή
Ο πόνος είναι μια οικουμενική ανθρώπινη εμπειρία που έχει μια άσχημη αίσθηση γι αυτό όλες τις φορές που ο άνθρωπος τον νιώθει, θέλει να τον διώξει γρήγορα για να θεραπεύσει το σώμα ή την ψυχή του. Η λέξη πόνος είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη και ευρεία έννοια που περιγράφει ένα δυσάρεστο σωματικό αίσθημα (το σωματικό άλγος), αλλά ταυτόχρονα και την ψυχολογική επιβάρυνση (θλίψη, στεναχώρια, καημός) που προκαλεί ένα οδυνηρό ερέθισμα. Με βάση τον παραπάνω ορισμό, ο πόνος μπορεί αδρά να διακριθεί σε σωματικό και ψυχικό. Ο σωματικός πόνος βοηθάει το άτομο να συνειδητοποιήσει ότι κάτι δεν πάει καλά. Λειτουργεί σαν προειδοποίηση, παραδείγματος χάρη ένας πονοκέφαλος μπορεί να είναι αθώος αλλά μπορεί να αποτελεί ένδειξη και για κάτι σοβαρότερο. Εάν λοιπόν δεν υπήρχε πόνος, δε θα γνώριζε κανείς ότι μπορεί να συμβαίνει κάτι στο σώμα, δεν θα υπήρχε τρόπος να ξέρει εάν είναι άρρωστος ή όχι κι ούτε βέβαια θα επιδίωκε τη θεραπεία. Κάθε φορά που πονάει κανείς σωματικά, θέλει να σταματήσει να πονάει.
Ο ψυχικός πόνος είναι μια εσωτερική επώδυνη ψυχολογική εμπειρία και αναφέρεται στη βίωση υπερβολικά έντονα αρνητικών συναισθημάτων που ματαιώνουν τις ζωτικές ανάγκες του ανθρώπου. Η αντίδραση του ανθρώπου απέναντι στον εσωτερικό, ψυχικό πόνο είναι παρόμοια όπως και με τον σωματικό. Θέλει να τον αποφύγει, να τον διώξει, να τον εξαφανίσει γιατί είναι κάτι δυσάρεστο και επώδυνο.
Η ανθρώπινη αντίδραση απέναντι στον ψυχικό πόνο
Ο πόνος είναι ένα υποκειμενικό σύμπτωμα, σύνθετο και πολυδιάστατο. Το μέγεθος του ερεθίσματος ή αντίληψή του ως πόνος και η αντίδραση στον πόνο εξαρτάται και διαμορφώνεται από ποικίλους βιοψυχοκοινωνικούς παράγοντες, όπως η υποκείμενη νοσηρή διεργασία, η προσωπικότητα του ατόμου, τα προηγούμενα βιώματα πόνου, οι συμπεριφορές του, οι πολιτιστικοί παράγοντες, οι συνθήκες ζωής του κ.α.
Στην απόπειρα του ο άνθρωπος να διώξει τον πόνο χρησιμοποιεί διάφορες στρατηγικές που άλλες είναι βοηθητικές και άλλες όχι. Πολύ συχνά μπορεί να καταφύγει στην απόδοση φταιξίματος και στην επικριτικότητα προς τον περίγυρο. Περιμένει έτσι η λύτρωση να έρθει από κάποιον άλλο, συνήθως από το άτομο στο οποίο ρίχνει το φταίξιμο. Άλλες φορές προσπαθεί να καταπιέσει ή να εκλογικεύσει τις όποιες σκέψεις σχετίζονται με τον πόνο. Επίσης, ο άνθρωπος θυμώνει με τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει και δυσανασχετεί με την αδυναμία του να τα ελέγχει ελπίζοντας πώς η αυτοεπίκριση θα τον κρατήσει κινητοποιημένο για να διώξει τον πόνο. Τέλος, αρκετές φορές χρησιμοποιεί ουσίες όπως το αλκοόλ ή να καταφεύγει σε άλλου είδους εξαρτητικές συμπεριφορές όπως είναι η εργασιομανία ή η υπερβολική άσκηση ή η υπερβολική κατανάλωση φαγητού.
Όλες αυτές οι στρατηγικές είναι ειλικρινείς απόπειρες να βοηθήσει κάποιος τον εαυτό του να ξεπεράσει τον πόνο του και πολλές από αυτές έχουν θετικό αποτέλεσμα και το άτομο ανακουφίζεται, ξεχνιέται, αισθάνεται καλύτερα. Όμως εάν όντως συμβαίνει κάτι στη ζωή του ατόμου που δημιουργεί δυσάρεστα συναισθήματα, όλες αυτές οι στρατηγικές έχουν μια προσωρινή επίδραση που διαρκεί ελάχιστα. Η προσπάθεια ν’αποφύγει κανείς μόνο τον πόνο τον αποσπά χωρίς να τον βοηθά ουσιαστικά. Και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Πονάει, προσπαθεί να διώξει τον πόνο, παλεύει, χρησιμοποιεί στρατηγικές αποφυγής, νιώθει προσωρινή ανακούφιση και πάλι πόνος.
Οι λόγοι που ο άνθρωπος βιώνει ψυχικό πόνο είναι αρκετοί. Κάποιοι κοινοί λόγοι είναι οι εξής:
-Η απόρριψη. Το αίσθημα ότι είμαστε συνδεδεμένοι με άλλους ανθρώπους είναι εξαιρετικά σημαντικό για τη σωματική και ψυχική υγεία. Όταν το αίσθημα αυτό κλονιστεί και κάποιος – είτε αυτός είναι σύντροφος είτε φίλος ή συγγενής – μας απορρίψει, αυτόματα η απόρριψη σηματοδοτεί κίνδυνο, ερμηνεύεται ως απειλή για την επιβίωση και μια τέτοια κατάσταση δημιουργεί αισθήματα έντονου ψυχικού πόνου με απρόβλεπτες και απερίσκεπτες αντιδράσεις. Ο Δαυίδ παρακαλεί το Θεό «σπλαχνίσου με έτσι μόνος και αδύναμος που είμαι» (Ψαλμός 25:16). Ο ψυχικός πόνος που βιώνει ο άνθρωπος όταν νιώθει ότι τον απορρίπτουν από μια σχέση ή από την κοινωνία, είναι εξαιρετικά έντονος και ανάλογος με αυτόν που αισθάνεται όταν υφίσταται σοβαρό σωματικό τραυματισμό.
-Η απώλεια. Όταν ο άνθρωπος βιώνει απώλεια το κυρίαρχο αίσθημα είναι ο έντονος ψυχικός πόνος. Ο Δαυίδ πονά όταν μαθαίνει για τον Ιωνάθαν «Ιωνάθαν αδελφέ μου, για σένα πόσος πόνος στην καρδιά» (Β’ Σαμουήλ 1:26) και ο Ιησούς πονά για τον Λάζαρο «ο Ιησούς ταραγμένος πάλι και θλιμμένος μέσα Του, έρχεται στο μνήμα» (Κατά Ιωάννη 11:38). Ωστόσο, η έννοια της απώλειας δεν αναφέρεται μόνο στο θάνατο κάποιου ανθρώπου, αλλά και στο να χάσει κανείς κάτι σημαντικό. Ο Ιώβ ήταν ένας άνθρωπος που βίωσε πολλαπλές απώλειες στη ζωή του «…έβλεπαν πόσο μεγάλος ήταν ο πόνος του» (Ιώβ 2:13). Στη σύγχρονη εποχή, λόγω της οικονομικής κρίσης και των δυσμενών συνθηκών που αυτή συνεπάγεται, ο περισσότερος κόσμος κινδυνεύει να χάσει μια αλυσίδα από σημαντικά πράγματα που επηρεάζουν τον ψυχισμό του και έχουν αντίκτυπο κατ’ επέκταση και στις διαπροσωπικές του σχέσεις (π.χ. ανεργία λόγω απόλυσης, κατάσχεση κατοικίας, απώλεια οικονομικών πόρων). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από συναισθήματα έντονου πόνου, θλίψης, θυμού, φόβου, απελπισίας, ενοχής και συνοδεύεται από συχνό κλάμα, κοινωνική απόσυρση, απώλεια ενδιαφέροντος για προσφιλείς δραστηριότητες, αδυναμία συγκέντρωσης, αυξομειώσεις βάρους, δυσκολίες στον ύπνο κ.α. Κάθε απώλεια φέρνει και ένα πένθος μαζί της.
-Οι τραυματικές εμπειρίες. Ο σωματικός πόνος ξεθωριάζει με το πέρασμα του χρόνου. Όμως όταν φέρνουμε ξανά στη μνήμη μας ψυχικά τραυματικά γεγονότα που βιώσαμε, όπως για παράδειγμα λόγια που μας είπαν και μας πλήγωσαν ή άσχημες συναισθηματικές εμπειρίες στο σπίτι, στην οικογένεια ή στο επαγγελματικό περιβάλλον, τότε ξαναζούμε με ανάλογη ένταση τον αρχικό ψυχικό πόνο.
Τρόποι διαχείρισης
Υπάρχουν αναρίθμητοι τρόποι για να μειωθεί ή να εξαφανιστεί ο πόνος. Παυσίπονα, φάρμακα, παράνομες ουσίες, τεχνικές απόσπασης προσοχής όπως το να μην αφήνει κανείς χρόνο στον εαυτό του να σκεφτεί μέσω π.χ. υπερβολικής δουλειάς ή άλλων ασχολιών, η εκλογίκευση, η γελιοποίηση του, η άρνηση του, η απώθηση του. Όλες τις φορές, η επιθυμία είναι η ίδια: να μην πονάει κανείς άλλο.
Πρώτα απ’ όλα είναι σημαντικό να κατανοήσει ο άνθρωπος ότι ο ψυχικός πόνος, βρίσκεται μέσα του και του μεταφέρει ένα μήνυμα, όπως ακριβώς ο πονοκέφαλος είναι σύμπτωμα πως κάτι συμβαίνει στο σώμα. Το μήνυμα αυτό δεν είναι ίσως ξεκάθαρο όμως υπάρχει. Στις παροιμίες ο λόγος του Θεού μας προτρέπει: «…στον καιρό της δυστυχίας να σκέφτεσαι» (Παροιμίες 7:14). Για να μπορέσει να συνειδητοποιήσει κανείς το μήνυμα που μεταφέρει η θλίψη, το άγχος ή οποιοσδήποτε άλλος ψυχικός πόνος ίσως πρέπει να αναλογιστεί: Το επώδυνο συναίσθημα που νιώθω, εάν μπορούσε να μου μιλήσει, τι θα μου έλεγε και τι θα του έλεγα; Τι μήνυμα θέλει να μου δώσει;
Επίσης, είναι σημαντικό να αποδεχτεί κανείς την δυσβάσταχτη εμπειρία που βιώνει. Όπως προαναφέρθηκε, το ανθρώπινο ένστικτο σπρώχνει το άτομο να θέλει να ξεφορτωθεί και να αποφύγει τον πόνο. Η πίεση όμως που ασκείται στο εαυτό του, είναι μια έμμεση κριτική ότι δεν θα έπρεπε να αισθάνεται όπως αισθάνεται. Η κριτική αυτή τον αποδυναμώνει ψυχικά και τον καθηλώνει περισσότερο στην ίδια εμπειρία την οποία θέλει ν’ αποφύγει. Ένα μεγάλο μέρος της αποδοχής, είναι η προθυμία να βιώσει κανείς τη δυσάρεστη εμπειρία. Στον Ιερεμία γράφει: «Η πληγή μου είναι οδυνηρή αλλ’ εγώ είπα, τωόντι τούτο είναι πόνος μου και πρέπει να υποφέρω αυτόν» (Ιερεμίας 10:19).
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ψυχικός πόνος διαρκεί συχνά περισσότερο από ό,τι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι γενικά. Ο Ιώβ λέει: «έτσι και εγώ μήνες και μήνες πέρασα δίχως νόημα, νύχτες ατελείωτες γεμάτες πόνο» (Ιώβ 7:3). Ο σύγχρονος άνθρωπος, είναι λιγότερο ανθεκτικός στον πόνο. Είναι βέβαια φυσικό. Η καλοπέραση, οι εύκολες λύσεις, τον κάνουν να µην αντέχει και µικρούς πόνους. Με το ελάχιστο πρόβληµα ή δυσκολία ή μοναξιά, μελαγχολεί, εκνευρίζεται, απελπίζεται.
Επιπλέον, η εξωτερίκευση των συναισθημάτων είτε μέσω συνομιλίας είτε μέσω του γραπτού λόγου, μπορεί να βοηθήσει το άτομο να δώσει διέξοδο στον ψυχικό του πόνο. Κάτι άλλο που μπορεί να βοηθήσει είναι το κλάμα. Η Αγία Γραφή λέει ότι υπάρχει «καιρός που κλαίει κανείς» (Εκκλ.3:4). Ο Ιησούς όταν έμαθε για το θάνατο του Λαζάρου «δάκρυσε» (Κατά Ιωάννη 11:35). Συνεπώς, η εξωτερίκευση των συναισθημάτων όταν το άτομο πονά λειτουργεί ανακουφιστικά. Επίσης, ο Λόγος του Θεού ενθαρρύνει τον συμμερισμό των συναισθημάτων και προτρέπει να δέχεται κανείς την στήριξη από άλλους. «Τότε τον επισκέφτηκαν όλοι ο αδελφοί του και ο αδελφές του και οι παλιοί του γνώριμοι. Καθώς έτρωγαν στο σπίτι μαζί του, του έδειξαν πώς συμμετέχουν για όλες τις δυστυχίες που του είχε στείλει ο Κύριος» (Ιώβ 42:11).
Η Αγία Γραφή διαβεβαιώνει: «Ο Κύριος είναι πλησίον των συντετριμμένων την καρδίαν, και σώζει τους ταπεινούς το πνεύμα» (Ψαλμός 34:18). Η σχέση με τον Θεό μπορεί να βοηθήσει να ανακουφιστεί κανείς από τον ψυχικό πόνο και ο Λόγος του Θεού μας παροτρύνει: «Επικαλέσου Με στη θλίψης σου τη μέρα, θα σε λυτρώσω και θα Με δοξάσεις» (Ψαλμός 50:15). Αν η συζήτηση των συναισθημάτων με ένα συμπονετικό φίλο ή αδελφό μπορεί να βοηθήσει, πόσο περισσότερο θα βοηθήσει το να ανοίξει κανείς την καρδιά του στον Θεό που είναι «Θεός κάθε παρηγοριάς». Είναι αλήθεια ότι η θεϊκή βοήθεια δεν εξαλείφει τον πόνο, αλλά τον κάνει πιο υποφερτό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα πονέσουμε ποτέ πια αλλά μπορεί να ξεπεραστεί ο ψυχικός πόνος έχοντας την ελπίδα που δίνεται από το Λόγο του Θεού «Εσύ που θλίψεις μου έδωσες πολλές και συμφορές, μου ξαναδίνεις ζωή και από την άβυσσο της γης επάνω με ανεβάζεις» (Ψάλμος 71 :20).
