Το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου και η αποστολή στο Μεσολόγγι

Η παρουσία φιλελλήνων από τη Μεγάλη Βρετανία στο ξεκίνημα της Επανάστασης του 1821 ήταν ισχνή, καθώς η κυβέρνηση της ήταν ενάντια σε κάθε εξέγερση τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό. Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση, δεν ήθελαν να ρισκάρουν έναν πόλεμο με την Τουρκία που πιθανόν να την αποδυνάμωνε και θα προξενούσε εμπλοκή της Ρωσίας στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο.¹ Στα δύο πρώτα χρόνια οι Άγγλοι και Σκωτσέζοι που καταγράφεται ότι ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, δεν ξεπερνούν τους δέκα. Ο αριθμός τους είναι ελάχιστος, συγκρινόμενος με αυτόν των εθελοντών από άλλες εθνικότητες, που υπολογίζονται την ίδια περίοδο ανάμεσα σε πεντακόσιους με εξακόσιους.²

Τα δημοσιεύματα σε εφημερίδες, περιοδικά, φυλλάδια που ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1821 και προσπαθούσαν να αναδείξουν ότι αυτή η σύγκρουση ήταν ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους, ανάμεσα σε ένα καταπιεζόμενο έθνος και τους τυραννικούς ξένους ηγεμόνες του, δεν κατάφεραν να παρακινήσουν το κοινό που παρακολουθούσε τα γεγονότα από απόσταση. Όμως η αρχική επιφυλακτικότητα ανατράπηκε τον Απρίλιο του 1822 όταν έφτασε στο Λονδίνο η είδηση της καταστροφής της Χίου. Η σφαγή της Χίου συγκλόνισε την κοινή γνώμη στη Βρετανία και δημιούργησε ένα τεράστιο κύμα προσφορών ιδιαίτερα μεταξύ Σκωτσέζων και Κουάκερων για την ανακούφιση των θυμάτων και την εξαγορά των σκλάβων. Συγκεκριμένα στη Σκωτία, δημοσιεύματα με τον τίτλο «Τα Δάκρυα της Χίου» συγκίνησαν τους αναγνώστες και τον Αύγουστο ξεκίνησε έρανος στο Εδιμβούργο, όπου συγκεντρώθηκαν 300 λίρες. Ακόμη πιο σημαντική ήταν η πρωτοβουλία του Κουάκερου William Allen.ⁱ Το φθινόπωρο του 1822 ενώ βρισκόταν στη Βιέννη, έφτασαν μερικοί πρόσφυγες από τη Χίο σε απελπιστική κατάσταση. Έστειλε δύο επιστολές για βοήθεια προς την Κοινωνία των Φίλων (Κουάκεροι) στην Αγγλία, αλλά χωρίς ανταπόκριση μέχρι τον ερχόμενο Ιανουάριο που επέστρεψε από τα ταξίδια του. Τότε δημιούργησε μια Επιτροπή και ξεκίνησε έρανο, συγκεντρώνοντας σύμφωνα με τις αναφορές Ιανουαρίου και Ιουνίου 1824 του ταμία της Επιτροπής, πάνω από 10.000 λίρες Αγγλίας οι οποίες αντιστοιχούν σήμερα σε 1.500.000 ευρώ. Το ποσό διατέθηκε σε εκατοντάδες ενδεείς πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στις πόλεις Τεργέστη, Βενετία, Μασσαλία και Ανκόνα. Ειδικές οδηγίες να φροντίσουν όσους είχαν καταφύγει στα Ιόνια νησιά, δόθηκαν από την Αγγλία στις βρετανικές αρχές των Επτανήσων, οι οποίες απείχαν από οποιαδήποτε πράξη θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι παραβιάζει την ουδετερότητα.³

Εν τω μεταξύ, τον Σεπτέμβριο του 1822 αναλαμβάνει υπουργός Εξωτερικών ο George Canning, ο οποίος εγκαταλείπει το δόγμα της ουδετερότητας, αφού δε βλέπει πλέον ως επικίνδυνο το ελληνικό ζήτημα, αλλά σαν μια ευκαιρία να προωθήσει τα βρετανικά συμφέροντα στην περιοχή έναντι της Ρωσίας. Σε αυτό το κλίμα ιδρύεται τον Μάρτιο του 1823 το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου (London Philhellenic Committee), που για τα επόμενα τρία χρόνια δραστηριότητάς του, ήταν ο σημαντικότερος φιλελληνικός οργανισμός στον κόσμο. Τα μέλη του Κομιτάτου προσπάθησαν καταρχάς να ευαισθητοποιήσουν τους συμπατριώτες τους για τον αγώνα των Ελλήνων μέσα από επιστολές, φυλλάδια και δημοσιεύματα στον καθημερινό τύπο, διοργανώνοντας παράλληλα εράνους, με στόχο την αποστολή κεφαλαίων, ιατρικών προμηθειών, όπλων, πολεμοφοδίων και εθελοντών στρατιωτικών. Η Επιτροπή αποτελούνταν κυρίως από μέλη της τότε αντιπολίτευσης που σύμφωνα με τον ιστορικό William St Clair, βρίσκονταν θεωρητικά στην άκρα αριστερά της βρετανικής πολιτικής σκηνής αφού αυτοπροσδιορίζονταν ως φιλελεύθεροι, ριζοσπάστες, μεταρρυθμιστές και γενικότερα αντίθετοι στην καθεστηκυία τάξη. Μοναδικός συντηρητικός (Tory) ήταν ο αιδέσιμος Thomas Hughes που υποστήριζε την εξόντωση των Τούρκων στο όνομα της θρησκείας.⁴ Κινητήριοι μοχλοί του Κομιτάτου ήταν ο πρώην αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού Edward Blaquiere κι ο βουλευτής και διπλωμάτης John Bowring, που ενστερνίζονται τη φιλελεύθερη συνταγματική θεωρία του Jeremy Benthamⁱⁱ και οραματίζονται την ελεύθερη Ελλάδα ως το πρόσφορο έδαφος για την εφαρμογή των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων του πολιτικού τους μέντορα. Η διεξαγωγή των εράνων δεν απέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού το συνολικό ποσό που συγκεντρώθηκε -κυρίως από μικρές συνεισφορές απλού κόσμου- ήταν 11.241 λίρες Αγγλίας,⁵ πολύ λιγότερα από τα χρήματα που συγκέντρωναν οι φιλελληνικές εταιρείες της Ευρώπης. Όμως οι προσωπικότητες των μελών του Κομιτάτου (βουλευτές, νομικοί, στρατιωτικοί, επιστήμονες, ποιητές) με επιφανέστερο τον Λόρδο Βύρωνα (George Gordon Byron), που αναδείχθηκε ως ο κορυφαίος φιλέλληνας της Επανάστασης, έκαναν γνωστό τον αγώνα των Ελλήνων στο ευρύτερο κοινό.

Η άφιξη του Βύρωνα στο Μεσολόγγι στις 5 Ιανουαρίου 1824, έγινε δεκτή με υπέρμετρο ενθουσιασμό από τον πληθυσμό της περιοχής και η δημοφιλής προσωπικότητά του κινητοποίησε αργότερα ένα νέο κύμα εθελοντών από Ευρώπη και Αμερική για να έρθει να πολεμήσει. Ο Βύρων που πίστευε ότι η ελευθερία κερδίζεται στα πεδία των μαχών, ενίσχυσε τον αγώνα των Ελλήνων με πόρους από την προσωπική του περιουσία, οργανώνοντας παράλληλα την άμυνα και οχύρωση της πόλης. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από παλαιότερη επιστολή του στις 12 Μαΐου 1823 στον Bowring: «Τα βασικά εφόδια που ζητούν οι Έλληνες φαίνεται να είναι πρώτον πυροβόλα, ελαφρά και κατάλληλα για δράση στα βουνά˙ δεύτερον πυρίτιδα˙ τρίτον νοσοκομεία ή ιατρικές προμήθειες».⁶ Ο βιογράφος του Thomas Moore που παραθέτει την επιστολή, σχολιάζει πως: «Γνώριζε ότι η σκλαβιά ήταν το μεγάλο εμπόδιο προς τη γνώση και έπρεπε να συντριφτεί πριν απλωθεί κι επομένως το σπαθί πρέπει να προηγηθεί της πένας και τα στρατόπεδα να γίνουν τα πρώτα σχολεία της ελευθερίας».⁷

Όμως στο Μεσολόγγι είχε φτάσει τρεις εβδομάδες νωρίτερα, ο διορισμένος εκπρόσωπος του Κομιτάτου, συνταγματάρχης Leicester Stanhope που αν και στρατιωτικός -ήδη από τα χρόνια της εφηβείας του- είχε μια διαφορετική προσέγγιση από τον ρομαντικό λογοτέχνη, Λόρδο Βύρωνα. Στις επιστολές που στέλνει αμέσως στον Bowring εκλιπαρεί για τη βοήθεια (οικονομική και κατάλληλο προσωπικό) των Κουάκερων για τη δημιουργία σχολείων κατά την αλληλοδιδακτική μέθοδο και την αναγκαιότητα αποστολής Βίβλων στα νέα ελληνικά,⁸ αφού συμπεραίνει πως: «Οι ακόλουθοι της ελληνικής θρησκείας όπως οι Καθολικοί και οι Ινδουιστές δεν διαβάζουν τις Γραφές με συνέπεια την άγνοια της πίστης τους και τη δεισιδαιμονία που πάντοτε φωλιάζει μέσα της ο δεσποτισμός».⁹ Οι μακροπρόθεσμοι στόχοι του περιλαμβάνουν επίσης τη δημιουργία λαϊκών ιατρείων, τη σύσταση και λειτουργία ταχυδρομικής υπηρεσίας, και κυρίως την προώθηση της δημοσιογραφίας. Ο ίδιος μάλιστα, ήταν υπεύθυνος για την μεταφορά στην Ελλάδα των πρώτων τυπογραφικών μηχανών που είχαν αγορασθεί από το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου και πίστευε ότι η ανάπτυξη του τύπου θα αποτελούσε ένα αποτελεσματικό όπλο για την ελευθερία των Ελλήνων. Σε μία από αυτές εκτυπώνεται στο Μεσολόγγι, δύο φορές την εβδομάδα, η εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά»ⁱⁱⁱ, που έβαλε τις βάσεις για την δημιουργία εφημερίδων στον ελλαδικό χώρο, ενώ λίγους μήνες αργότερα σε μία δεύτερη θα εκτυπώνεται στην Αθήνα η «Εφημερίς Αθηνών».¹⁰

Η αποστολή του Κομιτάτου με επικεφαλής τον William Parry που έφτασε στο Μεσολόγγι στις αρχές Φεβρουαρίου του 1824 με το ιστιοφόρο Ann, περιείχε εκτός από τα πιεστήρια, 12 όπλα, 61 βαρέλια πυρίτιδας, σφαίρες, ιατρικό εξοπλισμό κι ένα σετ μουσικών οργάνων για στρατιωτική μπάντα. Επιπλέον, τα βασικά υλικά για τη δημιουργία ενός οπλοστάσιου μαζί με οκτώ έμπειρους τεχνίτες. Ένας από αυτούς, ο ελασματουργός που λεγόταν Brownbill, φέρνει μαζί του 500 Καινές Διαθήκες,^11iv γεγονός που γεμίζει με ενθουσιασμό τον Stanhope: «Έφτασαν οι ελληνικές Βίβλοι. Θα σώσουν τους ιερείς το πρόβλημα της διαφώτισης του σκοταδιού των κοπαδιών τους. Πραγματικά κοπάδια! Με τον τύπο και τις Βίβλους ολόκληρος ο νους της Ελλάδας θα μπει σε λειτουργία».¹²

Στην έκθεσή του προς το Κομιτάτο για την κατάσταση της ελληνικής Εκκλησίας, περιγράφει τον σημαντικό ρόλο των ιερέων στην Επανάσταση και την ενεργό συμμετοχή τους στα πεδία των μαχών, ενώ δεν παραλείπει να αναφέρει το πόσο εργατικοί είναι. Βλέπει επίσης το μεγάλο ενδιαφέρον τόσο των ιερέων όσο και των υπόλοιπων Ελλήνων να πάρουν την Καινή Διαθήκη στη μητρική τους γλώσσα. «Αυτό το θεωρώ σημαντικό, διότι το πρώτο βήμα προς τη γνώση οποιουδήποτε θέματος πρέπει να είναι η σωστή περιγραφή και η ενιαία κατανόηση. Με αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι θα φωτιστούν σταδιακά˙ οι ιερείς θα χάσουν τη δύναμη να συνωμοτούν, να υποδουλώνουν και να λεηλατούν˙ η δεισιδαιμονία θα υποχωρήσει και οι επιταγές της θρησκείας θα συμπίπτουν με αυτές του ωφελιμισμού».¹³

Το δηκτικό ύφος των αναφορών του Stanhope, οφείλεται στην εναντίωσή του στη δεισιδαιμονία και τις σχέσεις εξουσίας που δημιουργούνται εξαιτίας της, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με το όραμά του για το νέο ελληνικό κράτος. Τα σχόλιά του όμως και ειδικότερα η τελευταία επισήμανση, φέρνουν στην επιφάνεια και την ανεπιτυχή εντέλει προσπάθεια του να συγκεράσει τη χριστιανική του πίστη με την πολιτική θεωρία του αθεϊστή Bentham. Την Αγία Γραφή με τις ιδέες του ωφελιμισμού. Ο Stanhope προσπαθεί να συνδυάσει το πνεύμα της εποχής του, όπου πολλές χριστιανικές συνάξεις στην πατρίδα του, βάσιζαν τη θρησκευτική τους πεποίθηση αποκλειστικά στη Βίβλο και την ευαγγελική αρχή της ατομικής μεταστροφής ως αποτέλεσμα της συνάντησης με το Άγιο Πνεύμα, με τις ιδέες του Bentham όπου τα άτομα πρέπει να επιζητούν διαρκώς την ενάρετη ζωή και την πρόοδο που θα οδηγήσει στην αυτοβελτίωση, καλλιεργώντας τις διανοητικές ικανότητες και τα συναισθήματα του εσωτερικού τους κόσμου.

Ανεξάρτητα όμως από τις όποιες επιδιώξεις, η διανομή των Καινών Διαθηκών πραγματοποιείται στο Μεσολόγγι και τις γύρω περιοχές και μάλιστα βρίσκει έναν ακόμη σύμμαχο στο πρόσωπο του Λόρδου Βύρωνα. Στην επιστολή του στις 4 Μαρτίου 1824 προς τον στρατιωτικό γιατρό James Kennedy που είχε γνωρίσει κατά την τετράμηνη διαμονή του στην Κεφαλλονιά πριν έρθει στο Μεσολόγγι, διακρίνεται το προσωπικό του ενδιαφέρον: «Εκτός από τα φυλλάδια, κτλ. που έχετε στείλει για διανομή, ένας από τους Άγγλους τεχνίτες, (ονομάζεται Brownbill, ελασματουργός) άφησε υπ’ ευθύνη μου έναν αριθμό από ελληνικές Καινές Διαθήκες, τις οποίες θα προσπαθήσω να διανεμηθούν σωστά. Οι Έλληνες παραπονιούνται ότι η μετάφραση δεν είναι σωστή, ούτε σε καλά ρωμαίικα: ο Βάμβας^v μπορεί να αποφανθεί σχετικά με αυτό. Προσπαθώ να συμβιβάσω τους κληρικούς με τη διανομή, οι οποίοι (χωρίς να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη την ιεραρχία τους) μπορεί να προσπαθήσουν να εμποδίσουν ή να εξουδετερώσουν το αποτέλεσμα, λόγω της επιρροής τους πάνω στους ανθρώπους».¹⁴

Παρότι ο Βύρων ήταν ένας ιδιόρρυθμος, εκκεντρικός, αμφιλεγόμενος χαρακτήρας κι ένας άνθρωπος δέσμιος των παθών του, η εμπλοκή του με τη διανομή των Καινών Διαθηκών δεν είναι εντελώς ανεξήγητη, αφού ήρθε σε επαφή με τον Λόγο του Θεού από βρέφος και δεν αποχωρίστηκε ποτέ τη Βίβλο από κοντά του, μέχρι το τέλος της σύντομης ζωής του. Λέγεται ότι από ένα ατύχημα που συνέβη κατά τη γέννα, υπέφερε από αφόρητους πόνους στο δεξί του πόδι στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής του. Στο πλάι του βρέθηκε και τον φρόντιζε η Agnes Gray, μια νοσοκόμα που τον νανούριζε με τραγούδια και του έλεγε ιστορίες με τις οποίες χαιρόταν. Του έμαθε επίσης ενώ ήταν ακόμα νήπιο να επαναλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό από τους Ψαλμούς κι ο 1ος κι ο 23ος ήταν από τους πρώτους που αποστήθισε. Είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι μέσα από τη φροντίδα αυτής της πιστής πρεσβυτεριανής ο Βύρων ήρθε από πολύ νεαρή ηλικία σε επαφή με την Αγία Γραφή και αναγνώρισε την αξία της.¹⁵ Είναι χαρακτηριστικό ένα περιστατικό που συνέβη όταν επισκέφθηκε ένα βιβλιοπωλείο του Southwell, ενώ ήταν ακόμη έφηβος. Μια φτωχή γυναίκα θέλησε να αγοράσει μια Βίβλο, αλλά τα χρήματά της δεν έφταναν και κατευθύνθηκε προς την έξοδο απογοητευμένη. Τότε ο Βύρων την φώναξε να επιστρέψει, προσφέροντάς της ως δώρο την Αγία Γραφή.¹⁶

Ο Thomas Moore περιγράφει πως “Όσον αφορά τις Γραφές είναι βέβαιο ότι ο Λόρδος Βύρων ήταν ένας τακτικός και σχεδόν καθημερινός αναγνώστης της μικρής σε μέγεθος τσέπης Βίβλου που του είχε δώσει η αδελφή του όταν έφυγε από την Αγγλία και ήταν διαρκώς κοντά του.”¹⁷ Σε μια επιστολή του που έγραψε στην Ιταλία το 1821, προς τον φίλο του εκδότη John Murray, ζητάει να του στείλει με την πρώτη ευκαιρία μια Βίβλο: “Μία απλή Βίβλο, με καλή ευανάγνωστη εκτύπωση (βιβλιοδετημένη στη Ρωσία). Έχω μία, αλλά καθώς ήταν το τελευταίο δώρο της αδερφής μου (την οποία πιθανότατα δε θα ξαναδώ), μπορώ να τη χρησιμοποιώ μόνο προσεκτικά και λιγότερο συχνά, γιατί θέλω να τη διατηρήσω σε καλή κατάσταση. Μην ξεχνάτε, ότι είμαι σπουδαίος αναγνώστης και θαυμαστής αυτών των βιβλίων. Tη διάβασα ολόκληρη πριν να γίνω οκτώ ετών και θέλω να πω ότι η Παλαιά Διαθήκη μου φάνηκε σαν υποχρέωση, ενώ η Καινή Διαθήκη σαν απόλαυση. Μιλάω σαν το αγόρι με την ανάμνηση που του αποτυπώθηκε κατά την περίοδο του Αμπερντίν το 1796.”¹⁸

Ο αιφνίδιος θάνατος του Λόρδου Βύρωνα στις 19 Απριλίου 1824 στο Μεσολόγγι, έφερε ένα πρόωρο τέλος στην αποστολή του Κομιτάτου στο Μεσολόγγι. Ο Stanhope αφού συγκρούστηκε με τους Κουντουριώτη και Μαυροκορδάτο αναγκάζεται να φύγει από την Ελλάδα τον Μάιο του 1824 και επιστρέφει στην πατρίδα του με το πλοίο που μετέφερε τη σορό του Βύρωνα. Το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου διέκοψε οριστικά τις δραστηριότητες του το 1826, αφού το πολιτικό όραμα των οπαδών του Bentham για την εγκαθίδρυση μιας φιλελεύθερης συνταγματικής δημοκρατίας φάνταζε ολοένα και πιο απίθανο λόγω των εμφύλιων συγκρούσεων των Ελλήνων. Επιπλέον, η φήμη αρκετών μελών του είχε αμαυρωθεί λόγω της σύνδεσης των δύο βρετανικών δανείων με χρηματιστηριακή «φούσκα» και της κακοδιαχείρισής τους, αφού στάλθηκαν στην πατρίδα μας χωρίς διασφαλίσεις και σε μεγάλο βαθμό σπαταλήθηκαν.

Υποσημειώσεις

• [i] Ο William Allen ήταν ένας από τους ιδρυτές της Βρετανικής Εταιρείας κατά της Δουλείας και της Βρετανικής Σχολικής Εταιρείας που προωθούσε την αλληλοδιδακτική μέθοδο του επίσης Κουάκερου Joseph Lancaster.
• [ii] Ο Jeremy Bentham θεωρείται ο ιδρυτής του σύγχρονου Ωφελιμισμού (Utilitarianism) και πνευματικός ηγέτης του ριζοσπαστικού κινήματος στην Αγγλία.
• [iii] Τα Ελληνικά Χρονικά εκδιδόταν από τον Ελβετό γιατρό Johann Jacob Meyer, από την 1η Ιανουαρίου 1824 έως τις 20 Φεβρουαρίου 1826, στην αρχή από το τυπογραφείο του Δημητρίου Μεσθενέως και από το φύλλο αριθ. 32 της 20ης Απριλίου 1824 στο αγγλικό πιεστήριο που έφερε ο Stanhope.
• [iv] Οι Καινές Διαθήκες ήταν έκδοση της Βρετανικής Βιβλικής Εταιρείας σε μετάφραση του Μάξιμου Καλλιουπολίτη (1638) με μια μικρή αναθεώρηση (1810).
• [v] Ο Λόρδος Βύρων είχε γνωριστεί με τον Νεόφυτο Βάμβα στην Κεφαλονιά, το φθινόπωρο του 1823.

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Εφημερίδα Morning Chronicle, 10 Μαΐου 1821.  “Δεν είμαστε εχθροί της ελληνικής ανεξαρτησίας, αλλά της ρωσικής επέκτασης”.
2. William St Clair, That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence, (Open Book Publishers, 2008), σελ. 139
3. Virginia Penn, Philhellenism in England, The Slavonic and East European Review, Vol. 14, No. 41, Jan. 1936, σελ. 366, 370
4. William St Clair, σελ. 145-146
5. Westminster Review, Vol. 6, July 1826, σελ. 131 Ελλείψει επίσημων ταμιακών αναφορών στα Αρχεία του Κομιτάτου, παραθέτουμε την αναφορά του John Bowring που περιγράφει την κάλυψη από τις συνεισφορές των συνολικών εξόδων της Επιτροπής.
6. Thomas Moore, The Life, Letters and Journals of Lord Byron, (John Murray, 1838) σελ. 586
7. Thomas Moore, σελ. 621
8. Leicester Stanhope, Greece in 1823 and 1824, (A. Small etc. 1825) σελ. 32, 34, 42
9. Leicester Stanhope, σελ. 39
10. Leicester Stanhope, σελ. 28, 33, 38
11. James Kennedy, Conversations on Religion with Lord Byron, (John Murray, 1830) σελ. 357
12. Leicester Stanhope, σελ. 86
13. Leicester Stanhope, σελ. 197
14. James Kennedy, σελ. 347
15. Thomas Moore, σελ. 5
16. Thomas Moore, σελ. 45
17. Thomas Moore, σελ. 600
18. Thomas Moore, σελ. 536