Γιατί οι ιστορίες comics μας ελκύουν τόσο έντονα; Ο μέσος παρατηρητής της καθημερινότητας δεν μπορεί να αποφύγει εύκολα αυτό το ερώτημα, δεδομένης της διάστασης που έχει πάρει η σύγχρονη μυθοπλασία όπως λαμβάνει χώρα στο πρόσωπο των υπερ-ηρώων που έχουν εισβάλει για τα καλά στη ζωή μας. Μία εις βάθος μελέτη του φαινομένου θα φέρει στην επιφάνεια ανθρώπινες διαισθήσεις και ανάγκες που βρίσκονται σε απόλυτη συμφωνία με τη Χριστιανική κοσμοθεωρία (ή πιο σωστά πηγάζουν από αυτή) και με κριτική ματιά πρέπει να αγκαλιάσουμε –θεωρώ- το φαινόμενο της αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος προς τις ιστορίες comics και τους υπερ-ήρωες ως σύμβολα μίας κατάστασης που βρίσκει την εκπλήρωσή της μέσα στην αφήγηση της Αγίας Γραφής. Υπάρχουν τρία βασικά δομικά στοιχεία των ιστοριών comics, γύρω από τα οποία θα περιστραφούν οι σκέψεις μας: η αφήγηση ως βασικό ανθρώπινο γνώρισμα, ο ήρωας ως υπενθύμιση των ελλείψεών μας και η τραγωδία που εγκυμονεί λύτρωση.
Τα comics είναι αναμφισβήτητα η σύγχρονη μυθολογία. Και η ύπαρξη της μυθολογίας αυτής καθ’ εαυτής είναι κοινοτική υπόθεση. Η ιστορία, η αφήγηση, είναι κάτι αρχέγονο μέσα στον άνθρωπο που συνοδεύει την οντολογική του ταυτότητα. Ανέκαθεν η κοινότητα συγκεντρωνόταν γύρω από τον αφηγητή για να ορίσει τον εαυτό της μέσα από τις ιστορίες του παρελθόντος και τα μέλη της να ανανεώσουν το δεσμό μεταξύ τους, να βρουν παρηγοριά στην αφήγηση των κατορθωμάτων των προγόνων ή των ηρώων και φυσικά να αντλήσουν έμπνευση και αίσθηση κατεύθυνσης για το παρόν και το μέλλον. Ο ήρωας έτσι καθίσταται η φιγούρα που συγκεντρώνει όλα αυτά τα στοιχεία σε ένα πρόσωπο, καθώς αντανακλά βαθύτερες διαισθήσεις και επιθυμίες, μία φιγούρα με την οποία σχετιζόμαστε στενά και που γι’ αυτό το ρόλο αρνούμαστε να τη δούμε να πεθάνει. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι περισσότεροι υπερ-ήρωες νικούν το θάνατο ξανά και ξανά. Ο ήρωας είναι σύμβολο (ή ακόμη καλύτερα μεσσιανική φιγούρα) και τα σύμβολα είναι αθάνατα. Και η κοινότητα, ο χώρος εκείνος όπου το άτομο προσδιορίζεται και αυτοπροσδιορίζεται ως πρόσωπο και όπου μοιράζεται κοινές ανησυχίες και επιθυμίες με τα υπόλοιπα μέλη της, έχει στο κέντρο της μία αφήγηση που εμπνέει και καθοδηγεί. Δεν είναι λοιπόν υπερβολή να πούμε ότι ο χαρακτήρας μίας κοινότητας, η ηθική της ή αξιακή της στάθμη1, είναι ανάλογη των ιστοριών που βρίσκονται στην καρδιά της. Οι ιστορίες της μπορούν να αντανακλούν ένα σύμπαν το οποίο δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα2 και παρασύρουν τα μέλη της σε μία πορεία προς εξωπραγματικές (με την αρνητική έννοια του όρου) καταστάσεις, απομακρύνοντάς τα από το ανθρώπινο σύμπαν προς επιδιώξεις που δεν έχουν ερείσματα στο ανθρώπινο γίγνεσθαι, ή μπορεί να φέρουν και να παρουσιάζουν στα μέλη της γνήσιες ανθρώπινες διαισθήσεις που δίνουν στην πραγματικότητα τη σωστή της διάσταση και αντανακλούν επιτυχώς υπαρκτές επιθυμίες και στόχους, εμπνέοντας προς μία σωστή κατεύθυνση. Καθώς λοιπόν ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με την ανθρώπινη κατάσταση δεν μπορεί παρά να συνειδητοποιήσει μερικές βασικές αλήθειες, τις οποίες –αν τις αντικρύσει με θάρρος και στην ολότητά τους- θα προβάλει μαζί με την κοινότητα σε μία αφήγηση. Στην καρδιά λοιπόν των ιστοριών των υπερ-ηρώων κρύβεται –σύμφωνα με τον Ben Saunders- η συνειδητοποίηση ότι
ακόμη και στα καλύτερά μας, είμαστε σπάνια όσο καλοί θα ευχόμασταν να είμαστε3… η ιδέα ότι οι φαντασίες περί υπεράνθρωπης τελειότητας δεν παρέχει μόνο πρόσβαση στις προβολές μας περί του απείρου, αλλά επίσης οξύνει την αντίληψή μας περί του τι σημαίνει να νιώθουμε αγάπη, ως πεπερασμένα και θνητά όντα, για άλλους που είναι το ίδιο πεπερασμένοι και θνητοί4.
Στην καρδιά της ύπαρξης των υπερ-ηρώων συνεπώς κρύβεται η συνειδητοποίηση των δικών μας ελλείψεων και η καθημερινή μας ζωή παρουσιάζει μία σειρά προκλήσεων, στις οποίες δεν ανταποκρινόμαστε πάντα ικανοποιητικά, το αντίθετο μάλιστα. Αν και ο Saunders περιορίζει το φαινόμενο στην ικανότητά μας να αγαπήσουμε (πράγμα διόλου ευκαταφρόνητο, το αντίθετο μάλιστα) μπορούμε με ασφάλεια θεωρώ να προβούμε σε γενικεύσεις και να αναγνωρίσουμε ότι οι δυνατότητές μας μάς απογοητεύουν σε πολλούς και διάφορους τομείς. Με άλλα λόγια και πιο απλά, δεν είμαστε τόσο δυνατοί όσο επιθυμούμε. Φυσικά δύναμη με δύναμη διαφέρει και οι διαισθήσεις μας έχουν να κάνουν με δύναμη που λυτρώνει παρά καταπιέζει, εξ’ ου και ο (σχετικά) ενάρετος χαρακτήρας των υπερ-ηρώων. Η φαντασία μας λοιπόν και οι ιστορίες που απορρέουν από αυτή έχει να κάνει με τις ελλείψεις μας. Αλλά είναι μία φαντασία συλλογική, καθώς οι ιστορίες αυτές -όπως προείπαμε- είναι ιστορίες της κουλτούρας. Εν συντομία, αυτό που συλλογικά ομολογούμε καθώς συντονίζουμε τις επιθυμίες μας γύρω από τις ιστορίες των comics είναι το εξής απλό αλλά διόλου απλοϊκό: Δεν θα θέλαμε τα πράγματα να είναι έτσι. Δεν θα θέλαμε να ερχόμαστε αντιμέτωποι με το κακό σε όλες τις εκφάνσεις του, δεν θα θέλαμε να είμαστε λίγοι καθώς καλούμαστε να το αντιμετωπίσουμε, θα επιθυμούσαμε να έχουμε την ηθική στάθμη αλλά και τη δύναμη (πνευματική και σωματική) να ανταποκρινόμαστε στις περιστάσεις άξια, εκτιμώντας τα δεδομένα με νηφαλιότητα και κάνοντας τις σωστές κάθε φορά επιλογές. Ο Danny Fingeroth ομολογεί ότι “αυτό που ενώνει τους διαφορετικούς ηρωικούς χαρακτήρες είναι…η ελπίδα (και ο φόβος) ότι υπάρχει κάτι περισσότερο σε αυτό τον κόσμο από ό,τι βλέπουμε”5, το οποίο βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τις μέχρι τώρα παραδοχές μας. Δεν βλέπουμε αλλά είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι υπάρχει καλύτερο και χειρότερο, μάλιστα ότι υπάρχει απόλυτο και ριζικό κακό που εδράζεται κάπου, ότι υπάρχει αξία και αρετή, ότι με άλλα λόγια το σύμπαν μας τελικά δεν είναι τόσο απομαγευμένο, χρονικά επίπεδο, αιτιοκρατικά αλυσοδεμένο και ρηχό όσο μας παρουσιάζεται. Όπως ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με υπεράνθρωπο κακό, έτσι κι εμείς ομολογούμε ότι χρειαζόμαστε υπερ-Καλό επειδή ακριβώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με υπερ-Κακό, μπροστά στο οποίο κρινόμαστε ανεπαρκείς.
Είναι αξιοπερίεργο το πώς πολλοί ήρωες γεννήθηκαν μέσα από την τραγωδία. Η τραγωδία είναι εγκυμονούσα, κι εγκυμονεί είτε περισσότερη τραγωδία είτε τη μερική λύτρωση από αυτή (μια και δεν μπορούμε να αλλάξουμε την ανθρώπινη φύση και να αποφύγουμε εντελώς την τραγωδία). Ο Spiderman γεννήθηκε τη στιγμή του θανάτου του θείου του Ben, ο Captain America ήρθε στην ύπαρξη εν μέσω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως απάντηση στους Ναζί, ο Superman οφείλει την παρουσία του στη γη στην καταστροφή του πλανήτη του και ο Batman υπάρχει ακριβώς επειδή αρκετά νωρίς στην ηλικία του Bruce Wayne έπαψαν να υπάρχουν οι γονείς του. Μπροστά στην απώλεια δεν μπορούμε παρά να ταυτιστούμε με τον Bruce, δεδομένου ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλοι μας έχουμε επηρεαστεί από αυτή. Ο θάνατος εξάλλου αποτελεί μία από τις μείζονες μεταμορφωτικές δυνάμεις στη ζωή του ανθρώπου, και φυσιολογικά θα περιμέναμε η ταύτισή μας με τους υπερ-ήρωες να είναι ταύτιση που θα σχετίζεται με τον παράγοντα “θάνατος”. Ενδεχομένως και η αθανασία των ηρώων (ως επί το πλείστον) να μην είναι τίποτε άλλο παρά προβολή της δικής μας επιθυμίας να αποφύγουμε το θάνατο. Κι έτσι είναι που τελικά επιστρέφουμε στους ήρωες διαρκώς με μία καινούρια ματιά, κατασκευάζοντας νέες ιστορίες επάνω σε παλιά θεμέλια, πράγμα που φυσικά δεν μας ενοχλεί. Όποιος καινούριος κακοποιός κι αν εμφανιστεί, όποιο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πρότυπο κι αν αντανακλά κάθε γενεά ιστοριών comics, υπάρχει ένας βασικός πυρήνας καταστάσεων ο οποίος δεν μπορεί και δεν πρέπει να αλλάξει, ένας πυρήνας που συντηρεί τη σχέση μας με τον ήρωα και που προφανώς αγγίζει κάτι σε εκείνες τις αρχέγονες πτυχές μας που αναφέραμε και παραπάνω. Και ο φόβος ή η ιερότητα που συνοδεύουν το θάνατο και την τραγωδία είναι μία από αυτές. Ο θάνατος έχει κουράσει κι εξοργίσει τον ήρωα. Σχολιάζοντας την ανθρώπινη κατάσταση και το πώς τη διαχειρίζονται οι ιστορίες των comics, δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε σε μία φράση που στο νου των fan έχει χαραχτεί ανεξίτηλα. “Τη μεγάλη δύναμη συνοδεύει μεγάλη ευθύνη”. Πρόκειται φυσικά για την ευχή και κατάρα που παραδοσιακά αποδίδεται στον “θείο Ben”, το θείο του Spiderman, o θάνατός του οποίου είναι που ουσιαστικά ευθύνεται για την ύπαρξη του υπερ-ήρωα. Η φράση αυτή είναι ενδεικτική θεωρώ όχι μόνο όσον αφορά την ύπαρξη και δράση του Spiderman, αλλά ολόκληρου του genre των comics, μια και στρέφει την προσοχή μας σε μία αρχέγονη κατάσταση και ροπή, την ευθύνη δηλαδή που έχει ο άνθρωπος για την επιρροή που ασκεί στην ίδια την ανθρωπότητα που τον περιβάλλει. Η συνειδητοποίηση της δύναμης που κατέχει ο ήρωας οφείλει να στραφεί προς το καλό της ανθρωπότητας. Αλλά γιατί “οφείλει”; Δεν γνωρίζω ποια θα ήταν η κατάλληλη απάντηση σε αυτό, αλλά προς το παρόν ας αρκεστούμε στο ότι κάτι τέτοιο αποτελεί έναν από τους θεμέλιους λίθους του ηθικού σύμπαντος στο οποίο κατοικεί ο άνθρωπος, και το οποίο έχει να κάνει άμεσα με την ανθρώπινη κατάσταση όπως την περιγράψαμε πιο πάνω. Όσον αφορά τη συγκεκριμένη φράση, ας στραφούμε προς το παρόν στα σχόλια του Ben Saunders:
…η πιο σημαντική μεταμόρφωση του Peter Parker δεν (έμφαση στο πρωτότυπο) λαμβάνει χώρα όταν τον δαγκώνει η περίφημη “ραδιενεργός αράχνη”, κάτι που του προσφέρει δύναμη, ευκινησία και την ικανότητα να σκαρφαλώνει σε τοίχους και ταβάνια. Λαμβάνει χώρα….όταν ανακαλύπτει ότι ο θείος του Ben έχει δολοφονηθεί- και ότι ο ίδιος θα μπορούσε να έχει προλάβει το έγκλημα αλλά δεν το έκανε εξαιτίας της ίδιας του της συμμετοχής. Μόνο μέσα στη θλίψη του για τον Ben είναι που ξυπνά μπροστά στην οδυνηρή συνειδητοποίηση της ανθρώπινης αλληλοεξάρτησης, μαθαίνοντας με τον πιο σκληρό τρόπο ότι δεν μπορούμε να σταθούμε απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο. Και μόνο μέσα στην ενοχή του για την στάση του μέχρι τότε συνειδητοποιεί, αν και αργοπορημένα, ότι “τη μεγάλη δύναμη συνοδεύει μεγάλη ευθύνη”. […] Ο Stan Lee (σσ. ο δημιουργός του Spiderman) όμως παραθέτει την επιρροή της Αγίας Γραφής – ιδιαίτερα του εδαφίου 12:48 του κατά Λουκάν ευαγγελίου: “Εις πάντα δε εις τον οποίον εδόθη πολύ, πολύ θέλει ζητηθή παρ’ αυτού.” Και στην πραγματικότητα, κάτω από την εκκοσμικευμένη επιφάνεια, η άψογα σχεδιασμένη ηθικής φύσης ιστορία, η ιστορία της προέλευσης του Spiderman, διερευνά πολλά γνώριμα ζητήματα της Ιουδαιο-Χριστιανικής παράδοσης, συμπεριλαμβανομένων του πειρασμού της υπερηφάνειας, την ανεξίτηλη αλλά όμως μεταμορφωτική εμπειρία της προσωπικής ενοχής και την τραυματική φύση της αποκάλυψης6.
Αποτυχία, τραγωδία, λύτρωση, αυτοθυσία: αυτά είναι τα βασικά συστατικά μίας επιτυχημένης comic ιστορίας, αλλά αυτά είναι και μερικά από τα δομικά στοιχεία της Χριστιανικής κοσμοθεωρίας. Μία κουλτούρα που αρέσκεται σε ιστορίες με τα άνωθι χαρακτηριστικά είναι μία κουλτούρα που έχει χτίσει εν αγνοία της γέφυρες επικοινωνίας με τη Χριστιανική αντίληψη. Οι ιστορίες comics αποτελούν μέσα από τα Χριστιανικά μάτια επιβεβαίωση της παραδοχής του Ιερού Αυγουστίνου, ότι οι καρδιές μας δεν βρίσκουν ανάπαυση παρά μόνο στο Θεό. Αν μάθουμε να ακούμε τις φωνές της κουλτούρας μας, θα βρούμε πολλές ευκαιρίες και απαραίτητες συνδέσεις ώστε να προσκαλέσουμε τους συνανθρώπους μας σε μία κοσμοθεωρία που αγκαλιάζει χωρίς αντιφάσεις τις βαθύτερες διαισθήσεις μας. Η κουλτούρα των comics είναι η ίδια μία ανοιχτή πρόσκληση προς το Ευαγγέλιο.
- Κάποιου είδους υπερ-Αγαθό (hypergood) που θα την κατευθύνει, όπως θα έλεγε και ο Charles Taylor. (Βλ. για παράδειγμα Charles Taylor 1989, Sources of the Self – The Making of Modern Identity, Cambridge Massachusetts, Harvard University Press, σελ.63)
- Για να προλάβω μερικές αντιρρήσεις, αν δεν υπάρχει αντικειμενικά υπαρκτή πραγματικότητα τότε οποιαδήποτε συζήτηση (ακόμη και περί του αν υπάρχει αντικειμενικά υπαρκτή πραγματικότητα) στερείται νοήματος πριν καν ξεκινήσει.
- Ben Saunders 2011, Do the Gods Wear Capes? New York, Continuum International Publishing Group, New York, σελ.2
- Ibid. σελ.3
- Danny Fingeroth 2004, Superman on the Couch, New York, Continuum International Publishing Group, σελ.29
- Ben Saunders 2011, Do the Gods Wear Capes? New York,Continuum International Publishing Group, σελ.73
