Η εποχή μας καθώς και οι εκφραστές των κυρίαρχων ιδεολογιών επαίρονται για την πρόοδο προς την πλήρη αυτονόμηση του ανθρώπου από παρωχημένες θρησκευτικές αντιλήψεις. Η ορθολογική ανεξαρτησία, η τεχνολογική και επιστημονική επανάσταση που συνετέλεσαν στη χειραφέτηση του ατόμου, ο θρίαμβος της επιλογής σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, ήταν και είναι κατακτήσεις που καμία μεταφυσική τοποθέτηση και οι φραγμοί -ηθικοί κυρίως- που τη συνοδεύουν δεν πρέπει να καταπνίξει. Και κάπου μέσα στους πανηγυρισμούς για τη νίκη ενάντια στις θρησκευτικές αντιλήψεις και τους παράλογους περιορισμούς που αυτές θέτουν εγείρεται -αναπόφευκτα- και το ζήτημα του σεξουαλικού προσανατολισμού, του ορισμού της οικογένειας και της αυτόνομης επιλογής του φύλου. Παραδοσιακοί ορισμοί εγκαταλείπονται, το άτομο είναι πια σε θέση να αντικρίσει υπερήφανο τα παραδοσιακά κατάλοιπα της κοινωνίας, η οποία μέχρι πρότινος ήταν διαποτισμένη από αστήρικτες παραδοσιακές αντιλήψεις περί ρόλων, σωστού και λάθους, και οι διαδοχικές νίκες ενάντια σε παράλογες τοποθετήσεις -απόηχους ενός παρελθόντος στο οποίο η θρησκεία είχε βασικό ρόλο- δεν μπορούν παρά να σημαίνουν ότι βρισκόμαστε ένα βήμα πριν τον παράδεισο επί γης. Στο κάτω κάτω ζούμε σε έναν κόσμο απομυθοποίησης και οι μύθοι δεν έχουν θέση μπροστά στο προφανές. Αν όντως υπάρχει κάποιος κύριος εκφραστής των σύγχρονων αντιλήψεων, τότε αυτή θα ήταν η θέση του. Κι αν κάτι τέτοιο είναι σε κάποιο ποσοστό σωστό, τότε οφείλουμε να εκφράσουμε την αντίρρησή μας. Και ο λόγος είναι ότι αυτή η τοποθέτηση είναι η ίδια διαποτισμένη από διάφορους μύθους, ορισμένοι εκ των οποίων έχουν θρησκευτική προέλευση.
Τι συνιστά όμως “μύθο”; O Καθολικός θεολόγος William T. Cavanaugh προσφέρει τον εξής ορισμό: Μία ιστορία αποκτά το status του “μύθου” όταν καθίσταται αδιαμφισβήτητη. Γίνεται δηλαδή πολύ δύσκολο το να σκεφτεί κάποιος έξω από το παράδειγμα που έχει καθιερώσει και ανακλά ο μύθος επειδή ο μύθος και η πραγματικότητα αλληλοενισχύονται. Η κοινωνία δομείται με τρόπο ώστε να ικανοποιεί τις προφανείς αλήθειες που αποκαλύπτει ο μύθος και αυτό που λαμβάνεται ως αληθινό χρωματίζεται ολοένα και περισσότερο με τα χρώματα του μύθου… Ταυτόχρονα, ο μύθος καθίσταται ολοένα και πιο αδιαμφισβήτητος, ανάλογα με το κατά πόσο η κοινωνική πραγματικότητα μορφοποιείται βάσει αυτού. Η κοινωνία δομείται με τρόπο που κάνει τις κατηγορίες, δια των οποίων λειτουργεί ο μύθος, να φαίνονται δεδομένες και αναπόφευκτες. Πρόκειται λοιπόν για ιστορίες που διαμόρφωσαν μια κοινωνία και οι ίδιες φαίνεται να βρίσκονται στο απυρόβλητο, αφού λαμβάνονται αξιωματικά, χωρίς να υπάρχει πλέον δυνατότητα διάψευσης. Κι έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι η επικρατούσα αντίληψη όχι μόνο είναι διαποτισμένη από πολλαπλούς μύθους που αντικατέστησαν (θεωρητικά) τις θρησκευτικές αντιλήψεις του παρελθόντος, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις οι μύθοι είναι οι ίδιοι απόηχοι θρησκευτικών τοποθετήσεων. Αν δεχτούμε λοιπόν ότι ο πλέον διαδεδομένος μύθος είναι αυτός της προόδου (προς ένα ασαφές “κάτι”) πρέπει να ακούσουμε μερικές φωνές που υποστηρίζουν ότι πίσω από αυτόν κρύβεται η αναβίωση (ή αναζωπύρωση) μιας αρχαίας ιδέας, η οποία παρουσιάζεται ως σύγχρονο φαινόμενο. Τόσο σύγχρονοι Χριστιανοί διανοητές (Ν.Τ. Wright, Glynn Harrison, Douglas Groothuis) όσο και άθεοι φιλόσοφοι (John Gray) κάνουν λόγο για την παρασκηνιακή παρουσία του Γνωστικισμού, ως παράγοντα που ουσιαστικά κινεί -ακόμη- τα νήματα πίσω από τις εξελίξεις. Κι αν κάτι τέτοιο ισχύει, τότε στο όλο αφήγημα περί “προόδου” πρέπει να μπει ένα τεράστιο ερωτηματικό.
O Douglas Groothuis μας λέει τα εξής για τις θέσεις του Γνωστικισμού, όπως αυτός πρωτοεμφανίστηκε:
Ο Γνωστικισμός ως φιλοσοφία αναφέρεται σε ένα σχετικό σύνολο διδαχών που τονίζουν την απόκτηση “γνώσης” ή εσωτερικής γνώσης. Η γνώση αυτή δεν είναι αυστηρά διανοητική αλλά μυστικιστική. Δεν πρόκειται απλώς για μια αποστασιοποιημένη γνώση για κάτι, αλλά για γνώση μέσω συμμετοχής σε κάτι. Η γνώση αυτή είναι η εσωτερική μυστικιστική γνώση μιας υπέρτατης πραγματικότητας. Αποκαλύπτει τη σπίθα της θεότητας μέσα μας, την οποία θεωρείται ότι καταπνίγουν η άγνοια, η σύμβαση και η συμβατική εξωτερική θρησκευτικότητα. Η γνώση αυτή δεν θεωρείται ότι κατέχεται από τις μάζες, αλλά από τους Γνωστικούς, τους γνώστες, οι οποίοι και έχουν αποκλειστική πρόσβαση στα οφέλη της. Ενώ οι ορθόδοξοι “πολλοί” θριαμβολογούν στις εξωτερικές θρησκευτικές διατάξεις που τονίζουν τη δογματική πίστη και την προδιαγεγραμμένη συμπεριφορά, οι “λίγοι” Γνωστικοί διαπερνούν την επιφάνεια και εισέρχονται στην εσωτερική πνευματική γνώση του Θεού.
Με μια πρώτη ανάγνωση δεν υπάρχει ιδιαίτερη σύνδεση μεταξύ των πεποιθήσεων των Γνωστικών με την εποχή μας. Εξάλλου, πέρα από μερικές κατηγορίες new age ρευμάτων, δεν γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την ιδιαίτερη γνωριμία με κάποιον κρυμμένο θεό, το αντίθετο μάλιστα. Δεν έχουμε λόγο να διαφωνήσουμε με κάποια ανάλογη αντίρρηση. Το φαινόμενο, όπως παρατηρείται, δεν έχει να κάνει με μια πλήρη αντιστοιχία με τη Γνωστική διδασκαλία, όπως αυτή πρωτοεμφανίστηκε, αλλά με ορισμένες μόνο συνιστώσες, οι οποίες και παραμένουν αναλλοίωτες. Οι πτυχές του Γνωστικισμού που παραμένουν ιδιαίτερα επιδραστικές είναι η ψυχολογική και θεληματική, οι οποίες έχουν να κάνουν με την αίσθηση ότι α) η αλήθεια βρίσκεται κρυμμένη μέσα στο κάθε άτομο, β) εξωτερικές συμβάσεις και η διαδεδομένη θρησκεία καταπνίγουν αυτή την αλήθεια και γ) για να βρει το άτομο το δρόμο του προς την αλήθεια πρέπει να σπάσει τα δεσμά των συμβάσεων και των παραδόσεων και να αμφισβητήσει τους πάντες, εκτός από τη “φωνή” μέσα του, καθώς οδεύει προς κάποιου είδους τελειότητα. Οι θέσεις αυτές είναι εξάλλου που δικαιολογούν την παρουσία ακτιβιστών ανάμεσά μας, οι οποίοι –όπως λέει ο Eric Voegelin- κατά κάποιον τρόπο επιθυμούν τη λύτρωση του ατόμου και της κοινωνίας, καθώς αυτής της μορφής ο νέο-Γνωστικισμός αποκτά προφανώς και πολιτικές διαστάσεις, πέρα από τις όποιες κοινωνιολογικές.
Ο σύγχρονος άθεος φιλόσοφος John Gray τονίζει τη διαχρονική ανάγκη του ατόμου να δημιουργήσει ανώτερες μορφές του εαυτού του, καθώς τροφοδοτείται από το Γνωστικό όραμα της υπέρβασης. Για τον ίδιο, η κινητήριος δύναμη πίσω από την ανθρώπινη διανόηση και πρακτική υπήρξε η διαχρονική τάση του ανθρώπου να βρεθεί σε μια κατάσταση, κατά την οποία δεν θα καλούνταν να κάνει επιλογές, θα ήταν δηλαδή ελεύθερος, επάνω από τις προσταγές της ύλης, της κοινωνίας, της ίδιας της ηθικής. Ο κυρίαρχος αυτός μύθος είναι που τροφοδότησε ουσιαστικά πολυάριθμους υπο-μύθους στο φιλοσοφικό, πολιτικό και επιστημονικό πεδίο, οι οποίοι με τη σειρά τους διαμόρφωσαν την κουλτούρα με τρόπο που να προσδοκά και αυτή κάποιου είδους υπέρβαση, στο δρόμο της προς την απόλυτη ελευθερία. Και σε αυτό το σημείο είναι που θα κάνουμε τη σύνδεση με την παρατηρούμενη τάση απόρριψης των παραδοσιακών τοποθετήσεων γύρω από το φύλο, την οικογένεια και τη σεξουαλικότητα. Αν τα παραπάνω είναι σωστά, τότε οι σύγχρονες τάσεις που προωθούνται ως “προοδευτικές” δεν είναι σε καμία περίπτωση “νέες” αφού ουσιαστικά εξυπηρετούν ένα αρχαίο όραμα. Όπως πολύ σωστά το θέτει ο Glynn Harrison, πρόκειται “για παλιό κρασί σε νέους ασκούς”, για μια αρχαία κοσμοθεωρία ντυμένη με σύγχρονες έννοιες, η οποία απαντάται μάλιστα σε διάφορα πεδία. Από την τεχνολογική επανάσταση –για παράδειγμα- και τους επίγειους παραδείσους που υπόρρητα υπόσχεται, από το ευρύτερο φαινόμενο του μετα-ανθρωπισμού στη βιοηθική έως τη μάχη μεταξύ των παραδοσιακών και “νέων” τοποθετήσεων επάνω στη σεξουαλικότητα, η μάχη ουσιαστικά ανάγεται στο εξής φαινόμενο: η διαφυγή του ατόμου από τα όρια που τίθενται έξωθεν προς την ατομική του ολοκλήρωση που καθορίζεται από μία έσωθεν “φωνή” ενάντια στην άποψη που θέλει αντικειμενικά υπαρκτά όρια να καθορίζουν το σωστό και το λάθος, στην άποψη δηλαδή που υπερασπίζεται την ύπαρξη ενός αντικειμενικά υπαρκτού ορισμού για το τι είναι ο άνθρωπος και πώς εκπληρώνει την ανθρωπινότητά του. Το γεγονός ότι η ιστορία κάνει κύκλους, όπως εξάλλου και οι τοποθετήσεις που εναντιώνονται στη Χριστιανική κοσμοθεωρία και το λυτρωτικό μήνυμα των Γραφών, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να φέρνει την εκκλησία σε αμηχανία, αφού κατά μια έννοια δεν ζούμε κάτι που οι Χριστιανοί εν γένει δεν έχουν ήδη αντιμετωπίσει. Παρόλα αυτά, η επιθετικότητα του νέου ευαγγελίου της ατομικής αυτονόμησης οφείλει να μας αφυπνίσει, ώστε να παρουσιάσουμε μια ακόμη καλύτερη ιστορία, τη Χριστιανική ιστορία, με τη διανοητική εγρήγορση που απαιτείται αλλά και την αγάπη που καλούμαστε να δείχνουμε προς κάθε άνθρωπο. Εξάλλου πρόκειται για διαμάχη μεταξύ ιστοριών και μπορούμε με τη βεβαιότητα που παρέχει ο Θεός να παρουσιάσουμε την καλύτερη ιστορία που υπάρχει.
Πηγές
- Douglas Groothuis, Gnosticism and the Gnostic Jesus
- Eric Voegelin 2000 Modernity Without Restraint, Columbia Missouri, University of Missouri Press
- Glynn Harrison 2016 A Better Story, London, Inter-Varsity Press
- John Gray 2016 The Soul of the Marionette, UK, Penguin BooksN.T.Wright On Gnosticism
- William T. Cavanaugh 2009 The Myth of Religious Violence, New York, Oxford University Press
