Ο χριστιανός και το καρναβάλι

I. Εισαγωγή

Αυτήν την περίοδο ο λαός μας, καθώς οδεύει προς τη Σαρακοστή, εορτάζει! Ένα μέρος των εορτών είναι εκείνες οι εκδηλώσεις, που προηγούνται και συνοδεύουν την Αποκριά πριν από την Καθαρή Δευτέρα. Τι είναι αυτές οι εκδηλώσεις που συνοπτικά ονομάζονται Καρναβάλι και εκφράζονται, ανάλογα με το γεωγραφικό τους χώρο, με τόσους διαφορετικούς πολιτισμικά τρόπους;

Πιστεύω ότι περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εορτή, το Καρναβάλι αποτελεί πρόκληση στον κάθε Χριστιανό, ο οποίος καλείται να μην παραδίδεται απαίδευτα στα πολιτιστικά δρώμενα της κοινωνίας, όσο κι αν αυτό είναι της μόδας σήμερα, αλλά, αντίθετα, να τα ελέγχει. Παρά την άποψη της πλειοψηφίας τα στοιχεία της Χριστιανικής ταυτότητας ή ακόμη κι αυτή η Χριστιανική συνείδηση του ατόμου, δεν πηγάζουν (και οπωσδήποτε η συνείδηση δεν γαλουχείται) από τη συμμετοχή του στα φολκλορικά τεκταινόμενα του περιβάλλοντός του. Αντίθετα, αυτά πηγάζουν, καθορίζονται και ‘τρέφονται’ από το θέλημα του Τριαδικού Θεού, όπως αυτό αποκαλύπτεται στις Θείες Γραφές και πραγματοποιούνται με την καταφατική προς το Θέλημα του Θεού συμπεριφορά του ανθρώπου.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Χριστιανός καλείται να ζήσει α-πολιτισμικά, δηλαδή σε μια κοινωνία κενή πολιτισμού. Κάτι τέτοιο όχι μόνο είναι αδιανόητο αλλά και δεν πρέπει να είναι, ούτε πρέπει ποτέ να αποτελεί το ζητούμενο για την Εκκλησία. Κι ακόμη, ως συνέχεια του συλλογισμού, η Χριστιανική Εκκλησία ποτέ δεν πρέπει να επιδιώκει την επιβολή της δικής της πολιτιστικής άποψης και ιδεολογίας επάνω στην κοινωνία. Η ιεραποστολική της παρουσία στον κόσμο δεν εκφράζεται με τη διαλεκτική της “αποβολής και επιβολής” που οδηγεί σε φονταμενταλιστικές θεοκρατίες, εκφραστές των οποίων αγνοούν την οντότητα της αμαρτίας στον άνθρωπο. Αλλά, το λυτρωτικό μήνυμά της μέσα στον πληγωμένο κόσμο, εκφράζεται με τη διαλεκτική της “θέσης και πρότασης”. Κι αυτό μέσα από την πειθώ του μηνύματός της και το παράδειγμα των Σκευών της. Τελικά, το Καρναβάλι λειτουργεί ως Σωκρατική μαία που φέρνει στο προσκήνιο ένα διαχρονικό πρόβλημα, αυτό της σχέσης του Χριστιανού με τον πολιτισμό (τρόπο ζωής) της πλειοψηφίας, του όχλου, ή της μάζας.

Αναντίρρητα ο πολιτισμός ενός λαού αποτελεί την κοινή του μνήμη κάτι που είναι πολύτιμο και δεν πρέπει να απολεστεί. Διότι, “η μνήμη είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Η απώλειά της μνήμης είναι καταστροφή, είναι μη ύπαρξη”¹. Απουσία ιστορίας, παράδοσης, μνήμης σημαίνει ότι προήλθαμε από το τίποτε. Από την άλλη πάλι, ο πολιτισμός δεν πρέπει να εξυψωθεί σε τέτοιο σημείο που να θεωρείται η πανάκεια για τα προβλήματα ενός λαού. Δεν είναι ο πολιτισμός που θα εξευγενίσει την κοινωνία μας.² Δεν είναι ο πολιτισμός που θα μας ξεχωρίσει από τους άλλους λαούς σε σημείο ώστε αλαζονεύοντες να θεωρούμε ότι είμαστε καλύτεροι.³ Και τέλος πάντων, αυτό το χωρίς διάκριση κάλεσμα για επιστροφή στις πατροπαράδοτες παραδόσεις ενθαρρύνει και κατευθύνει το λαό σ’ ένα συγκρητιστικό μόρφωμα παγανιστικών και χριστιανικών αντιλήψεων. Όμως, γιατί όχι εφόσον το ζητούμενο δεν είναι το θέλημα του Θεού, όπως αυτό εμφανίζεται στον Λόγο Του, αλλά η πατροπαράδοτη παράδοση η οποία εκφράζεται με λαϊκά έθιμα;⁴ Βέβαια, μπορεί αυτό να έχει απήχηση στη λαϊκή μάζα, αλλά βιβλικά αποτελεί συνταγή πνευματικής παγίδας και καταστροφής. Δεν ήταν αυτή η συνταγή που οδήγησε τον Θεό να καταστρέψει τον εκλεκτό λαό της Παλαιάς Διαθήκης “…τηρούσαν τα έθιμα των εθνών εκείνων, που ο Κύριος τα είχε διώξει από τις χώρες τους για να κατοικήσουν οι Ισραηλίτες” (Β΄ Βασιλέων 17:8);

Έχοντας τα παραπάνω υπ’ όψιν, ο σκεπτόμενος Χριστιανός πρέπει να θέσει κάποια ερωτήματα αναφορικά με το Καρναβάλι. Όπως: ποια είναι η ταυτότητά του; Ποια είναι η ιστορία του; Τι έχει πει η Εκκλησία; Πρέπει ο Χριστιανός να γιορτάζει αυτή τη γιορτή “χαράς” και “διασκέδασης” όπως θεωρείται; Επιτρέπεται ένας Χριστιανός να μεταμφιέζεται; Αν όχι, πώς μπορεί να σταθεί απέναντι σε μια ολόκληρη κοινωνία που δονείται αυτήν την περίοδο με το πνεύμα του Καρναβαλιού; Πώς να συμπεριφερθούν οι Χριστιανοί γονείς στα παιδιά τους όταν αυτά αισθάνονται την πίεση της παρέας για μεταμφίεση κι ο,τιδήποτε άλλο αυτή συνεπάγεται; Είναι απαραίτητο, τέλος πάντων, η Εκκλησία γενικά και ο Χριστιανός ειδικότερα, να βρίσκονται πάντα στην πλευρά της ‘αντίδρασης’ ακόμη και σε πολιτισμικά θέματα;

IΙ. Οι ιστορικές ρίζες του καρναβαλιού

Για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα πρέπει να ερευνήσουμε τις ιστορικές ρίζες του σημερινού Καρναβαλιού. Σύμφωνα με την κυρία Μιράντα Τερζοπούλου (λαογράφου, εθνολόγου ερευνήτριας του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών) σε άρθρο της στο ειδικό αφιέρωμα της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ για την “ΑΠΟΚΡΙΑ” (Κυριακή, 1 Μαρτίου 1998) τα καρναβάλια έχουν ειδωλολατρική προέλευση. Η ίδια προσφέρει αρκετά πειστικά επιχειρήματα για να αποδείξει την θέση της αυτή. Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ μας πληροφορεί ότι, “τα καρναβάλια προήλθαν απ’ ευθείας εκ των Σατουρναλίων της Αρχαίας Ρώμης. Γενικώς εις την εορτήν ταύτην ευρίσκονται τα υπολείμματα θρησκευτικών τελετών, τας οποίας πάντες οι λαοί διεξήγον, από των αρχαιοτάτων χρόνων εορτάζοντες την έναρξιν εκάστου νέου έτους, όπως καταστήσωσι τούτο ευνοϊκόν, ή το έαρ, εποχήν της αναγεννήσεως της Φύσεως. Παρομοίας εορτάς ανευρίσκωμεν… παρά τοις αρχαίοις δε Έλλησιν και τοις Ρωμαίοις, τα Διονύσια, τα Βακανάλια, τα Σατουρνάλια, τας Καλένδας του Ιανουαρίου, τα Λουπερκάλια του Φεβρουαρίου” (τόμος Γ΄ σελ. 862).5

Αυτά τα περίφημα Σατουρνάλια (τα οποία στα ελληνικά ονομάζονται Κρόνια Όργια, από το λατινικό Saturn = Κρόνος) ήταν οι εορταστικές εκδηλώσεις που γίνονταν στο τέλος κάθε χρόνου.⁶ Γίνονταν προς τιμήν του θεού Κρόνου, του προστάτη θεού της σποράς και της γονιμότητας. Στην διάρκεια των εορτών αυτών κάθε έννοια ηθικής καταργόταν (παρακάτω θα δούμε ότι αυτή η ηθική αποδόμηση αποτελεί μέρος και του σημερινού Καρναβαλιού) κι εκείνοι που έπαιρναν μέρος στις γιορτές, λατρεύοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τον θεό Κρόνο, επιδίδονταν σε κάθε είδους ανηθικότητες καλύπτοντας την ταυτότητά τους πίσω από την μεταμφίεση.

IΙΙ. Η λέξη “καρναβάλι” και οι επιπτώσεις της στο λειτουργικό εορτολόγιο

Η λέξη “ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ” προέρχεται από την λατινική λέξη “CARNEVALE” που σημαίνει “ΑΝΤΙΟ ΚΡΕΑΣ”. Εξ ου και το δικό μας “ΑΠΟΚΡΕΩ” με το οποίο ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την τελευταία ημέρα της ΚΡΕΑΤΟΦΑΓΙΑΣ χαρακτηρίζοντας έτσι μια περίοδο του εκκλησιαστικού εορτολογίου. Μαρτυρίες που υπάρχουν από τον 6ο αιώνα μ.Χ., όπως αυτή του Θεοφάνη, μιλούν για την “προ της νηστείας του Πάσχα Αποκρεωσίμου”. Όμως, με την πάροδο του χρόνου η προτελευταία Κυριακή πριν την Καθαρά Δευτέρα επεκράτησε να ονομάζεται ως η “Κυριακή της Απόκρεω”.

Έτσι, από την επόμενη Δευτέρα (σύμφωνα με το εορτολόγιο της Λειτουργικής (Ορθοδόξου / Καθολικής Εκκλησίας) ορίζεται αποχή από το κρέας και επιτρέπεται μόνο η κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων γι’ αυτό η επομένη Κυριακή (πριν την Καθαρή Δευτέρα) ονομάζεται η Κυριακή της Τυρινής. Από την επαύριον της Τυρινής, που είναι η Καθαρή Δευτέρα, δεν επιτρέπεται και η τυροφαγία. Ο λόγος γι’ αυτή τη διαδικασία και την παρεμβολή των γαλακτοκομικών προϊόντων στην μεσάζουσα εβδομάδα, έγινε με σκοπό να υπάρξει ένας βαθμιαίος καθαρισμός κι εξάσκηση του στομάχου για την αλλαγή της δίαιτας που σηματοδοτεί την απαρχή της Σαρακοστής⁷.

Πρακτικά όμως, Απόκριες ονομάστηκε ολόκληρη η περίοδος των τριών εβδομάδων που ξεκινούν με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου έως την Κυριακή της Τυροφάγου ή Τυρινής. Κι αυτό, διότι από την Κυριακή του Τελώνη και Φαρισαίου ξεκινά το “Τριώδιο” (λειτουργικό βιβλίο με τρεις ωδές που χρησιμοποιείται μέχρι το Μεγάλο Σάββατο).

ΙV. Η θέση της εκκλησίας απέναντι στις αποκριές

Προτού πούμε οτιδήποτε για τη θέση της Εκκλησίας πάνω στο θέμα, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι, “τα λατρευτικά έθιμα και δρώμενα έχουν μια εκπληκτική μακροβιότητα στο χρόνο”. Ίσως διότι, όπως σημειώθηκε παραπάνω, αυτά δηλώνουν την πολιτιστική ιστορία μιας ομάδας ή ενός λαού, αποτελούν την πεμπτουσία της ιστορικής τους ύπαρξης, είναι η παρακαταθήκη των προγόνων που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Ο χρόνος πάντοτε εργάζεται υπέρ τους προσδίδοντάς τους ιερότητα. Γράφει σχετικά η κ. Τερζοπούλου:

“Με θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα περνούν ανά τους αιώνες από θρησκεία σε θρησκεία, κρατώντας στο βάθος αναλλοίωτο τον μαγικοθρησκευτικό τους πυρήνα, πίσω από τον οποίο κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, ανεξιχνίαστες για το νου του λαϊκού ανθρώπου, αλλά βαθιά ριζωμένες στην ψυχή και στη συνήθειά του. Από τις λατρευτικές εθιμικές τελετουργίες πιο ανθεκτικές αποδείχθηκαν εκείνες που επιτελούνται στα επίφοβα γυρίσματα του κύκλου του χρόνου, στα κρίσιμα περάσματα του κύκλου του ανθρώπινου βίου. Και είναι φυσικό, αφού η απαράβατη τέλεσή τους αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, καθώς καλούνται μαγικά οι υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες ή καταχθόνιες να εξασφαλίσουν την υγεία, τη γονιμότητα και την αφθονία στους ανθρώπους, στη γη και στα ζωντανά, ενιαία και αδιαχώριστα, όπως ακριβώς ομοούσια τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος των αγροτικών κοινωνιών. Το διαφαινόμενο τέλος του χειμώνα και η αρχή της άνοιξης με τις προσδοκώμενες κοσμογονικές αλλαγές υπήρξε πάντα η κατ’ εξοχήν κρίσιμη καμπή του χρόνου κατά την οποία οι άνθρωποι … ένοιωθαν την ανάγκη τέλεσης κάποιας τελετουργίας” (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Κυριακή 1 Μαρτίου 2000, σελ. 2).

Η Εκκλησία αντιμέτωπη με αυτά, αλλά και με όλα τα άλλα εορταστικά έθιμα που κληρονομήθηκαν από τον ειδωλολατρικό κόσμο πριν και κατά το βίαιο ‘βάπτισμά’ του σε χριστιανικό και της αναγκαστικής επιβολής της χριστιανικής θρησκείας, με πρωτοβουλία του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου, αντιμετώπισε ένα δίλημμα απέναντι του οποίου είχε δύο επιλογές:

Πρώτη: Να τα απορρίψει καταδικάζοντάς τα ως ειδωλολατρικά. Βέβαια, αυτό ακούγεται καλό κι εν μέρει εύκολο, αλλά ποια η εγγύηση ότι αυτά δεν θα συνεχίσουν να παραμένουν ζωντανά στη συνείδηση, μνήμη και εμπειρία του λαού; Η Εκκλησία γνώριζε ότι η οποιαδήποτε καταδικαστική απόφαση αυτών των εθίμων εκ μέρους της δεν σήμαινε ότι ο λαός θα την σεβόταν και δεν θα συνέχιζε να τα γιορτάζει.

Δεύτερη: Να τα υιοθετήσει συλλήβδην και να τα ενσωματώσει στη νέα πίστη.

Μεταξύ των δύο αυτών επιλογών η Εκκλησία δεν επιλέγει αποκλειστικά καμία αν και η ιστορική συμπεριφορά της χαρακτηρίζεται από τη δεύτερη επιλογή. Όπως στην περίπτωση του Εβραϊκού Πάσχα, μια Παλαιστινιακή γιορτή της άνοιξης, που την παίρνει ο Θεός και αφού της αφαιρεί όλα εκείνα τα παγανιστικά στοιχεία της δίνει ένα νέο νόημα και ζητά από του Εβραίους να την γιορτάζουν. Το ίδιο, λοιπόν, κάνει και η Εκκλησία των Πατέρων καθώς καταλαβαίνουν ότι παρά τις αποφάσεις της Εκκλησίας ο λαός θα συνεχίσει να γιορτάζει τα ΕΘΙΜΑ του. Μ’ αυτήν, λοιπόν, την “λυτρωτική” (“οικονομία” στη γλώσσα της θεολογίας) αντίληψη παίρνουν κάποιες γιορτές και τις εκχριστιανίζουν αντικαθιστώντας το παγανιστικό περιεχόμενό τους με Χριστιανικό. Έτσι, “από τις πανάρχαιες εθιμικές θρησκευτικές εκδηλώσεις που οι Έλληνες με συνέπεια τελούσαν στον κύκλο του χρόνου και που η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να ξεριζώσει, η Εκκλησία ενσωμάτωσε στο λατρευτικό της κύκλο τις περισσότερες: τις γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου στον κύκλο των Χριστουγέννων, τις γιορτές της εαρινής ισημερίας και της μέσης άνοιξης στον πασχαλινό κύκλο, της γιορτές του θερινού ηλιοστασίου στη γιορτή του Αϊγιάννη του Κληδωνάρη κτλ.”⁸

Εξαίρεση σ’ αυτήν την τακτική είναι οι εορτή του Καρναβαλιού. Η Εκκλησία όχι μόνο δεν την δέχθηκε, όχι μόνον δεν προσπάθησε να την εξαγνίσει, αλλά αντίθετα την απέρριψε και την καταδίκασε. Το έτος 692 μ.Χ. συγκροτήθηκε στην Κωνσταντινούπολη η έκτη (6η) Οικουμενική Σύνοδος της Εκκλησίας η οποία καταδίκασε αυτές τις γιορτές. Ο 62ος κανόνας της Συνόδου λεει: “Τας ούτω καλουμένας καλένδας και τα λεγόμενο Βουτά και τα καλούμενα Βρουμάλια και την εν τη πρώτη του Μαρτίου επιτελουμένην πανήγυριν, καθ’ άπαξ εκ της των πιστών πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα”. Όμως, ενώ οι Απόκριες αποτελούν την μοναδική αρχαία γιορτή που η Εκκλησία απέρριψε, εν τούτοις συν τω χρόνω αυτή συνδέθηκε έστω και τυπικά με το εορτολόγιο της Εκκλησίας μέσω της εξαγνιστικής Σαρακοστής.⁹

V. Η φιλοσοφία και ο σκοπός του καρναβαλιού

Αλλά, ποια είναι η φιλοσοφία του Καρναβαλιού; Τι είναι, σε τι στοχεύει, τι θέλει να πετύχει; Για να κατανοήσουμε την φιλοσοφία και τον σκοπό του Καρναβαλιού πρέπει να εξετάσουμε τα βασικά γνωρίσματά του από τα οποία πηγάζει η φιλοσοφία του. Ίσως το πιο γνώριμο χαρακτηριστικό του καρναβαλιού είναι οι μεταμφιέσεις.¹⁰ Μέσα, λοιπόν, από τις μεταμφιέσεις εκδηλώνεται η φιλοσοφία του η οποία είναι:

Ι. Η ανατροπή (αποδόμηση) της τάξης των πραγμάτων

Η φιλοσοφία και ο σκοπός των μεταμφιέσεων ανάγονται στην αρχαιότητα, στα Κρόνια Μυστήρια.

“… Εκείνο όμως που συνέχει όλες αυτές τις εκδηλώσεις και αποτελεί την πεμπτουσία της φιλοσοφίας τους είναι η ιδέα της ανατροπής της τάξης του κόσμου, η αμφισβήτηση των αξιών και της ιεραρχίας, η κατάργηση των ορίων και των καθιερωμένων νόμων. Είναι σαν η τροπή του χρόνου σε επίπεδο κοσμικό να συνεπιφέρει την ανατροπή του κόσμου σε επίπεδο κοινωνικό. Ένας άλλος νόμος, ο εφήμερος και αγέραστος νόμος του καρναβαλιού, επιβάλλεται, κάνει πέρα όποια άλλη επιταγή και τα ορίζει όλα από την αρχή ανάποδα. Παραδίνοντας κάθε δικαιοδοσία για την τέλεση της γιορτής αυτής, με την αδυσώπητη εθιμοτυπία της τρέλας, στο “λαό” στις κατώτερες τάξεις, στους περιθωριακούς, το αναποδογύρισμα έχει ήδη αρχίσει. Θα ολοκληρωθεί μέσα από την απάτη των παραπλανητικών μεταμφιέσεων και την διακωμώδηση μέσω των παρωδιών και θα διατυμπανίσει την κρυμμένη αλήθεια μέσα από τον αποκαλυπτικό τολμηρό λόγο των αποκριάτικων τραγουδιών”.¹¹

Έτσι, “…η ανατροπή συντελείται μέσα από τις μεταμφιέσεις και τα δρώμενα, όπου τα άτομα δεν μπορούν να καθοριστούν ούτε από το φύλο, ούτε από την ηλικία, ούτε καν από το ζωικό είδος τους: οι άνδρες γίνονται γυναίκες, οι γυναίκες άνδρες, οι φτωχοί αρχοντάδες, οι παλαβοί βασιλιάδες, οι γριές λεχώνες, οι άνθρωποι ζώα, οι ιερουργίες φάρσες, μέσα σ’ ένα γενικό χαοτικό κλίμα, όπου η τρέλα αντικαθιστά τη σοβαρότητα, η κατάχρηση τη συνήθη τιμιότητα, ο αισθησιασμός την εγκράτεια, η ανεξέλεγκτη σεξουαλικότητα τον αυστηρό έλεγχο, η αταξία την τάξη. Με αντίστοιχο τρόπο συντελείται η ανατροπή και σε επίπεδο “λόγου” που είναι ο κωμικός λόγος, και κυρίως ο λόγος των τραγουδιών τα οποία απηχούν όλο το σύστημα των ιδεών, αξιών και αναπαραστάσεων για τον φυσικό κόσμο, ιδωμένο όμως με την οπτική του καρναβαλιού, άρα αντεστραμμένο”¹².

Μέσα απ’ αυτήν την φιλοσοφία της ανατροπής της τάξης των πραγμάτων (κοινωνικά, θρησκευτικά, φυσικά κλπ.) πηγάζουν επιμέρους τάσεις, σκοποί και δρώμενα.

2. Πανηγυρισμός του ηδονισμού

Δεν είναι άγνωστο σε κανέναν ότι αυτή η τάση της ανατροπής εμφανίζεται περισσότερο στον πανηγυρισμό της σεξουαλικότητας σε αντίθεση με την εγκράτεια. Μια σεξουαλικότητα που δεν περιορίζεται στα όρια που ο Δημιουργός Θεός έχει θέσει αλλά τα προσπερνά. Εκθειάζεται και γίνεται το ζητούμενο των εκδηλώσεων. Η αιτία βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στην αντίληψη των αρχαίων οι οποίοι πίστευαν ότι όσο περισσότερο σεξουαλικά ενεργοί ήσαν στην περίοδο των Κρονίων Οργίων, τόσο περισσότερο αποδοτική θα ήταν η γη και τα ζωντανά τους. Γι’ αυτό το λόγο ταυτίζεται η γονιμότητα της γυναίκας με τη γονιμότητα της γης. Έτσι, σε πολλά καρναβάλια τα σύμβολα που κυριαρχούν αποτελούν, μεταφορικώς, σύμβολα γονιμότητας. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε, το αλέτρι και το υνί [π.χ. το θρακιώτικο έθιμο “Ο Καλόγερος”13 (Αγία Ελένη Σερρών, Μελίκη Βέροιας, Πετρωτά Έβρου, κλπ), ο φαλλός [το “Μπουρανί” του Τυρνάβου14, οι “Γέροι” της Σκύρου15], η πιπεριά [π.χ. “Ο Καλόγερος” στο Ριζόμυλο, Μαγνησίας], κλπ.

Το ίδιο πνεύμα κυριαρχεί και μέσα στα τραγούδια που τραγουδιούνται κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού. Τραγούδια τα οποία χαρακτηρίζονται για την αθυροστομία και βωμολοχία. Για παράδειγμα, στο έθιμο του “Καλόγερου” στο Ριζόμυλο Μαγνησίας στη διάρκεια ενός συγκεκριμένου χορού, τον οποίο σέρνει ο Καλόγερος, ο Λυράρης, που η λύρα του είναι στολισμένη με φαλλικά ομοιώματα, τραγουδάει “Το τρίψιμο του πιπεριού”. Ένα τραγούδι αφιερωμένο στην εξύμνηση της ανηθικότητας με πρόστυχες εκφράσεις.

3. Διακωμώδηση των αξιών του ευαγγελίου

Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα της ανατροπής διακωμωδείται και το χριστιανικό μήνυμα, “Στο πλαίσιο του αντεστραμμένου αυτού συστήματος αξιών νομιμοποιείται η ελευθεροστομία, η βωμολοχία, η παραβίαση των ισχυρών ταμπού, η βεβήλωση της ιερότητας, η διατυμπάνιση της σεξουαλικής επιθυμίας. Τα παράλογα γίνονται λογικά, το ψέμα διαψεύδει την αλήθεια, τα αντίθετα και αντίπαλα συναντώνται και συμβιβάζονται… Μέσα στον πανζουρλισμό… κάθε φραγμός και όριο καταργείται και όχι μόνο μεταφορικά. Μεθυσμένα τα κορμιά πλησιάζουν, τα άτομα χάνονται μέσα στο σύνολο, μπερδεύονται, ανακατώνονται σαν τραπουλόχαρτα μιας συμβολικής τράπουλας όπως ανακατεύονται οι φιγούρες που τόσο θυμίζουν το καρναβάλι, με τους βασιλιάδες, τις βασίλισσες, τον τρελό, τον θάνατο, τις αναποδογυρισμένες μορφές”.¹⁶

Το καρναβάλι θεωρείται από το λαό μας η κατ’ εξοχήν περίοδος και γιορτή χαράς και ανανέωσης. Έτσι, “Κύρια στοιχεία της αποκριάτικης περιόδου είναι το κέφι, η ευωχία, οι αστεϊσμοί και, προπαντός, οι μεταμφιέσεις. Στοιχεία που δίδουν έναν εντελώς ιδιαίτερο τόνο και τη διαφοροποιούν ουσιαστικά από τις άλλες μέρες του χρόνου”.¹⁷ Οι μέρες του Καρναβαλιού θεωρούνται ως “η ευωχία πριν από τη Μεγάλη Νηστεία: αναζωογόνηση και ενίσχυση των ανθρώπινων δεσμών”¹⁸. Δεν είναι καθόλου αδικαιολόγητη αυτή η αντίληψη διότι σε αντίθεση με τις Απόκριες, που αναγγέλλονται με χαρμόσυνες τυμπανοκρουσίες και διακόσμηση, ακολουθεί το Πάσχα που εξαγγέλλεται με στερητική νηστεία. Αυτή σύγκριση διαφαίνεται στα τραγούδια της περιόδου:

“Του Χάρου τάξε χάρισμα, της Χάρισσας καλούδια,
για να μ’ αφήσει να ‘ρχουμαι πολλές βολές το χρόνο,
τα Φώτα για τον αγιασμό και τω Βαγιώ για βάγια,
τις Αποκριές για συντροφιά, για τις χαρές του κόσμου,
και τη μεγάλη τη Λαμπρή για το Χριστός Ανέστη”¹⁹
Κι ακόμη, “Επέρασε η Αποκριά με λύρες,
με παιχνίδια, και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές
και με κρομμύδια.”²⁰

VI. Τα καρναβάλια και οι νεκροί

Όμως, η περίοδος του Καρναβαλιού σχετίζεται, από την αρχαιότητα, με τις ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι αυτήν την περίοδο, πριν από το εαρινό ηλιοστάσιο, αυτές επέστρεφαν στη γη και κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ζωντανούς. “Στη σημερινή της μορφή, όπως περίπου διαμορφώθηκε κατά τη βυζαντινή εποχή η Αποκριά περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παμπάλαιων εθίμων του τύπου που αναφέραμε, με μαγικό αλλά και ιδιαίτερα ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Είναι δηλαδή, ένας συνδυασμός γιορτής και υλικών απολαύσεων με τη λατρεία των νεκρών, η οποία πάντα συνέπιπτε με τη μεταβατική αυτή περίοδο, συνδεδεμένη επίσης με το μύθο της αιώνιας επιστροφής. Τα εκχριστιανισμένα Ψυχοσάββατα ανασύρουν στην μνήμη συγκεκριμένους, οικείους νεκρούς κι έχουν τις δικές τους ιερουργίες. Αλλά και οι παραδοσιακές μεταμφιέσεις του αγροτικού καρναβαλιού, με τις προβιές και τις τραγόμορφες μάσκες, τα μουντζουρωμένα πρόσωπα, τα κουδούνια και τις μαγκούρες, θεωρείται ότι επίσης δαιμονοποιημένες ψυχές νεκρών αναπαριστάνουν.”²¹

Με το θέμα αυτό ασχολείται και ο καθηγητής κ. Γεώργιος Δημητροκάλλης (Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου) στο άρθρο του με τίτλο “Ψυχογιορτές του Φλεβάρη”. Ο κ. Δημητροκάλλης υποστηρίζει ότι η νεκρομαντεία, η νεκρολατρία και οι ψυχογιορτές είναι το αποτέλεσμα της επιθυμίας των ζώντων στην γη να επικοινωνήσουν με τις πεθαμένες αγαπημένες τους ψυχές. Είναι, “… η συνάντηση των ζωντανών με τους Νεκρούς με το Άλλοτε, του Κόσμου τούτου με τον Άλλον. Στιγμή επίσημη, που οι λαοί -και κατά πως το κλίμα βόλευε- όρισαν σ’ αρχιχρονιές, ηλιοστάσια ή ισημερίες, το πιο συχνά την άνοιξη ή στου χειμώνα το τέλος. Τόπος συνάντησης η γη… Στον Αρχαίο Κόσμο, ο Ερμής, ξεχνώντας ότι υπήρξε ο Ψυχοπομπός τους, γινόταν για λίγο και ψυχαγωγός, και, στα Ανθεστήρια, τις ανέβαζε κοντά μας για λίγο.”

Και συνεχίζει με την αντικατάσταση των Ανθεστηρίων από τα ‘Χριστιανικά’ Ψυχοσάββατα, “Τα αρχαία Ανθεστήρια τα διαδέχτηκαν τα Ψυχοσάββατα…Το ψυχοσάββατο … την παραμονή της Κυριακής της Κρεωφάγου (Κρεατινής), που η Εκκλησία μας όρισε και καθόρισε, στων Ανθεστηρίων τη θέση βάζοντας το, και ψέλνει: “… Μόνε Δημιουργέ, ανάπαυσον, Κύριε, τας ψυχάς των δούλων σου. Εν σοι γαρ την ελπίδα ανέθεντο τω ποιητή και πλάστη και θεώ ημών”. Να ο λαός μας απ’ τα Ανθεστήρια, ερήμην της Εκκλησίας, κράτησε και την ψυχαγωγία, των ψυχών δηλαδή το ψυχανέβασμα και το ανάμεσά μας πέταγμά τους. Κάποτε οι ψυχές ‘κάθονται επάνω στα δέντρα και τα βλαστάρια του αμπελιού, γι’ αυτό δεν κόφτουν ως τότε βλαστάρια, μήπως πέσουν οι ψυχές που είναι καθισμένες επάνω σ’ αυτά και κλάψουν’… Τούτο το κάθισμα των ψυχών πάνω στα δέντρα έχει ρίζες προχριστιανικές… κι ας μην το ‘χει στις διδαχές του ο Χριστιανισμός. Φρόντισε όμως να της δώσει ένδυμα χριστιανικό, κι έτσι διηγούνται: Όταν η Παναγία κοιμήθηκε, πηγαίνοντας στον άλλον κόσμο είδε τους βασανισμένους, και τους λυπήθηκε, και μεσίτευσε να ξαναγυρίζουν εκεί που ζήσαν άλλοτε, από το Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή”²².

VII. Η θέση του χριστιανού

Ποια, λοιπόν, πρέπει να είναι η θέση του χριστιανού και ιδιαίτερα του χριστιανού γονέα; Πώς να αντιμετωπίσει το παιδί του που ζητάει να ντυθεί επειδή όλοι οι φίλοι και οι φίλες του ντύνονται; Είναι σωστό να το στείλει στο Αποκριάτικο πάρτι που οργανώνει ο Σύλλογος Γονέων του σχολείου ή κάποια συμμαθήτρια; Όλα αυτά και ίσως πολλά περισσότερα βάζουν και τα παιδιά μας αλλά και μας τους γονείς σε δοκιμασία. Τι απαντούμε στα παιδιά μας;

Για κάποιους γονείς η επιλογή είμαι μία, μοναδική, αυταρχική κι ασυζήτητη: καταδίκη κι απαγόρευση. Το ερώτημα όμως είναι εάν με μια τέτοια επιλογή βοηθιέται το ίδιο το παιδί να κατανοήσει νοηματικά και συναισθηματικά το πρόβλημα, ή δημιουργούνται μέσα του απαγορευτικές επιθυμίες που αργότερα εκπληρώνονται και ίσως όχι με το καλύτερο τρόπο; Η οικογένεια δεν είναι στρατός και τα παιδιά μας δεν είναι στρατιωτάκια. Εάν το παράδειγμα της Εκκλησίας διδάσκει, τότε η ασυζήτητη καταδίκη δεν εγγυάται και απόρριψη. Πόσοι, ακόμα και σε Ευαγγελικές Εκκλησίες, δεν μεταμφιέζονται; Κάτι που οδηγεί στην δεύτερη επιλογή.

Υπάρχουν χριστιανοί γονείς που ναι μεν απορρίπτουν κάθε τι το διονυσιακό από τα δρώμενα του Καρναβαλιού, αλλά επιτρέπουν τα παιδιά τους να ντυθούν. Κινούνται όχι θεολογικά αλλά συναισθηματικά. Απλούστατα δεν θέλουν το παιδί τους να αισθάνεται μειονεκτικά μέσα στην παρέα του. Στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν ψυχολογικά το βλαστάρι τους από άσκοπες ‘θλίψεις’ οδηγούνται, εξαιτίας του συναισθηματισμού και υπέρ-προστατευτισμού τους, σε ενδοτική συμπεριφορά στις επιταγές του κοινωνικού συνόλου. Μια τέτοια συμπεριφορά συνιστά παραίτηση από την υγιή πνευματική αύξηση του παιδιού. Το πρόβλημα μ’ αυτήν την αντίληψη, πέρα από τη συμμόρφωση με “αιώνα τούτο” του Παύλου (Ρωμ. 12.2), είναι το γεγονός ότι η έμφαση δίνεται στην ψυχολογική υγεία του παιδιού κι όχι στην ηθική του υγεία, ενώ για τον χριστιανό θα έπρεπε να είναι το αντίστροφο. Οι Δέκα Εντολές του Θεού δεν απευθύνονται και δεν ενδιαφέρονται για τον συναισθηματικό κόσμο του ατόμου, αλλά απευθύνονται στη λογική του ανθρώπου κι ενδιαφέρονται για την ηθική του υγεία. Το ντύσιμο μπορεί να είναι αθώο, αλλά όλα ‘αθώα’ ξεκινάνε. Και για να γίνουμε πιο επίκαιροι, οι αποκριάτικες επιταγές αμφίεσης αλλάζουν άρδην τα τελευταία χρόνια. Από το παραδοσιακό ‘αθώο’ αποκριάτικο ντύσιμο αρχίζουμε να μετακινούμαστε στο αποκριάτικο ‘αθώο’ γδύσιμο, σε σημείο που οι αποκριάτικες εκδηλώσεις να επιδέχονται τον χαρακτηρισμό “Απόκριες: Απαραίτητη η γονική συναίνεση!”²³

Η τρίτη επιλογή είναι θεολογική. Και ως εκ τούτου η δυσκολότερη αλλά και η γονιμότερη. Είναι η επιλογή που βλέπει το θέμα του Καρναβαλιού θεολογικά και τις απόψεις της, τις στηρίζει στις αρχές του Ευαγγελίου, το οποίο πουθενά δεν μιλάει για το Καρναβάλι. Οπότε, οι απόψεις μας για το θέμα πρέπει να αντλούνται από παρεμφερή θέματα που ο λαός του Θεού αντιμετώπισε.

Παρατηρεί, κανείς, στην Παλαιά Διαθήκη ότι ο Θεός έπαιρνε σοβαρότερα τα έθιμα και τις λατρευτικές συνήθειες του λαού Του και εκείνα των εθνών, απ’ ότι πολλές φορές εμείς. Επανειλημμένα τους καλεί να αποφεύγουν τα έθιμα των γειτόνων τους, η τήρηση των οποίων, θα τους οδηγούσε στην αποπομπή και στην καταστροφή τους. Στο Θεοβάδιστο Σινά τους καλεί, “Ο Κύριος διέταξε να πει στους Ισραηλίτες, “Εγώ είμαι ο Κύριος, ο Θεός σας. Δεν πρέπει να τηρείτε τα έθιμα της Αιγύπτου, όπου ζούσατε κάποτε, ούτε τα έθιμα της Χαναάν, όπου θα σας οδηγήσω. Δεν πρέπει να ζείτε σύμφωνα με τους νόμους εκείνων των λαών. Θα τηρείτε τις δικές μου εντολές και θα εφαρμόζετε τους δικούς μου νόμους και σύμφωνα μ’ αυτούς θα ζείτε. Εγώ, ο Κύριος, είμαι ο Θεός σας. Γι’ αυτό πρέπει να τηρείτε τους δικούς μου νόμους και τις δικές μου εντολές. Όποιος τις εφαρμόζει, αυτός θα ζήσει. Εγώ είμαι ο Κύριος”” (Λευιτικόν 18:1-5). Αργότερα, όταν θα καταστρέψει τον λαό Ισραήλ, στέλνοντας τον βασιλιά της Ασσυρίας, περιγράφει στο Β΄ Βασιλέων 17:7-23 τους λόγους που ο Θεός οδήγησε τον λαό του Ισραήλ στην καταστροφή λέγοντας ότι, “Αυτό έγινε, επειδή οι Ισραηλίτες αμάρτησαν στον Κύριο, το Θεό τους, ο οποίος τους είχε βγάλει από την Αίγυπτο και τους είχε ελευθερώσει από τη δουλεία του Φαραώ. Αυτοί όμως έφτασαν να λατρεύουν άλλους θεούς. τηρούσαν τα έθιμα των εθνών εκείνων, που ο Κύριος τα είχε διώξει από τις χώρες τους για να κατοικήσουν οι Ισραηλίτες” (Β΄ Βασιλέων 17: 8, ΝΜΒ).

Στην Καινή Διαθήκη το θέμα των ειδωλοθύτων είναι παρεμφερές. Η Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος της Εκκλησίας του Χριστού καταδίκασε την βρώση των ειδωλοθύτων και στην εγκύκλιό της, μεταξύ άλλων, ζητά από τους πιστούς να μην τρωνε ειδωλόθυτα, “έδοξεν γαρ το πνεύματι τω αγίω και ημίν μηδέν πλέον επιτίθεσθαι υμίν βάρος πλην τούτων των επαναγκές, απέχεσθαι ειδωλοθύτων και…” (Πράξεις των Αποστόλων 15.28-29, 21.25). Ο απόστολος Παύλος στην Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή κεφάλαιο 8, αν και τοποθετεί την αποχή του Χριστιανού από τα ειδωλόθυτα σε διαφορετική βάση, τελικά στο κεφάλαιο 10 τα συσχετίζει με τον παγανισμό, “τι ουν φημί; ότι ειδωλόθυτον τι έστιν, ή ότι είδωλον τι έστιν; αλλ’ ότι α θύουσιν τα έθνη, δαιμονίοις και ου Θεώ θύουσιν, ου θέλω δε υμάς κοινωνούς των δαιμονίων γίνεσθαι. Ου δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν και ποτήριον δαιμονίων. Ου δύνασθε τραπέζης Κυρίου μετέχειν και τραπέζης δαιμονίων. Ή παραζηλούμεν τον Κύριον; μη ισχυρότεροι αυτού εσμέν; Πάντα έξεστιν. Αλλ’ ου πάντα συμφέρει. Πάντα έξεστιν. Αλλ’ ου πάντα οικοδομεί” (19-24). Κι ακόμη στην Αποκάλυψη ο Ένδοξος Κύριος της Εκκλησίας απευθυνόμενος στους αγγέλους των εκκλησιών Περγάμου και Θυατείρων τους κατηγορεί, ανάμεσα σε άλλα και ότι ενθαρρύνουν την βρώση ειδωλοθύτων (Αποκάλυψις 2.14, 20).

Ο λόγος που οι Απόστολοι αλλά και ο Κύριος καταδικάζουν την βρώση ειδωλοθύτων είναι εξαιτίας της συνάφειάς τους με τα είδωλα και τον παγανισμό γενικότερα. Όχι ότι τα είδωλα έχουν κάποια μεταφυσική οντότητα, αυτό το ξεκαθαρίζει ο Παύλος, αλλά διότι πίσω από αυτά βρίσκεται ο ίδιος ο διάβολος με τον οποίο ο Χριστιανός δεν πρέπει να έχει κοινωνία. Το ίδιο ισχύει και με το Καρναβάλι. Γι’ αυτό το λόγο αναλύσαμε την προέλευσή του καθώς και τις παγανιστικές, μαγικό-λατρευτικές προεκτάσεις του.

Γνωρίζοντας, λοιπόν, από την μια την αλήθεια για το Καρναβάλι και από την άλλη τη θέση της Αγίας Γραφής πάνω σε ανάλογα θέματα, μπορούμε να κρίνουμε τις σημερινές προκλήσεις και να αποφασίσουμε με βάση “τη λογική μας λατρεία”, που ζητά ο Κύριος (Ρωμαίους 12.1-2). Έτσι, να μη φοβηθούμε, με όμορφο και καλό τρόπο όταν μας δοθεί η ευκαιρία να πούμε τις απόψεις μας στο Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του σχολείου στο οποίο φοιτά το παιδί μας. Τούτο δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιβάλουμε τις απόψεις μας στο σύνολο ή να επιδιώξουμε να μας καταλάβουν. Το δικό μας χρέος, ως μαθητές του Χριστού, είναι να προστατέψουμε τα παιδιά μας πνευματικά και να πούμε την αλήθεια και τους λόγους για τους οποίους το παιδί μας δεν μπορεί να συμμετάσχει σε Αποκριάτικες εκδηλώσεις.

Αδιαμφισβήτητα χρειάζεται σοφία στον χειρισμό της όλης υπόθεσης με το παιδί μας. Η ψυχολογική πίεση της κοινωνικής του ομάδας είναι αφόρητη. Η απαίτηση του γονέα για τυφλή υπακοή του παιδιού του με βάση την βιβλική εντολή (Εφεσίους 6:1), είναι μονόπλευρη, γι’ αυτό χρειάζεται να εξισορροπιστεί με την εντολή προς τους γονείς (Εφεσίους 6:4). Ως γονείς καλούμαστε να θεωρήσουμε τα παιδιά μας πρόσωπα τα οποία ο Θεός μας εμπιστεύτηκε. Έτσι, αφού εξηγήσουμε στο παιδί μας την αλήθεια για το Καρναβάλι και τους λόγους για τους οποίους δεν θα συμμετάσχει στις εκδηλώσεις του σχολείου του, στη συνέχεια είναι σοφό το κενό ψυχαγωγίας να το αντικαταστήσουμε με μια εναλλακτική πρόταση. Εδώ το παράδειγμα του Δανιήλ και των Τριών Παίδων με τα φαγητά του Βασιλιά (Δανιήλ 1) είναι σημαντικό. Είναι σοφό ως γονείς να καλύψουμε το κενό με κάτι δημιουργικό, π.χ. πηγαίνοντας ως οικογένεια μια εκδρομή στο βουνό, στα χιόνια, με ένα γεύμα σε κάποιο καλό εστιατόρια, κλπ. Με λίγα λόγια, το παιδί να αισθάνεται ότι ως γονείς το τιμούμε και το ευλογούμε για τη ‘θυσία’ του.

Τέλος, να προσευχόμαστε για το παιδί μας. Να προσευχόμαστε όχι μόνο για την φυσική του αρτιμέλεια αλλά και για την πνευματική, όπως και την ψυχική και ακαδημαϊκή του ασφάλεια και αύξηση.

Τω Θεώ Μόνον η Δόξα!

Βιβλιογραφία

1. Τη φράση την είπε η μουσικός Diamanda Galas αναφερόμενη σε άρθρο των Times of Los Angeles στο οποίο οι αρθρογράφοι ζητούσαν από Έλληνες κι Αρμένιους να ξεχάσουν τις όποιες βάρβαρες εμπειρίες τους στα χέρια των Τούρκων. ΤΑ ΝΕΑ ”Πρόσωπα 21ος Αιώνας” Τεύχος 100, 3 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 36. 
2. Ο ‘πολιτισμένος’ Χίτλερ του Βάγκνερ ήταν αυτός που έστειλε βίαια εκατομμύρια Εβραίους και μη στο θάνατο. Ήσαν οι ‘πολιτισμένοι’ δυτικοί που έριχναν από απόσταση ασφαλείας τις βόμβες απεμπλουτισμένου ουρανίου καταστρέφοντας για αιώνες την ζωή ενός ολόκληρου λαού και όχι μόνο. Είναι οι ‘πολιτισμένοι’ Έλληνες που εμπορεύονται τη φτώχεια και την ανάγκη για μια καλύτερη ζωή γυναικών από ομόδοξες χώρες δημιουργώντας έτσι δουλεμπόριο λευκής σαρκός. 
3. Αυτή η αλαζονική μας πεποίθηση φανερώνεται μέσα από το δόγμα ”Μόνο εμείς οι Έλληνες. Άλλος κανείς…”. Εξαίσιο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα σχετικό με την εθνική μας αλαζονεία. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Κυριακή, 4 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 40. 
4. Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το κήρυγμα του Μακαριότατου Αρχιεπισκόπου κ. Χριστόδουλου προς τους νέους. Πρόσφατα είπε, ”Να γαντζωθούμε στην ελληνορθόδοξη παράδοσή μας, γιατί το μέλλον για τους νέους δεν είναι ευοίωνο. Αν ξεφύγουμε απ’ αυτήν μας την παράδοση, μας περιμένουν ζοφερά δεινά. Η αλλοτρίωση των ηθικών αξιών έχει να κάνει με την απόρριψη της αυθεντίας, των θεσμών και του ηλεκτρονικού τρόπου ζωής, που έχει αιχμαλωτίσει τον άνθρωπο” (Εφημερίδα ΠΡΩΤΗ, 11/2/01, σελ. 16). Σε ποιες ‘ηθικές αξίες’ άραγε αναφέρεται; Εάν της ‘ελληνορθόδοξης παράδοσης’ τότε έχει δίκιο, διότι κι αυτό το καρναβάλι με τα παραδοσιακά διονυσιακά έθιμα και τελετουργικά έχει αρχίσει να παραγκωνίζεται από τα εισαγόμενα βραζιλιάνικα ‘παλλόμενα’ της σάμπας και του μάμπο. Εάν, όμως, με ‘ηθικές αξίες’ εννοεί βιβλικό τρόπο ζωής τότε φοβάμαι ότι ο κ. Χριστόδουλος προσπαθεί να ξαναγράψει την ιστορία, αγιοποιώντας τον Ελληνικό ‘περιούσιο λαό’ [ή ‘σύμφωνα με την προσφιλή του έκφραση ‘λαέ του Θεού’], ιεροποιώντας την παράδοσή του και αποβάλλοντας την παρουσία της αμαρτίας από την Ελληνική οντότητα. 
5. ”Το ελληνικό παραδοσιακό Καρναβάλι είναι πρωτόγονο και βακχικό, παγανιστικό, έχει την ορμητική δύναμη της φύσης, τα χρώματα και την υφή της γης, μιλάει τη γλώσσα της γονιμότητας” (Θεοδωροπούλου Βανέσσα. ”Το καρναβάλι της ελληνικής γης” ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Αθήνα, Κυριακή 5 Μαρτίου 2000, σελ. 45). 
6. Ο Φεβρουάριος (από το λατινικό februare = εξαγνίζω, καθαίρω) προστέθηκε στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο ως ο 12ος μήνας από τον Νουμά Παμπίλιο το 700 π.Χ. Αργότερα, το 153 π.Χ έγινε ο 2ος μήνας. Μια από τις προσωνυμίες του ήταν ‘Λουπερκάλιος’. (Θεοδοσίου Σ. & Δανέζης Μ. ”Februarius – Φεβρουάριος – Φλεβάρης” Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – Επτα ΗΜΕΡΕΣ, Κυριακή 1 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 2.). 
7. Όπως σημειώθηκε παραπάνω το λατινικό februare (από το οποίο ο μήνας πήρε το όνομά του) σημαίνει εξαγνίζω, καθαρίζω. Κι αυτό ”… λόγω των θρησκευτικών εορτών καθαρμού και εξαγνισμού (Februa) που τελούνταν στη Ρώμη αυτό το μήνα: στις 19 προς τιμήν των νεκρών (Feralia – Θανατούσια) και στις 21 προς τιμήν του θεού του Άδη – Φέβρου (Fembruus) ή της χθόνιας θεότητας Februara (Ήρα)”. Θεοδοσίου & Δανέζης, σελ. 2. Ακόμη, ο Νικόλαος Πολίτης, Αναπλ. Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν. Αθηνών, σε άρθρο του σχετικό με τη νηστεία στο οποίο παρουσιάζει τις αρχαίο-ελληνικές ρίζες της σημερινής νηστειακής πρακτικής με τίτλο ”Νηστεία, η “ωφέλιμη φορολογία”” γράφει ότι, ”Η έναρξη της μεταβάσεως από την κατάσταση της αδιακρίτου λήψεως τροφών στην επιλεκτική και μειωμένη δίαιτα οριοθετείται με τις εορτές των Απόκρεω. Ας υπομνησθεί ότι ο Φεβρουάριος, ο οποίος συνήθως σηματοδοτεί τη νηστεία, στα λατινικά σημαίνει καθαρτήριος” (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 34). 
8. Τερζοπούλου, σελ. 3. Το ειδικό αφιέρωμα της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ στον ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ (Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 2001) έχει αρκετά άρθρα ειδικών επιστημόνων που με παραδείγματα υποστηρίζουν αυτήν την θέση. Το ίδιο ισχύει μεταξύ άλλων για την νηστεία, για τα Κούλουμα ακόμη και για τον νεοφερμένο δυτικό Άγιο Βαλεντίνο προστάτη των ερωτευμένων. Μάλιστα, ”Θέλοντας να γιορτάσει το θάνατό του (περίπου 270 μ.Χ.) η Καθολική Εκκλησία επέλεξε μια ημερομηνία στα μέσα Φεβρουαρίου, στην προσπάθειά της να εκχριστιανίσει μια ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή για τη γονιμότητα της φύσης στις 15 Φεβρουαρίου. Κατά τη διάρκειά της οι εργένηδες της πόλης διάλεγαν το ταίρι τους από μια κληρωτίδα με τα ονόματα ανύπαντρων γυναικών. Ο Πάπας Γελάσιος καθιέρωσε, περίπου το 489 μ.Χ., τη 14η Φεβρουαρίου ως ημέρα εορτασμού του Αγίου Βαλεντίνου, αφήνοντας απ’ έξω όμως το έθιμο της κληρωτίδας.” Ταχυδρόμος, 10/2/2001, Τεύχος 50, σελ. 98. 
9. ”Η Αποκριά παρέμεινε η μόνη καθαρά εξωεκκλησιαστική λατρευτική ψυχαγωγική γιορτή, που τυπικοί μόνο δεσμοί τη συνδέουν με το χριστιανικό εορτολόγιο, κυρίως γιατί η Εκκλησία τη διέπλεξε με την επακόλουθη εξαγνιστική Σαρακοστή”, Τερζοπούλου, σελ. 3. 
10. Γράφει σχετικά η κυρία Λίζα Βάρβογλη, ψυχολόγος, διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, ”Όταν … οι συνθήκες είναι πρόσφορες μέσω της ανωνυμίας ή της ελευθερίας κινήσεων χωρίς το στίγμα της ατομικής βούλησης, τότε … ο άνθρωπος κάτω από μια μεταμφίεση αφήνει τα ένστικτά του αχαλίνωτα και τον εαυτό του ελεύθερο να πράξει σύμφωνα με τις επιταγές τους. Σε γενικές γραμμές αυτή είναι και η αναλογία με τη μεταμφίεση, όπως την ξέρουμε από τα Καρναβάλια”. ”Μάσκα: Καταπιεσμένα ένστικτα και εσωτερικές αλήθειες” ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 11 Φεβρουαρίου 2001, σελ. Α75. 
11. Τερζοπούλου, σελ. 3 
12. Τερζοπούλου, σελ. 4 
13. Αικατερινίδης, Γεώργιος. ”Η Εθιμολογία της Αποκριάς” Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ. Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 2001, ”… το θρακικό δρώμενο του “Καλογέρου” (Καλός γέρος), ο οποίος, στην αρχέγονη λατρευτική του μορφή, αντιπροσωπεύει την αγαθή θεότητα της σποράς και της πλούσιας παραγωγής”. Σελ. 23. ”Η ταύτιση της γυναικείας γονιμότητας με τη γονιμότητα της γης, δίνει τη βάση για μια σειρά μιμικών παραστάσεων με το διφορούμενο θέμα όργωμα – συνουσία”. Τερζοπούλου, σελ. 3 
14. Τερζοπούλου. ”Οι Μπουρανήδες του Τυρνάβου υπογραμμίζουν την ιερότητα του εθίμου χορεύοντας γύρω από φαλλικά ομοιώματα. Γιορτάζουν τον ερχομό της Άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης στο ύπαιθρο, με μπουρανί (είδος χορτόσουπας) και φαλλολατρία. Στην αποκριάτικη λατρευτική δράση, οι περισσότερες τελετουργίες γίνονται στο ύπαιθρο, πάνω στο νωπό χώμα. Αναδεικνύεται έτσι ο πολύσημος συμβολισμός της ίδιας της γης”. Σελ. 3. 
15. Παπαμανώλη – Guest Άννα, Αρχαιολόγος – Εθνολόγος, ”Στο δριμύτατο σκυριανό χειμώνα, που βάζει σε κίνδυνο τα αιγοπρόβατα, είναι επιτακτική η ανάγκη αποτροπής του κακού με τη γενετήσια ορμή, την οποία ενσαρκώνει ο τραγοσκέπαστος Γέρος. Κατά την ύστερη αρχαιότητα, η λατρεία του κατεξοχήν προστάτη των βοσκών, του τραγοπόδαρου Πανός, είχε ενσωματωθεί στον ευρύτερο κύκλο των χειμερινών διονυσιακών εκδηλώσεων. Άνδρες μεταμφιεσμένοι σε Σατύρους με δέρματα τράγων και πρόσθετους φαλλούς, συντροφιά με προκλητικές Μαινάδες, ο τραγόμορφος Παν τριγυρισμένος από τις δροσερές Νύμφες, είναι φορείς του συμβολισμού που βρίσκεται στο υπόβαθρο της λαϊκής διονυσιακής λατρείας – της σκοτεινής, αόρατης και ανίκητης δύναμης ζωής”. ”Οι “Γέροι” της Σκύρου” Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, 4/2/2001, σελ. 25. 
16. Τερζοπούλου, σελ. 4. 
17. Αικατερινίδης, σελ. 22. 
18. Αλεξάκης, Λευτέρης. Διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. ”Οικογενειακά Έθιμα της Τυρινής”. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ. (4/2/2001). Σελ. 31. 
19. Μοιρολόι Λάστας Γορτυνίας, Τερζοπούλου, σελ. 3. 
20. Αικατερινίδης, σελ. 32. 
21. Τερζοπούλου, σελ. 3 
22. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 28-29. 
23. Ομότιτλο χρονογράφημα της Έλενας Ακρίτα, ΤΑ ΝΕΑ, Σαββατοκύριακο 10-11 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 25.