Μέσα από την ψυχαναλυτική ανάγνωση των ευαγγελίων, ο Ιησούς συνθέτει μια τεράστια τοιχογραφία των αλλοτριώσεων μας, επισημαίνει ο ψυχαναλυτής Ζεράρ Σεβερέν, σχολιάζοντας το έργο της Φρανσουάζ Ντολτό, η οποία ως πιστή και ως μια καθοριστική μορφή του ψυχαναλυτικού κινήματος στη Γαλλία ανοίγει την Καινή Διαθήκη και ανακαλύπτει τις αστείρευτες ζωτικές δυνάμεις που αναδίνουν τα Ευαγγέλια. Ο καθένας φέρει μέσα του έναν γιο χήρας, την κόρη κάποιου Ιαείρου, που δεν αναπτύσσεται. Είναι κάτι που βιώθηκε από κάποιους στο παρελθόν. Και αυτό το κάτι διαδραματίζεται ακόμη σήμερα μέσα μας, επισημαίνει ο εκδότης του περιοδικού la vie.
Ο ίδιος σχολιαστής δίνει μια πολύ ωραία μεταφορά για τον θεραπευτικό απόηχο που αφήνει η ανάγνωση των Ευαγγελίων στον εκάστοτε αναγνώστη, ανάλογα με την ευαισθησία του, τις γνώσεις και την προσωπική του ιστορία. «Όπως ένα ίδιο μουσικό κείμενο ερμηνεύεται διαφορετικά από τον εκάστοτε διευθυντή ορχήστρας, έτσι και τα Ευαγγέλια, μένουν διαρκώς ίδια, και όμως αναζωογονούνται πάντα αναλόγως της ευαισθησίας μας. Γραφή-ομιλία που αναγεννιέται», (Ντολτό, Φ. 2002:9-11).
Συμπλέοντας με την παραπάνω επισήμανση των «αλλοτριώσεων» μας θα θυμηθώ τα λόγια του Γιάλομ για την ανθρώπινη δυστυχία, μέσα από την ανάγλυφη περιγραφή του Αντρέ Μαλρό, ενός Γάλλου μυθιστοριογράφου. Περιέγραφε κάποτε έναν ιερέα από την επαρχία, που συνόψισε τα όσα είχε διδαχτεί για την ανθρώπινη φύση ακούγοντας επί δεκαετίες τις εξομολογήσεις του κόσμου ως εξής: «Πρώτα από όλα, οι άνθρωποι είναι πολύ πιο δυστυχισμένοι από όσο φαντάζεται κανείς. Και δεν υπάρχει αυτό που λέμε πραγματικά ενήλικος άνθρωπος. Όλοι μας, και όταν λέω όλοι, εννοώ τόσο οι θεραπευτές όσο και οι θεραπευόμενοι , είναι μοιραίο να βιώνουμε όχι μόνο τη χαρά της ζωής, αλλά και το αναπόφευκτο σκοτάδι της», (Yalom, 2004:31).
Εφόσον λοιπόν ουδείς άτρωτος από τις εγγενείς τραγωδίες της ύπαρξης, θεραπευτές και θεραπευόμενοι γίνονται συνταξιδιώτες μέσα στη θεραπευτική σχέση, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο πεδίο της επαγγελματικής ψυχοθεραπείας, αλλά μπορεί να ανοιχτεί και σε άλλες προσεγγίσεις. Σε μια τέτοια εναλλακτική προσέγγιση είχα τη χαρά αυτή τη χρονιά να συμμετάσχω, και θα ήθελα να μοιραστώ σκέψεις πάνω στη δομή και το περιεχόμενο ενός σεμιναρίου, αλλά και προσωπικούς αναστοχασμούς. Το σεμινάριο είχε θέμα την ταχύρρυθμη επούλωση του τραύματος μέσα από την εξιστόρηση και το παίξιμο βιβλικών ιστοριών και η εισηγήτρια ήταν μια Αμερικανίδα ιεραπόστολος. Ο τίτλος ήταν η θεραπευτική δύναμη της διήγησης σε συνδυασμό με τη θεραπεία του τραύματος. Το drama-healing είναι μια μέθοδος που έχει επιστημονική βάση, είναι συνδυασμένη με τη Βίβλο και την πνευματική βοήθεια και διεξάγεται στο πλαίσιο ομάδας.
Το σεμινάριο ξεκίναγε με τη διαπίστωση ότι ζούμε σε έναν διασπασμένο κόσμο, που έχει χαθεί η συνοχή και το νόημα. Το ίδιο το τραύμα είναι η συναισθηματική αντίδραση σε ένα πολύ αγχωτικό γεγονός. Υπάρχουν βεβαίως διαβαθμίσεις στην ένταση και την έκταση ενός τραύματος. Μια μεταφορά που απεικονίζει με ενάργεια το τραύμα είναι το βάρος. Είναι σαν ο ψυχικά τραυματισμένος άνθρωπος να κουβαλά συνέχεια μέσα του ένα βαρίδι. Κάποιος ανάλογα με το τραύμα του μπορεί να σηκώνει μια τσάντα με είκοσι κιλά πέτρες και κάποιος άλλος ένα κιλό πέτρες. Και η πρώτη μας σκέψη όταν μας συμβαίνει το τραυματικό γεγονός είναι να πούμε: Μα, γιατί σε μένα; Είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό; Είναι άδικο. Έχω έντονα συναισθήματα. Χάνω τον έλεγχο, τι γίνεται; Εγώ φταίω. Θυμός με τον εαυτό. Ενοχή. Θυμός προς τους άλλους. Επανάληψη του συμβάντος στη σκέψη. Εμμονή. Από την άλλη, η συνήθης αντίδραση του κοινωνικού μας περίγυρου συχνά είναι η εξής: ίσως δεν είναι ακριβώς έτσι. Υποτιμούν την ένταση του τραύματος. Μήπως το εκτιμάς υπερβολικά; Α, αυτά συμβαίνουν σε όλους. Όλα θα πάνε καλά, ο χρόνος τα γιατρεύει όλα. Ή σου δίνουν ερμηνείες.
Η εισηγήτρια μας διηγήθηκε ότι όταν είμαστε τραυματισμένοι κινούμαστε διαδοχικά σε συνδυασμό πάντα και με τη θεραπεία σε τρεις ψυχικά τόπους, σε τρία χωριά, όπως τα ονόμασε. Στο χωριό της οδύνης και της άρνησης στην πρώτη φάση του τραύματος. Κατόπιν, μεταβαίνουμε στο χωριό της απόγνωσης. Και όταν αρχίζει η επούλωση, εισερχόμαστε στο χωριό του νέου ξεκινήματος, της ελπίδας. Εκτός από τα “τρία ψυχικά χωρία”, η δομή της εκπαίδευσης περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και τρεις αρχές. Οι αρχές αυτές συνοψίζονται ως εξής: πρώτα, κοιτάμε πίσω, στο παρελθόν και στον πόνο που έχει προκαλέσει. Μετά, κοιτάμε ψηλά, στην πηγή από όπου εκπορεύεται η νέα νοηματοδότηση, το νέο σχέδιο ζωής, ο στόχος, αλλά και η πηγή της δύναμης μας. Στο τέλος, κοιτάμε μπροστά. Σε αυτό το μέλλον, από το οποίο έχουμε ήδη δανειστεί στο παρόν εικόνες για να προχωρήσουμε. Η θεραπευτική διήγηση των βιβλικών ιστοριών αποσκοπεί να δημιουργήσει μια αρμονική αντίστιξη ανάμεσα στην ιστορία του βιβλικού ήρωα και στην προσωπική μας ιστορία.
Όταν ρηματοποιούμε τα χωριά, τα στάδια στα οποία βρισκόμαστε, αυτό μας βοηθάει. Οι λέξεις διευκολύνουν τη διαδικασία του πένθους. Κάνουν το ταξίδι να φαίνεται φυσιολογικό. Ο θυμός ή η στασιμότητα στην άρνηση, στον πόνο και στην παραίτηση δεν λογίζεται ως ανωμαλία. Είναι μέρος του ταξιδιού ενός θρήνου που θα με οδηγήσει στην αντίπερα όχθη και για να φτάσω εκεί έχω να κάνω όλο το ταξίδι.
Τι σκέφτεται ένας άνθρωπος στο χωριό της μη ελπίδας και του σκοταδιού; Και τώρα τι γίνεται; Τίποτα δεν θα είναι όπως πριν. Είναι ο καιρός της παράλυσης, της κατάθλιψης και του σκοταδιού. Το στάδιο της απόγνωσης είναι ένας τόπος σκοτεινός με έναν κάτοικο. Και εγώ είμαι μόνος. Για να φύγω από αυτό το χωριό και να περάσω στον έξω κόσμο έχω να δω προς την έξοδο, έχω να περάσω την πόρτα. Αλλά δεν είναι εύκολο να περάσω την πόρτα. Κάποιοι δεν τη διαβαίνουν ποτέ. Μένουν καθηλωμένοι στο χωριό της μη ελπίδας. Υπάρχουν και άλλοι που πηγαινοέρχονται. Όταν βρίσκομαι στο χωριό του θυμού και του πόνου από την άλλη, τότε βιώνω έντονο θυμό και αυτό μου παρέχει ενέργεια. Ενώ από τη θλίψη αντλώ ενέργεια για να τη βγάλω. Προχωρώντας στο χωριό της νέας αρχής, αρχίζει να συντελείται μέσα μου μια νέα διήγηση της ιστορίας μου, ο επαναπροσδιορισμός και η αναπλαισίωση. Τίποτα δεν θα είναι όπως πριν. Αλλά μπορεί να είναι και καλή αυτή η αλλαγή. Η ύπαρξη αρχίζει να επανανοηματοδοτείται κάτω από το φως ενός νέου προσωπικού νοήματος.
Τα στάδια αυτά μοιάζουν πολύ με τα στάδια του πένθους και αποζητούν συναισθηματική και λογική διεργασία. Ωστόσο, το τραύμα κατέχει την ιδιαίτερη δική του θέση, καθώς το σώμα έχει μνήμη και οι θεραπείες του τραύματος έχουν και τη σωματική τους διεργασία. Όταν το τραύμα επουλώνεται και βιώνουμε τη νέα αρχή, το βαρίδι δεν το κουβαλάμε πια επάνω μας. Το αφήνουμε κάτω. Μια επιπλέον εικόνα που έχουμε εδώ να συγκρατήσουμε είναι αυτή της φροντίδας. Όπως θα περιποιούμασταν ένα φυσικό τραύμα με αντισηπτικό, γάζες, επουλωτικές αλοιφές και όλα τα συναφή για να αποφευχθεί η μόλυνση, αντίστοιχα έχουμε να κινηθούμε στο ψυχικό τραύμα, με την παροχή ασφάλειας, με ενεργητική προσεκτική ακρόαση, με θεραπευτική συζήτηση, ύπαρξη υποστηρικτικής κοινότητας, εξιστόρηση βιβλικών ιστοριών που μεταλαμπαδεύουν και εμφυσούν ελπίδα, έτσι ώστε η νέα διήγηση της παλιάς επώδυνης ιστορίας να εμπνεύσει την ελπίδα όχι μόνον σε εμάς τους ίδιους, αλλά και στον κόσμο που μας περιβάλλει. Ο Θεός παίρνει τον πόνο μας όχι μόνον για να μας θεραπεύσει προσωπικά, αλλά και για να κάνει καλό στον κόσμο, να απαυγάσει και ένα πιο συλλογικό μήνυμα με αυτόν τον πόνο που πέρασε, υπογραμμίζει η ιστορία του Ιωσήφ και η εισηγήτρια του σεμιναρίου. Και αυτή τη διάσταση την αναδεικνύει όντως πολύ έξοχα η ιστορία του Ιωσήφ. Όταν ο Ιωσήφ αποκαλύφθηκε στα αδέλφια του και αυτοί φοβήθηκαν ότι θα τους εκδικηθεί, ο λόγος του φανέρωνε αυτήν ακριβώς την αλήθεια. Βγαίνοντας από την οδύνη της ταλαιπωρίας του δεν ευλογήθηκε μόνον ο ίδιος και η οικογένεια του, αλλά και όλος ο λαός στον οποίο ο Θεός τον τοποθέτησε.
Με τη διήγηση των βιβλικών ιστοριών και τη δραματοποίησή τους από την ομάδα, επιτυγχάνεται η επανασύνδεση του συναισθήματος με τη λογική. Δεν είναι ακριβώς ίδια με την ψυχολογική χειρουργική που θα πραγματοποιήσει ένας επαγγελματίας θεραπευτής, που έχει όλο τον χρόνο στη διάθεσή του να δουλέψει με απωθημένα – εγκλωβισμένα συναισθήματα, ενίοτε και πετρωμένα. Ωστόσο, οι απτές, ξεκάθαρες εικόνες των βιβλικών ιστοριών, μαζί με πρόσθετες εικόνες τεχνοθεραπείας που περιλαμβάνει το σεμινάριο, βοηθούν το συναίσθημα να βρει εικόνα και φωνή, ώστε να μην είναι χαμένο στην ασάφεια και στο μετέωρο. Και έτσι να ξανασυνδεθεί με τη λογική, να μετακινηθεί από τη συναισθηματική εμμονή που επιφέρει το τραύμα και να οδηγηθεί στην ίαση, αφού έχει περάσει από τον θρήνο, καθώς, όταν ακούμε μια ιστορία, τη ζούμε και συναισθηματικά και εγκεφαλικά, συμπάσχουμε με ασφάλεια στο δράμα, όπως συμβαίνει και στο θέατρο και αναδημιουργούμε συνδέσεις.
Για μένα η εμπειρία αυτής της ευκαιρίας ήταν πολύτιμη και νιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη που μετείχα σε αυτή την ψυχοσυναισθηματική εκπαίδευση. Με αυτή την αφορμή μου δόθηκε η δυνατότητα να συνειδητοποιήσω ότι οι ιστορίες της Βίβλου δεν είναι μόνον ένας οδοδείκτης για έναν άνθρωπο πίστης, αλλά και ένας μεστός νοήματος θεραπευτικός προσανατολισμός για θεραπευομένους που βρίσκονται έξω από το εκκλησιαστικό πλαίσιο, αφού η Αγία Γραφή και οι ιστορίες της συνιστούν θεμέλιο λίθο όχι μόνον της χριστιανοσύνης, αλλά και ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού. Μια μέρα μάλιστα έκανα ένα πείραμα, κατόπιν θερμής προτροπής και της εισηγήτριας του σεμιναρίου να επικοινωνήσουμε στο περιβάλλον μας τις ιστορίες που είχαμε δουλέψει, αποπειράθηκα να αξιοποιήσω μέρος μιας ιστορίας σε θεραπεία μου. Το αποτέλεσμα ήταν πολύ ενθαρρυντικό. Πέρα από το γεγονός ότι ο απόηχος της ιστορίας μπήκε στο «εδώ και τώρα», (Γιάλομ, 2004:102) της θεραπευτικής σχέσης με τη φυσικότητα ενός συνειρμού, συνέβαλε και στην πρόκληση και βίωση μιας διαφορετικής προοπτικής με το αντίστοιχο συγκινησιακό υλικό της.
Κλείνοντας με μια σκέψη εκτός σεμιναρίου, μου έρχεται στο μυαλό το παράπονο. Η ψυχαναλυτική ανθρωπολογία μας ενημερώνει ότι αυτός που πονά είναι σε μια διαρκή αναζήτηση ανακούφισης και νοήματος, «μπορεί να ακολουθεί μια αναζήτηση αντικειμένων στην εξωτερική πραγματικότητα με την μορφή του παραπόνου αναζητώντας αενάως νοήματα», (Οιδίπους 22:252). Ο πόνος από μόνος του δεν έχει νόημα, «η ανεπαρκής αναγνώριση του ψυχισμού κλείνει τις οδούς προς κάθε δυναμική και αποσυντονίζεται μέσω του παραπόνου», (Οιδίπους 22). Το παράπονο δεν σταματά τον πόνο, διασφαλίζει όμως τη συνέχεια της αίσθησης της ύπαρξης, πέρα από την οδύνη. Μιας ύπαρξης μόνης απέναντι στον πόνο, (Pontalis, 1977:261-262). Και αυτό μπορεί να είναι κάτι το ακούραστο που επαναλαμβάνεται, που δεν τιθασεύεται. Ο πόνος γίνεται τότε παρόν, γίνεται «λειτουργία του σκέπτεσθαι», (Smadja, 2009:329), αλλά και εισαγωγή μιας ευάλωτης εξωτερικής σκηνής. Το «έχειν τον πόνο», (Ποταμιάνου,1999), αυτή η αίσθηση του να με διακρίνει ο πόνος γίνεται μια οικεία αίσθηση, αλλά και ουσία ταυτότητας. Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα που ενισχύει το ανεπεξέργαστο και την έλλειψη συνδέσεων και συνθέσεων, η πρόταση του σεμιναρίου να επανεπενδύσει κάποιος την υποκειμενική εμπειρία του βιώματος του πόνου στη δεξαμενή των λέξεων και των αναπαραστάσεων των βιβλικών ιστοριών ενσταλάζει μια νέα πνευματική προοπτική, συναισθηματική ωριμότητα και μια «νέα αρχή», όπως υπογραμμίζει και το σεμινάριο, η οποία για τον άνθρωπο της πίστης βιώνεται μέσα από το πρίσμα της σχέσης με τον Θεό.
Βιβλιογραφία
- Ντολτό, Φρανσουάζ. Σεβερέν, Ζεράρ. (2002), Τα Ευαγγέλια και η πίστη, Ο κίνδυνος μιας ψυχαναλυτικής ματιάς, Εκδόσεις Εστία.
- Οιδίπους 22, (Ιανουάριος-Ιούνιος 2021), Εξαμηνιαίο Περιοδικό Ψυχανάλυσης, Eκδόσεις Αρμός.
- Ποταμιάνου, Α. (1993). Ψυχική οικονομία και δυναμική στις οριακές καταστάσεις. Αθήνα: Χατζηνικολή.
- Pontalis, J.B. (1977). Entre le reve et la douleur. Paris: Gallimard
- Yalom, Irvin D. (2004), Το δώρο της ψυχοθεραπείας, Εκδόσεις Άγρα.
- Smadja, CI. (2009). Ψυχοσωματικά παράδοξα. Ψυχαναλυτική προσέγγιση των σωματικών νοσημάτων. Αθήνα: Μετά.
