Αρνούμαι να φανταστώ μια Αστίν διαλυμένη από την ταπείνωση, γδυμένη από τη βασιλική της υπόσταση και ένδυση. Από τη μια λόγω της εξωπραγματικής της ομορφιάς, η οποία δε χρειαζόταν την υποστήριξη ατέλειωτων ανακτορικών φτιασιδωμάτων και ειδικών καλλωπισμού. Βλέπουμε πως ήταν πραγματικά πολύ όμορφη (Εσθήρ 1:11), όπως ακριβώς πραγματικά όμορφη επρόκειτο να είναι η διάδοχός της, Εσθήρ. Από την άλλη όμως λόγω της τρομακτικής δύναμης και γοητείας που εμπνέει η άρνησή της να γίνει θέαμα και θήραμα. Απαλλαγμένη από το διάδημά της, δεν είναι λιγότερο βασίλισσα, όπως η Εσθήρ δε θα ήταν λιγότερο βασίλισσα και εκλεκτή του Θεού αν ο Ξέρξης τη θανάτωνε στην αίθουσα του θρόνου (5:1-3).
Η επαναστατικότητα της αντίδρασης της Αστίν έγινε αντιληπτή από το Μαμουχάν, σύμβουλο του βασιλιά ο οποίος αποφάσισε να αποτρέψει οποιαδήποτε παρόμοια πράξη για πάντα. Σύμφωνα με την αμετάβλητη εξουσία των νόμων των Μήδων και των Περσών η γυναίκα ήταν πια αιωνίως υπόχρεη σε σιωπή και υποταγή, ακόμα και στις απεχθείς διαθέσεις ενός μεθυσμένου βασιλιά και των αναλόγως μεθυσμένων συνδαιτυμόνων του.
Αρνούμαι να δω την Αστίν διαλυμένη, γιατί στάθηκε και μίλησε ως πραγματική βασίλισσα, μένοντας έτσι σε μια αιωνιότητα πιο «αιώνια» από αυτή των νόμων των Μήδων και των Περσών. Η σιωπή όμως που επήλθε λίγο αργότερα τονίζει την αναντίρρητη νίκη του Μαμουχάν. Η γυναίκα, με εξαίρεση την Εσθήρ, έπαψε να μιλά.
Είναι σημαντικό να μην υπάρξει ξανά κάποιος Μαμουχάν. Η σιωπή θα πρέπει να επιβάλλεται όχι στο πλήθος των γυναικών που αποφασίζουν να σταθούν ενάντια στην εκμετάλλευση, αλλά στον καταπιεστή. Η οποιαδήποτε προσπάθεια προσέγγισης ή κριτικής του #metoo, με το οποίο ασχολείται το συγκεκριμένο άρθρο, οφείλει να έχει ως αφετηρία την εξής θέση: οι άνθρωποι και κυρίως οι γυναίκες, πρέπει να μιλήσουν για τη σεξουαλική καταπίεση. Η ντροπή και το προϊόν της, η σιωπή, πρέπει να επιβαρύνουν το θύτη, όχι το θύμα. Στην περίπτωση του #metoo έγινε μια, τουλάχιστον σε συμβολικό επίπεδο, αντιστροφή ρόλων, οι γυναίκα έπαψε να ντρέπεται και πέταξε την μπάλα της αισχύνης στον άντρα.
Ωστόσο κάθε μαζικό φαινόμενο μπορεί να ιδωθεί από πολλές πλευρές. Τo #metoo, ως viral (ιώδες) φαινόμενο το οποίο εξαπλώθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (κυρίως στο twitter), διαθέτει τόσο θετικά, όσο και αρνητικά χαρακτηριστικά. Το virality, μια έννοια η οποία παρόλο που θα μπορούσε να ανιχνευτεί ήδη από την αρχαιότητα2, έχει αποκτήσει την πραγματική του έννοια τα τελευταία χρόνια της εκρηκτικής ανάπτυξης των κοινωνικών δικτύων, και της γενικότερης διαδραστικής κουλτούρας του Web 2.0. Καθημερινά, σε ασφυκτικά πολυπληθείς ιστοχώρους δημιουργούνται και ανακυκλώνονται χιλιάδες νέα viral φαινόμενα. Οι ταχύτατοι ρυθμοί εξάπλωσης αυτών εξετάζεται συχνά με όρους εξάπλωσης ιώσεων3.
Το #metoo ήταν ένα από αυτά τα φαινόμενα, μια δήλωση-hashtag η οποία ξεκίνησε να διαδίδεται και να χρησιμοποιείται μαζικά κατά το 2017. Το σκεπτικό ήταν απλό. Αν κάποιος είχε γίνει θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης, κυρίως στον εργασιακό της χώρο, η διαδικτυακή πλατφόρμα που χρησιμοποιούσε έδινε τη δυνατότητα να το «ανακοινώσει», διαλύοντας έτσι τη σιωπή που συνοδεύει συνήθως την πράξη. Η ανάρτηση, λιτή και αφαιρετική, εντάσσει το άτομο σε μια κοινότητα ντροπιασμένων ανθρώπων οι οποίοι αποφασίζουν να εξωτερικεύσουν την κακοποίηση που έχουν υποστεί. Από την άλλη το #metoo, ως φράση, προϋποθέτει πάντα και ένα άλλο άτομο, ένα δράστη. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις το #metoo αποτέλεσε αφορμή ο εκάστοτε δράστης να κατονομαστεί, να γίνουν έρευνες και να αποκαλυφθούν σκάνδαλα. Δε θα γίνει εδώ αναφορά σε συγκεκριμένες προσωπικότητες ούτε στο ιστορικό του #metoo και στα επιμέρους στοιχεία του4. Τα παραπάνω δεδομένα αρκούν για να γίνει μια πρωτογενής κριτική του φαινομένου ως προϊόν ενός δικτυωμένου κόσμου. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί πως πολλά από τα σκάνδαλα που αποκαλύφθηκαν λόγω του #metoo συνέβησαν εντός εκκλησιών του προτεσταντικού χώρου.
Επιλέγω η κριτική του #metoo να γίνει με γνώμονα το virality για δυο λόγους. Πρώτον επειδή πιστεύω πως το #metoo καθαυτό δεν είναι άξιο κατάκρισης, αλλά αντίθετα κάτι θετικό. Δεύτερον γιατί τα σοβαρότερα προβλήματά του εντοπίζονται ακριβώς στο γεγονός πως ήταν ένα μαζικό διαδικτυακό φαινόμενο.
Σε μια σφοδρή κριτική ενάντια στη σύγχρονη κοινωνία και τεχνολογία, o Neil Postman μεταξύ άλλων κατηγορεί τη μανία του υποκειμένου του ύστερου καπιταλισμού να μαθαίνει, να ασχολείται και να υπερ-πληροφορείται για γεγονότα τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με τον άμεσο γεωγραφικό και κοινωνικό του χώρο5. Είναι προφανώς δύσκολο να εννοηθεί ένα δικτυωμένο υποκείμενο ανεξάρτητο από τη γνώση για τον έξω κόσμο. Έχει μάθει να ευαισθητοποιείται (συνήθως επιφανειακά) για ατυχήματα τα οποία συμβαίνουν στην άλλη μεριά του πλανήτη, για καταστροφές οι οποίες ποτέ δε θα αγγίξουν το σπίτι του και για πολιτικά προβλήματα που δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με το σύστημα της χώρας του. Φυσικά το #metoo φαίνεται να εξαιρείται από το πρόβλημα. Η σεξουαλική παρενόχληση είναι παγκόσμιο φαινόμενο και οποιαδήποτε πληροφόρηση, τουλάχιστον στους θετικά διακείμενους, παίρνει τη μορφή μιας οικουμενικής αντίδρασης. Αλλά όχι πάντα, ή μάλλον συνήθως όχι. Εγκλωβισμένο στους κόλπους του virality, το #metoo μπορεί κάλλιστα να γίνει αντικείμενο της κριτικής του Postman. Εδώ παρουσιάζεται μια ενδιαφέρουσα διαλεκτική του διαδικτύου την οποία όλοι γνωρίζουμε λίγο έως πολύ. Ο χρήστης είναι συγχρόνως εν μέσω μιας τεράστιας κοινότητας αλλά και μόνος. Βρίσκεται παντού, αλλά και στον κυβερνοχώρο, επομένως πουθενά. Η απόσταση σμικρύνεται και συγχρόνως αοριστοποιείται. Η αοριστία αυτή του χώρου και της κοινότητας συγχέει τη γραμμή μεταξύ του τι πρέπει να είναι στο άμεσο ενδιαφέρον του ατόμου και τι όχι. Το viral φαινόμενο τείνει να αντικαθιστά στα μάτια του δικτυωμένου υποκειμένου το τοπικό φαινόμενο, το γεγονός της επιτόπιας κοινότητας. Ακόμα και αν η σεξουαλική παρενόχληση είναι παγκόσμιο πρόβλημα και άρα αφορά και την τοπική κοινότητα, υπάρχει πάντα η πιθανότητα η μαζική διαδικτυακή κατάκριση του φαινομένου να ενδιαφέρεται περισσότερο για κάποιο διάσημο πρόσωπο, ή για την κατάσταση στο Χόλιγουντ, παρά για τον άμεσο περίγυρο.
Η εποχή του virality ήταν βέβαια μια εξαιρετική στιγμή για να αποσιωπηθεί η ντροπή του θύματος. Το διαδίκτυο και η μαζικότητα της αντίδρασης συνέβαλαν ώστε εκατομμύρια να δουν, να αναρτήσουν και να μοιραστούν ένα τραυματικό κομμάτι της ζωής ορισμένων ανθρώπων. Ωστόσο χαρακτηριστικό στοιχείο του virality είναι το γεγονός της ταχύρρυθμης εναλλαγής των φαινομένων που γίνονται viral. Όπως οτιδήποτε άλλο viral, έτσι και το #metoo, διήρκεσε ελάχιστα. Αναλύοντας τα έθνη και τον εθνικισμό, ο Ernest Gellner ισχυρίζεται πως στο έθνος κράτος η τεχνολογία πρέπει να λειτουργεί με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς, βρισκόμενη έτσι στην πλώρη του πολιτισμικού status quo. Στο δικτυωμένο κόσμο η κατάσταση δε φαίνεται να διαφέρει ιδιαίτερα6. Το υποκείμενο αδυνατεί να μείνει σε ένα φαινόμενο, ένα βίντεο ή ένα τραγούδι. Ακολουθώντας τη φρενήρη εναλλαγή viral φαινομένων, η διαδικτυακή κοινότητα «ξεχνά» το άλλοτε μαζικό και επικεντρώνεται στο νυν. Η όποια επιτακτικότητα του #metoo τίθεται σε δεύτερη μοίρα μπροστά στο προκαθορισμένο «πρόγραμμα» του virality. Στην προκειμένη περίπτωση η γυναικεία αξιοπρέπεια δεν έχει τόση σημασία όσο η ταχύρρυθμη εναλλαγή των φαινομένων. Το #metoo, με τη χρήση του hashtag, τη συνθηματικότητά του, και τη διάδοσή του στο χώρο του twitter, εντάχθηκε άμεσα στο διαδικτυακό γίγνεσθαι και στο virality. Παρά την αποκάλυψη σκανδάλων και τη μερική κινητοποίηση, με το πέρας του χρόνου το ζήτημα ως μαζικό φαινόμενο και αντίδραση μετατέθηκε στο παρελθόν, παρόλο που το πρόβλημα παραμένει.
Η πρωτοκαθεδρία του τεχνολογικού και διαδικτυακού χρόνου έναντι όλων των άλλων αντικατοπτρίζει μια σοβαρή πληγή του σύγχρονου κόσμου. Η θεματική του όποιου viral φαινομένου, στην προκειμένη η σεξουαλική παρενόχληση, τεμαχίζεται, ψηφιοποιείται και ορίζεται χρονικά, ανάλογα με τις εκάστοτε επιταγές του virality, όπως ακριβώς η σύγχρονη κοινωνία αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα σύμφωνα με ψηφία και αριθμούς. Έτσι, πιο σημαντική γίνεται η εύρυθμη, μηχανιστική, λειτουργία του virality παρά η καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης7.
Το #metoo μοιάζει να χάνεται μέσα στην αοριστία του. Οι καλές του προθέσεις, το ορθό σκεπτικό και η εύλογη αντίδραση δε το σώζουν από τη διαλεκτική του virality. Ως viral, προβλήθηκε και μαθεύτηκε από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Συγχρόνως όμως διατήρησε ελάχιστο από το νόημα και την επιτακτικότητά του. Εν τέλει έγινε και αυτό καταναλωτικό διαδικτυακό προϊόν.
Δυστυχώς όταν ένα φαινόμενο περιέχει διαλεκτική θετικών και αρνητικών χαρακτηριστικών τα οποία συνδέονται άρρηκτα το ένα με το άλλο, η λύση είτε πάντα διαφεύγει είτε δεν υφίσταται. Το ότι το #metoo έγινε viral, σημαίνει πως από τη μια έχανε το νόημα και τη συνοχή του, αλλά από την άλλη γνωστοποιήθηκε σε εκατομμύρια ανθρώπους. Η μάχη για έναν καλύτερο κόσμο δεν πρέπει ωστόσο να ορίζεται από τη μαζικότητα ή μη της αντίδρασης.
Ο Μαμουχάν αντιλήφθηκε εύστοχα την έννοια της μαζικότητας. Την εντόπισε στην αντίδραση της Αστίν, ισχυριζόμενος πως θα διέλυε τη δομή του βασιλείου. Αναλόγως μαζική προφανώς ήταν και η επιβολή του νόμου στη συνέχεια. Η επιλογή της Εσθήρ από το βασιλιά δε βελτιώνει την κατάσταση για τη γυναίκα. Αντίθετα η Εσθήρ διαλέχθηκε μέσω μιας σεξουαλικά απεχθούς δοκιμασίας στην οποία συμμετείχαν εκατοντάδες κοπέλες. Το φως στην ιστορία, όσο αφορά την παραβίαση της σεξουαλικότητας, έρχεται όχι από μια αναλόγως μαζική αντίδραση, ούτε από κάποια σαφή αναφορά στο ζήτημα. Εξάλλου δεν είναι αυτό το θέμα του βιβλίου. Ωστόσο η αρχική ιστορία της καταπίεσης της γυναίκας αντιστρέφεται καθώς η Εσθήρ αρχίζει να προβάλει δύναμη μέσα στο παλάτι. Η επιμονή και αγάπη της για το λαό της την καθιστά πρωταγωνίστρια και καθοριστικό παράγοντα στην πολιτική ζωή του βασιλείου. Οι πράξεις της εν τέλει οδηγούν σε μια επιτυχημένη αντίσταση κατά των αιώνιων νόμων των Μήδων και των Περσών (8:7-8). Από τη βασίλισσα-υποχείριο μεταβαίνουμε σε μια πραγματική βασίλισσα. Η κατάληξη αυτή όμως δεν είναι προϊόν μαζικών και αόριστων δράσεων. Οι πράξεις είναι πράξεις ευθύνης και σοβαρών αποφάσεων από συγκεκριμένα υποκείμενα. Ας μην ξεχνάμε τον Μαρδοχαίο, ο οποίος εργάζεται στις σκιές περισσότερο ίσως από κάθε άλλη προσωπικότητα στη Βίβλο, μακριά από τη μαζικότητα.
_________________
- https://www.google.gr/search?q=me+too+%CE%BA%CE%B9%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B1&tbm=isch&tbs=r
- Θα μπορούσε κάλλιστα κάποιος να χαρακτηρίσει τα Ομηρικά έπη ως ένα, πολύ πρώιμο βέβαια, viral πολιτισμικό προϊόν του αρχαίου κόσμου.
- Tony D. Sampson, Virality: Contagion Theory in the Age of Networks. 2012.
- Το κείμενο απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε όσους γνωρίζουν ήδη για το #metoo. Εάν κάποιος επιθυμεί να μάθει περισσότερα για το φαινόμενο μπορεί να επισκεφτεί το πολύ κατατοπιστικό ομώνυμο άρθρο στο Wikipedia.com.
- Neil Postman, Amusing Ourselves to Death. 1985.
- Ernest Gellner, Nations and Nationalism. 1983.
- Max Horkheimer & Theodor Adorno, Διαλεκτική του Διαφωτισμού. 1945.
