Ήταν περίπου πριν 100 χρόνια, τον Νοέμβριο του 1920, όταν ο Ελληνικός λαός βρέθηκε αντιμέτωπος με την πιο κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση του εικοστού αιώνα. Το διακύβευμα εκείνης της πολιτικής αντιπαράθεσης δε θα ήταν άλλο παρά η μοίρα 1,5 εκατομμυρίου Ελλήνων της Μικράς Ασίας, αλλά και τα εδάφη στα οποία κατοίκησαν για περίπου 3000 χρόνια. Ο κυρίαρχος λαός εκείνη τη μέρα μαύρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο με την ψήφο του, καθώς ο αρχιτέκτονας της Συνθήκης των Σεβρών δεν εξελέγη ούτε βουλευτής. Σχεδόν δύο χρόνια αργότερα, η μικρασιατική καταστροφή υπήρξε ο πιο πειστικός μάρτυρας των καταστροφικών εκλογών του 1920. Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί που διαδέχθηκαν τον Βενιζέλο αποδείχθηκαν θλιβερές καρικατούρες της Ελληνικής ιστορίας. Προβαίνοντας σε απίθανες γκάφες και λαμβάνοντας παιδαριώδεις αποφάσεις οδήγησαν σε μικρό χρονικό διάστημα τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας στο θλιβερό του τέλος.
Βέβαια, τίποτε δεν φανέρωνε τον επίλογο της Μικρασίας την ημέρα των εκλογών, της 1ης Νοεμβρίου του 1920. Είμαι βέβαιος ότι εάν κάποιος εξέθετε στους βαθύτατα διχασμένους Έλληνες ψηφοφόρους τους κινδύνους εκείνης της απόφασης, θα θεωρούνταν καταστροφολόγος. Και φυσικά εκείνο που διαμόρφωσε το τελικό αποτέλεσμα ήταν το πως ο καθένας αντιλαμβανόταν το ατομικό του συμφέρον. Έκτοτε οι ιστορικοί προσπαθούν να ερμηνεύσουν την λαϊκή ετυμηγορία της 1ης Νοεμβρίου του 1920. Εκείνο που μετράει, βέβαια, είναι το αποτέλεσμα εκείνης της εκλογικής αναμέτρησης. Γιατί η ανάδειξη ανίκανων ανθρώπων ειδικά σε εκείνο το κρίσιμο ραντεβού με την ιστορία, οδήγησε στον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, στον βίαιο ξεριζωμό εκατοντάδων χιλιάδων και στην ολοκληρωτική απώλεια της γης τους.
Σήμερα ο όρος «λαϊκισμός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει προβληματικές αντιλήψεις και συμπεριφορές οι οποίες συχνά διαμορφώνονται σε συνεργασία με δημαγωγούς και βρίσκουν πρόσφορο πεδίο έκφρασης στις δυτικές, φιλελεύθερες δημοκρατίες. Στις δημοκρατικές κοινωνίες, εξάλλου, επιτρέπεται στους ανθρώπους να έχουν απόψεις, να τις εκφράζουν δημόσια και να ψηφίζουν. Αυτό που αποτελεί ένα από τα μεγάλα προτερήματα της δημοκρατίας – δηλαδή οι πολλοί να έχουν άποψη και επιλογές – μετατρέπεται σε συντριπτικό μειονέκτημα όταν οι πολλοί κάνουν λάθη. Συχνά τα προβλήματα είναι εξαιρετικά περίπλοκα για να γίνουν αντιληπτά, ή οι άνθρωποι βασίζονται σε λάθος ανθρώπους για να διαμορφώσουν τις αντιλήψεις τους. Και στις δυο περιπτώσεις αναδεικνύονται σημαντικές αδυναμίες των δημοκρατικών κοινωνιών στο να πάρουν σημαντικές αποφάσεις προς όφελος των περισσοτέρων. Αντίθετα, μετατρέπονται σε κοινωνικά θερμοκήπια που καλλιεργούν και αναδεικνύουν προβληματικές προσωπικοτήτες, τοξικές ιδέες, οχλοκρατικές συμπεριφορές.
Εκείνοι που μελετούν το φαινόμενο «δημοκρατία» μας προειδοποιούν για τους κινδύνους που διαμορφώνονται όταν τα δημοκρατικά συστήματα δεν είναι λειτουργικά. Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, ένας κωμικός που υποδυόταν στην τηλεόραση τον ρόλο του προέδρου, εξελέγη πρόεδρος στην Ουκρανία. Είμαι σχεδόν βέβαιος ότι η προεδρία της Ουκρανίας θα ανεβάσει την κωμική διάσταση της πολιτικής σε νέα ύψη. Την ίδια στιγμή, η διεθνής επικαιρότητα ταλανίζεται από τις παλινδρομήσεις της πάλαι κραταιάς Μεγάλης Βρετανίας, την Αμερική την κυβερνά ένας πρώην θιασώτης τηλεοπτικού ριάλιτι που εξελέγη με τις ψήφους των συντηρητικών χριστιανών, ενώ την Ιταλία την κυβερνούν δυο ακραίοι κομπάρσοι. (Με την Ελλάδα και τους σύγχρονους πολιτικούς της δεν σκοπεύω να ασχοληθώ σε αυτό το κείμενο).
Εάν λοιπόν οι δυτικές κοινωνίες οι οποίες ανάδειξαν ως κυρίαρχο πολιτισμό την δυνατότητα των ανθρώπων να επενδύουν στη γνώση και ως αποτέλεσμα αυτής να διαμορφώνουν σημαντικές απόψεις και επιλογές, πως καταλήξαμε σε μια δύση που παράγει καρικατούρες πολιτών και ηγετών; Φυσικά η συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα είναι μεγάλη. Κάποιοι μιλούν για την κατάρρευση του εκπαιδευτικού συστήματος που αδυνατεί να παράξει ενημερωμένους πολίτες. Κάποιοι άλλοι περιγράφουν την φθορά των θεσμών, οι οποίοι αδυνατούν να επηρεάσουν συνεκτικά τις κοινωνίες των πολιτών. Πολλοί είναι εκείνοι που μέμφονται τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ως μηχανισμούς αποχαύνωσης των ανθρώπων. Και βέβαια πολλοί χριστιανοί, και με το δίκιο τους, θρηνούν για το γεγονός ότι ο χριστιανισμός ως θεμέλιο του δυτικού πολιτισμού έχασε τα ερείσματα του στις δυτικές κοινωνίες. Άρα οι δυτικές κοινωνίες έχασαν τα ηθικά αναχώματα τους.
Καθώς αναφερόμαστε στον χριστιανισμό, πως άραγε το φαινόμενο του λαϊκισμού με όλες του τις προεκτάσεις επηρεάζει τις εκκλησιαστικές μας κοινότητες; Είναι πεποίθηση μου ότι ο λαϊκισμός δεν αποτελεί πρόβλημα μόνο για τα πολιτικά συστήματα. Συνόδευσε την εκκλησία από τις πρώτες της μέρες. Και αυτό που συμβαίνει μέσα στην εκκλησία συσχετίζεται με την κοινωνία. Καθώς ο Απόστολος Παύλος βρισκόταν φυλακισμένος στην Ρώμη, οι σκέψεις του βασανίζονταν γύρω από τους ίδιους προβληματισμούς. Τα περιπετειώδη ταξίδια του είχαν τελειώσει. Συμμερίζεται με τον Τιμόθεο τις ανησυχίες του και περιγράφει τους πρωτεργάτες ενός πρώιμου λαϊκισμού που θα διείσδυε στην εκκλησία:
«… θα συγκεντρώσουν στον εαυτό τους έναν σωρό δασκάλους, σύμφωνα με τις δικές τους επιθυμίες, για να γαργαλίζονται στην ακοή».
Β Τιμοθέου, 4: 3
Ένα από τα χαρακτηριστικά του λαϊκισμού, είτε στην εκκλησιαστική κοινότητα, είτε στην κοινωνία ευρύτερα είναι ο δάσκαλος-δημαγωγός. Η επιλογή του γίνεται από την ίδια την κοινότητα, όπως ακριβώς οι ψηφοφόροι επιλέγουν ηγέτες για να τους διοικήσουν. Ο Απόστολος Παύλος προειδοποιεί τον Τιμόθεο ώστε ο τελευταίος να είναι προετοιμασμένος για αυτά που θα έρθουν, για τις κατάστασεις που ο ίδιος θα αντιμετωπίσει, όταν ο δάσκαλος του θα έχει φύγει από την ζωή. H επιλογή των συγκεκριμένων δασκάλων ήταν ενδεικτική της παρακμής της εκκλησίας. Οι άνθρωποι επιλέγουν και οι επιλογές τους αποτελούν μαρτυρία για τον χαρακτήρα τους, για τα «πιστεύω» τους. Η τελευταία επιστολή του Παύλου προειδοποιεί ότι θα υπάρξει συσσώρευση τέτοιων δασκάλων. Ο συγκεκριμένος τύπος δασκάλου θα πολλαπλασιαστεί ταχύτατα. Τα κριτήρια για την επιλογή των συγκεκριμένων ηγετών της εκκλησίας φαίνεται να είναι δύο: Να ικανοποιούν τις επιθυμίες εκείνων που τους εξέλεξαν και να τους γαργαλάνε τα αυτιά. Το πρώτο έχει να κάνει με την ικανοποίηση συμφερόντων, όπως αυτά γίνονται αντιληπτά από τα μέλη της κοινότητας. Το δεύτερο αναφέρεται στο τι ακούνε από τους δασκάλους τους. Το ρήμα του Παύλου δημιουργεί μια αποκαλυπτική εικόνα του ακροατηρίου – ενός ακροατηρίου που συνεχώς διασκεδάζει, που αγαπά την κωμωδία, που ακούει μόνο ευχάριστα πράγματα και που φυσικά ακούει για να ακούει, χωρίς ποτέ να κάνει κάτι για αυτά που ακούει. Ένας τέτοιος δάσκαλος υπόσχεται μόνο ευχάριστα πράγματα. Είναι κήρυκας μόνο θετικών σκέψεων. Τους λέει, για παράδειγμα, πως ό,τι διεκδικήσουν ο Θεός θα τους το δώσει. Σημασία έχει τι θέλουν οι άνθρωποι και όχι τι θέλει ο Θεός. Φυσικά, δεν θα διάλεγαν ποτέ έναν δάσκαλο που θα τους έλεγχε για τις αμαρτίες τους.
Αυτό που συμβαίνει μέσα στην εκκλησία ποτέ δεν είναι ασήμαντο ή αμελητέο. Η σταδιακή παρακμή της εκκλησίας οδηγεί σε παρακμή την κοινωνία. Οι δάσκαλοι-γαργαλιστές δεν διαφέρουν και πολύ από τους πολιτικούς – γαργαλιστές. Είναι σε θέση να τάξουν τα πάντα. Το μήνυμά τους είναι πάντα ευχάριστο. Η διδασκαλία τους δεν περιλαμβάνει δυσκολίες, πόνο, σταυρό, θάνατο. Η διδασκαλία τους δεν περιλαμβάνει ποτέ δύσκολες λύσεις για δύσκολα προβλήματα. Δεν μιλά για κόπο, σκληρή εργασία, θυσία. Ποτέ δε δυσαρεστούν τους ανθρώπους. Όλα μπορούν να λυθούν με απλά γιατροσόφια, αρκεί οι άνθρωποι να διεκδικήσουν τα «δικαιώματα» τους. Ποτέ δεν τους προειδοποιούν για τα επερχόμενα δεινά. Ο κομβικός τους στόχος είναι να ευχαριστούν τους ακροατές τους, να τους διασκεδάζουν και να τους ανεβάζουν συναισθηματικά. Αυτοί οι δάσκαλοι, γράφει ο Παύλος, θα προκόψουν και θα πολλαπλασιαστούν. Και όλα αυτά φυσικά με το αζημίωτο, καθώς κάθε παράσταση έχει το κόστος της.
Ο διάσημος θεωρητικός Neil Postman1 πριν αρκετές δεκαετίες είχε δηλώσει ότι ο στόχος των ανθρώπων στην εποχή των μέσων είναι η ασταμάτητη διασκέδαση – το γαργάλισμα των ματιών και των αυτιών. Πιστεύω ότι έπιασε, πριν από πολλούς άλλους, τον παλμό της εποχής μας. Και φυσικά το ατέλειωτο γαργάλισμα έχει μπει για τα καλά στα εκκλησιαστικά περιβάλλοντα, όπου διάφοροι θεατρίνοι του είδους διαπρέπουν παγκοσμίως.
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό του λαϊκισμού είναι το υπεραπλουστευμένο μήνυμα – οι απλοϊκές προτάσεις και λύσεις σε εξαιρετικά περίπλοκα προβλήματα. Έχει δυστυχώς κυριαρχήσει η αντίληψη ότι ο κόσμος και τα προβλήματα του είναι απλά, ότι δεν απαιτούνται ιδιαίτερες γνώσεις ή δυνατότητες. Με αυτήν τη λογική, ό,τι χρειάζεται ο σύγχρονος χρήστης του διαδικτύου για να καταλάβει τον κόσμο, μπορεί να το βρει ψάχνοντας την πλατφόρμα της Google. Γιατί κάποιος να επενδύσει σε χρόνια σπουδών ή ατομικής μελέτης, όταν οι διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες δίνουν απαντήσεις στα ερωτήματα των χρηστών χωρίς κόπο και σε ελάχιστο χρόνο.
Αλλά και μέσα στο εκκλησιαστικό περιβάλλον διαμορφώνεται η άποψη ότι η μελέτη και η κατανόηση των κειμένων είναι σχετικά απλή υπόθεση. Θεωρούν ότι δεν είναι απαραίτητη η εκπαίδευση ή η συστηματική ενασχόληση με τα κείμενα. Φυσικά ο Παύλος τονίζει στον Τιμόθεο ότι πρέπει συστηματικά να μελετά τα κείμενα, να επιμένει στην συγκεκριμένη έρευνα, να καταβάλλει μια συνεχή και μακροχρόνια προσπάθεια κατανόησης του λόγου του Θεού.
Κάποτε στον Μεσαίωνα, οι άνθρωποι που είχαν πρόσβαση στις βιβλιοθήκες ήταν ελάχιστοι και προέρχονταν από πολύ συγκεκριμένες ελιτίστικες ομάδες ευγενών και κληρικών. Οι πολλοί ήταν κυρίως κολίγοι. Η κύρια ενασχόληση τους ήταν να εργάζονται για τους κατόχους της γης. Ο Ευρωπαϊκός πληθυσμός των κολίγων δύσκολα μπορούσε να βγει από τα περιοριστικά φεουδαρχικά πλαίσια και να αποκτήσει πρόσβαση σε κείμενα ή σε βιβλιοθήκες.
Στις μέρες μας πολλοί άνθρωποι έχουν πρόσβαση στις ψηφιακές πλατφόρμες. Προσπαθούν να πλοηγηθούν σε έναν ωκεανό ψηφιακού περιεχομένου, καταλήγοντας όμως να καταναλώνουν τα απομεινάρια της ψυχαγωγίας της δημοφιλούς υποκουλτούρας. Σήμερα οι άνθρωποι ζουν με την πεποίθηση ότι είναι πληροφορημένοι, ενώ στην πραγματικότητα η ποιοτική και πραγματικά χρήσιμη πληροφορία παραμένει απόμακρη και δυσανάγνωστη. Αναρωτιέμαι ορισμένες φορές, ποιοι ήταν σε δυσχεραίστερη θέση, οι κολίγοι του μεσαίωνα ή οι σύγχρονοι χρήστες των ψηφιακών εφαρμογών; Τι μένει από τις αναζητήσεις των χρηστών; Τα γλυκόπικρα βίντεο κλισέ που ανταλλάσουν οι χρήστες στο Facebook; Οι ιστοσελίδες άγνωστης προέλευσης και ταυτότητας που αναπαράγωνται ως «δημοσιογραφία»; Η συνομωσιολογία που κοινοποιείται ως «κριτική» ανάγνωση; Φοβάμαι ότι εκείνο που μένει στο τέλος είναι η απομίμηση της γνώσης. Εκείνο που έχει την εικόνα του γνήσιου αλλά είναι κίβδηλο. Εκείνο που μοιάζει να είναι ποιοτικό αλλά είναι φτηνό και κάλπικο. Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να προβούν σε κριτικές διακρίσεις μεταξύ κατηγοριών περιεχομένου.
Στο τέλος, οι παραπάνω αδυναμίες φαίνονται από την επανάληψη των ίδιων λαθών. Αλήθεια τι μάθαμε ως λαός από τις εμφύλιες διαμάχες, από τους διχασμούς, από τις εθνικές μας καταστροφές; Τι μάθαμε ως εκκλησία από τις εκκλησιαστικές διαφωνίες, από τους χωρισμούς, από τις έριδες; Δυστυχώς επαναλαμβάνουμε ακριβώς τα ίδια λάθη. Ο Ιάκωβος στην επιστολή του αναφέρεται σε ανθρώπους οι οποίοι κοιτούν στον καθρέφτη, για λίγο προβληματίζονται με αυτό που βλέπουν και στη συνέχεια συνεχίζουν τις ίδιες συνήθειες.
Κλείνοντας αυτές τις σκέψεις, θα ήθελα να συμμεριστώ κάποιες προτάσεις σε σχέση με τα προβλήματα που δημιουργούνται από τις διάφορες μορφές λαϊκισμού. Κατ’ αρχήν καλούμαστε να γνωρίσουμε την ιστορία μας – ατομική και συλλογική – μελετώντας τις εμπειρίες των προγόνων μας, αλλά και τις δικές μας προσωπικές και οικογενειακές αποτυχίες. Δεν είναι πάντα απαραίτητο να μάθουμε μόνο από τα δικά μας λάθη. Ας προσπαθήσουμε να μάθουμε κάτι από τα δυστοκίες του παρελθόντος και από τις πτώσεις των άλλων. Συχνά καλούμαστε να σκεφτούμε: Υπήρξαν παρόμοια διλήμματα στο παρελθόν; Τι είδους λάθη γίνανε; Τι μαθαίνουμε εμείς από αυτά; Έχουμε την ειλικρίνεια να αναγνωρίσουμε αυτές τις αποτυχίες; Και πώς θα μπορούσαμε να τις αποφύγουμε σήμερα;
Δεύτερον καλούμαστε να αναρωτηθούμε ποιους ανθρώπους εμπιστευόμαστε, είτε ως χριστιανοί, είτε ως πολίτες; Γιατί ο λόγος τους θεωρείται ελκυστικός; Είναι επειδή μας λένε αυτά που θέλουμε να ακούσουμε; Μήπως γιατί παρουσιάζουν υπεραπλουστευμένες λύσεις σε δύσκολα προβλήματα; Επιλέγουμε να ακολουθούμε κάποιους ηγέτες επειδή μας διασκεδάζουν; Πολλές φορές η ποιοτική πληροφόρηση δεν είναι εύκολα κατανοητή ή διασκεδαστική – χωρίς πάντα το ένα να αποκλείει το άλλο. Καλούμαστε όμως να θέσουμε κάποια διαγνωστικά ερωτήματα στους εαυτούς μας σε σχέση με το μενού της πληροφόρησης μας. Το ότι δεν καταλαβαίνουμε κάτι δεν σημαίνει ότι δεν έχει την αξία του. Και το ότι ένα μήνυμα δεν είναι πάντα διασκεδαστικό και ευχάριστο δεν σημαίνει ότι δεν είναι αξιόλογο. Καλούμαι να δείξω πειθαρχία και να ασχοληθώ περισσότερο, εάν φυσικά θέλω να μάθω κάτι σημαντικό.
Τρίτον, η μελέτη μας και η πληροφόρηση μας δεν μπορεί να προέρχεται μόνο από την Google ή την Wikipedia. Η πληροφόρηση μας απαιτεί μια μεγαλύτερη δέσμευση ανάγνωσης, μελέτης, κατανόησης διαφορετικών κειμένων αλλά και αλληλεπίδρασης με κατάλληλους ανθρώπους ώστε να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε την περίπλοκη φύση των διαφόρων θεμάτων. Στις μέρες μας μια τέτοια δέσμευση συστηματικής μελέτης είναι δύσκολη υπόθεση, καθώς οι διασκεδαστικές εφαρμογές του ψηφιακού κόσμου διεκδικούν σημαντικό μερίδιο του χρόνου μας. Πού να βρεθεί χρόνος για ποιοτική ανάγνωση; Και όμως στα κείμενα βασίστηκε για αιώνες η εξέλιξη της γνώσης και της παιδείας, η πρόοδος της μεσαίας τάξης, η πρόοδος της εκκλησίας. Και όλα αυτά μαζί συνέβαλαν στη διατήρηση μεγάλων περιόδων ειρήνης και ευημερίας. Το κείμενο που καθιερώθηκε στην Ευρώπη ως αυθεντία, η Αγία Γραφή, συνδέθηκε με την πορεία του δυτικού πολιτισμού. Όποτε αυτές οι ιστορικές σχέσεις αμβλύνθηκαν, οι κοινωνίες και οι εκκλησίες διολίσθησαν σε κρίσεις, σε παρακμή, αλλά και στους πιο αιματοβαμμένους πολέμους της ιστορίας των ανθρώπων.
- Το βιβλίο του Neil Postman (1985) με τίτλο «Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business» έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά με τον τίτλο «Διασκέδαση μέχρι Θανάτου» (Εκδ. Κατάρτι).
