Το περιβάλλον του θανάτου
Σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης, ευθανασία σημαίνει το καλώς θνήσκειν. Το πρόθεμα “ευ” σημαίνει καλός, ωραίος, γενναίος, ευγενής. Το δεύτερο μέρος της λέξης αποδίδει την έκφραση για τον φυσικό θάνατο, “θάνατος”. Ευθανασία λοιπόν σημαίνει “ωραίος θάνατος”. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία συναντούμε συχνά την ιδέα για το “καλώς θανείν”, όπως για παράδειγμα στην Αντιγόνη του Σοφοκλή σε σχέση με την αρετή. “Ευθανασία”, όμως, είναι και ο γενναίος θάνατος, η ηρωική αυτοκτονία στο πεδίο της μάχης, δηλαδή το Σπαρτιατικό ιδεώδες θανάτου (Λεωνίδας), που οικοδομήθηκε πάνω στον ηρωικό κώδικα τιμής, που διέπει την αρχαία κοινωνία και παραπέμπει στον “καλό” και “ευκλεή θάνατο” του ομηρικού Έκτορα. Η έννοια, συνεπώς, που συνήθως αποδίδεται στον αρχαιοελληνικό όρο “ευθανασία” από τις γραμματειακές πηγές, σε αντίθεση με τη σημερινή του χρήση, δε σήμαινε το πρόωρο τέλος μιας αναξιοπαθούς ή μιας απελπισμένης και επώδυνης ζωής. Ο όρος “ευθανασία” δεν ισοδυναμούσε ποτέ με τη σημερινή έννοια της “βοήθειας προς θάνατο”. Αυτή η έννοια προκύπτει τους τελευταίους αιώνες, όπου η λέξη “ευθανασία” χρησιμοποιείται ως ένας τεχνικός όρος και είναι ταυτόσημη με τον ανώδυνο θάνατο. Δηλώνει το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου το οποίο προκαλείται ή επισπεύδεται με τη βοήθεια της ιατρικής, ώστε άνθρωποι με ανίατες ασθένειες να φεύγουν από τη ζωή όσο γίνεται πιο ήπια.
Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για τον θάνατο στη σύγχρονη εποχή. Ένα βιβλίο που θα μας βοηθήσει είναι “Ο θάνατος στην Δύση”, του Philippe Aries, το οποίο μας δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία για το πώς η σύγχρονη δυτική κοινωνία, έτσι όπως εξελίχθηκε τους τελευταίους αιώνες, αντιμετωπίζει τον θάνατο. Ο συγγραφέας γράφει ότι η δυτική κοινωνία, ιδιαίτερα τον 20ο αιώνα, έχει την τάση να απωθεί τον θάνατο. Αυτό είναι εύκολο να το δει κανείς γύρω του, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου παρατηρούμε ότι οι άνθρωποι φεύγουν από τη ζωή χωρίς να το γνωρίζουν οι γύρω τους, εάν εξαιρέσουμε τον συγγενικό τους κύκλο. Η σύγχρονη κοινωνία απωθεί τον θάνατο, τον περιθωριοποιεί σε συγκεκριμένους χώρους, στην προκειμένη περίπτωση στα νοσοκομεία, και καλεί ειδικούς να διαχειριστούν όλες τις πτυχές αυτού του γεγονότος, παραμένοντας η ίδια αμέτοχη. Ακόμη και οι σκληρές εικόνες του θανάτου που παρακολουθούμε στα ΜΜΕ βρίσκονται σε απόσταση από εμάς και δεν μας αγγίζουν τραυματικά. Η διαφήμιση, τα έντυπα, η τηλεόραση, όλος ο τρόπος ζωής της σύγχρονης κοινωνίας έχει δομηθεί πάνω σε αυτή τη δυσανεξία προς τον πόνο και τον θάνατο. Το αποτέλεσμα όμως όλων αυτών είναι αντιστρόφως ανάλογο από αυτό που θα περιμέναμε. Η περιθωριοποίηση και η απώθηση του θανάτου δεν μας προστατεύει από την απειλή του, αλλά αντιθέτως μας αναισθητοποιεί απέναντι στην ύπαρξή του. Στο τέλος εξοικειωνόμαστε με τον θάνατο, αφού θεωρούμε ότι είναι κάτι που μπορούμε να διαχειριστούμε από απόσταση και οδηγούμαστε στο σημείο της παθητικής αποδοχής του. Στο σημείο όπου απουσιάζει εκ μέρους μας κάθε είδος δυσαρέσκειας για την παρουσία του. Ο προβληματισμός συνεπώς για την ευθανασία αναπόφευκτα περνά μέσα από την έννοια του θανάτου. Ποιο είναι το νόημα του πόνου και του θανάτου; Αν δεν απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή δεν θα μπορέσουμε να αποκτήσουμε μια απάντηση στο ζήτημα της ευθανασίας.
Η κουλτούρα της ζωής
Μια ολοκληρωμένη απάντηση σε αυτό το ερώτημα προσφέρει η Χριστιανική κοσμοθεωρία, η οποία χαρακτηρίζει την κατάσταση του θανάτου αποκρουστική και αναδεικνύει το μέγεθος της αγάπης του Θεού για την ανθρώπινη ζωή. Στην Αγία Γραφή ο θάνατος είναι ένας ανεπιθύμητος εισβολέας και η ανθρώπινη ζωή είναι ιερή. Το δόγμα για την ιερότητα της ζωής φανερώνεται από τα πρώτα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Από τη στιγμή της δημιουργίας του ανθρώπου, “κατ΄εικόνα Θεού”, αλλά και πιο μετά στις διατάξεις της Μωσαϊκής νομοθεσίας όπου γίνεται γνωστό ότι οι ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, όπως ξένοι, φτωχοί, ορφανά και χήρες, θα πρέπει να προστατεύονται. Η φροντίδα για τους ανίσχυρους, ο σεβασμός προς τους ηλικιωμένους, η προστασία των γυναικών από την κακοποίηση, όλα αυτά είναι στοιχεία τα οποία συνηγορούν υπέρ της ιερότητας της ανθρώπινης ζωής. Στην Καινή Διαθήκη, βλέπουμε ακόμα πιο έντονα το ίδιο ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ζωή, από τον Ιησού Χριστό, στην περίπτωση του θανάτου του Λαζάρου. Ο Χριστός δακρύζει με τον πόνο της θλίψης και οργίζεται με την κατάσταση του θανάτου. Ο Francis Schaeffer σχολιάζοντας τα σχετικά εδάφια, σωστά επισημαίνει ότι το γεγονός της οργής του Χριστού για τον θάνατο και όχι για τον Θεό Πατέρα αποτελεί στοιχείο απόδειξης ότι ο θάνατος ποτέ δεν ήταν μέρος της πραγματικότητας που ο Θεός δημιούργησε. Η παρουσία αυτή, συνεπώς, δεν είναι απεσταλμένη από τον Θεό αλλά αποτελεί την κατάσταση που η ανθρωπότητα συνάντησε όταν αποφάσισε να απομακρυνθεί από τον Θεό της ζωής. Επίσης, την ίδια θεώρηση για τις έννοιες του θανάτου και της ζωής βλέπουμε να υιοθετεί και η πρώτη Χριστιανική κοινότητα. Οι επιστολές της Καινής Διαθήκης θα αναφερθούν στην ύπαρξη του θανάτου με ακραίους χαρακτηρισμούς. O Απόστολος Παύλος, για παράδειγμα, θα τον χαρακτηρίσει ως “έσχατο εχθρό” και θα αναφερθεί στην πραγματικότητα της νίκης κατά του θανάτου:
“Όταν αυτό το φθαρτό μεταμορφωθεί σε άφθαρτο και το θνητό μεταμορφωθεί σε αθάνατο, τότε θα πραγματοποιηθεί ο λόγος της Γραφής: Ο θάνατος αφανίστηκε· η νίκη είναι πλήρης! Θάνατε, πού είναι το κεντρί της δύναμής σου; Άδη, πού είναι η νίκη σου;”
Ο θάνατος λοιπόν ακόμη και στην Καινή Διαθήκη είναι μια ανεπιθύμητη παρουσία και σίγουρα δεν είναι μια κατάσταση με την οποία θα μπορούσε κάποιος να εξοικειωθεί. Ο θάνατος επιστρέφει τον άνθρωπο εκεί που δεν θα έπρεπε ποτέ να βρίσκεται, στο χώμα και στις στάχτες και για αυτό είναι παράλογος! Αυτή η κατανόηση της Χριστιανικής αφήγησης, βεβαίως, συνηγορεί υπέρ της θεώρησης της ζωής ως ιερής. Αυτή τη θεώρηση τη διακρίνουμε ακόμη και στις αναφορές της Καινής Διαθήκης για την αιώνια ζωή (μέλλουσα) από τις οποίες απουσιάζει το επιχείρημα που υποβαθμίζει και υποτιμά την παρούσα ζωή. Η προοπτική της αιωνιότητας δεν προσφέρει το δικαίωμα για να χαρακτηρίσουμε τη ζωή στον παρόντα καιρό λιγότερο σημαντική. Αντίθετα, η ανθρώπινη ζωή βρίσκει το νόημα και το περιεχόμενό της στο φως της αιωνιότητας. Ο Χριστιανισμός, συνεπώς, προάγει τη γιορτή της ζωής και δημιουργεί μια διαφορετική κουλτούρα που την ίδια όμως στιγμή απορρίπτεται από το σύνολο των ανθρώπων για την ακριβώς αντίθετη αιτία. Ο C.S.Lewis τονίζει αυτό το παράδοξο επισημαίνοντας ότι καμία άλλη θρησκεία δεν επιβεβαιώνει περισσότερο την αξία της ζωής όσο ο Χριστιανισμός (πολιτισμός, τέχνες, επιστήμη, πολιτική) και την ίδια στιγμή αμφισβητείται τόσο έντονα εξαιτίας του μηνύματος ενός θανάτου. Βεβαίως η παράδοξη αντίθεση ανάμεσα στην υπόσχεση ζωής από τον Χριστό και στο συμβάν θανάτου του Χριστού επιλύεται από το ιστορικό γεγονός της Ανάστασής Του! Το οποίο μετατρέπει την κατάσταση του θανάτου σε μια προσωρινή πραγματικότητα.
Το ζήτημα της Ευθανασίας
Με ποιον τρόπο όμως μας επηρεάζει η Χριστιανική κοσμοθεωρία στο ζήτημα της Ευθανασίας; Αρχικά μας προστατεύει από δύο ακραίες νοοτροπίες. Η πρώτη ακραία νοοτροπία είναι η εξοικείωση με τον θάνατο. Υπάρχουν πολλά πολιτιστικά πλαίσια που επιτρέπουν την πράξη της ευθανασίας, γιατί υποστηρίζουν ότι είναι ένα είδος δραπέτευσης από τον πόνο και την θλίψη ή ο δρόμος για ένα καλύτερο μέλλον. Μια τέτοια λογική όμως, όπως ήδη έχουμε διαπιστώσει, αγνοεί το γεγονός ότι ο θάνατος ποτέ δεν είναι λύση! Ποτέ δεν είναι κάτι φυσιολογικό! Πάντοτε είναι ένα παράλογο συμβάν! Δεν υπάρχει λοιπόν καλός θάνατος και καμία πράξη που φέρνει τον πρόωρο θάνατο δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πράξη ελέους προς τον ασθενή! Για αυτό και δεν είναι υγιές να υπάρχει συναίνεση στην πρόκληση του πρόωρου θανάτου με τεχνολογικά μέσα. Μια όμως ακόμη ακραία νοοτροπία από την οποία προστατευόμαστε, όταν δεχτούμε τη Χριστιανική κοσμοθεωρία, είναι αυτή της άρνησης του θανάτου. Η πρώτη συμπεριφορά αγνοεί το γεγονός ότι ο θάνατος είναι ένας εχθρός, ενώ αυτή η δεύτερη συμπεριφορά αγνοεί το γεγονός ότι ο θάνατος είναι ένας νικημένος εχθρός! Αυτή λοιπόν η νοοτροπία αντιμετωπίζει την ύπαρξη του θανάτου με φόβο και απελπισία και είναι απρόθυμη να ελπίσει στην αιώνια πραγματικότητα. Όπως και η πρώτη νοοτροπία, έτσι και αυτή η δεύτερη χρησιμοποιεί τα τεχνολογικά μέσα για να διαχειριστεί τον θάνατο αλλά το κάνει με έναν διαφορετικό τρόπο. Επιχειρεί όχι να προκαλέσει τον πρόωρο θάνατο αλλά να εμποδίσει τον αναπόφευκτο θάνατο.
Ποιο όμως είναι το είδος της νοοτροπίας που αναδεικνύει το Ευαγγέλιο;
Είναι η νοοτροπία που διακατέχεται από την αντίληψη ότι η ζωή είναι ιερή επειδή είναι ένα δώρο το οποίο μας έχει προσφερθεί από τον Δημιουργό Θεό. Συνεπώς η ζωή δεν είναι ιδιοκτησία μας και το πώς θα τη διαχειριστούμε δεν είναι μόνο δικό μας θέμα. Ο ποιητής John Donne θα περιγράψει την κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης όταν θα πει σε έναν από τους στίχους του: “Κανείς άνθρωπος δεν είναι σαν ένα νησί”. Άρα ούτε και ο θάνατος είναι ιδιωτικό ζήτημα! Ακόμη και το τέλος της ζωής μας αφορά περισσότερους ανθρώπους από τον εαυτό μας. Έχει αντίκτυπο στον στενό οικογενειακό κύκλο αλλά και στις σχέσεις φιλίας. Περισσότερο όμως από όλους, ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε τη ζωή μας αφορά εκείνον που μας την πρόσφερε! Αυτό σημαίνει ότι η ταυτότητα της ύπαρξής μας δεν αντλείται από το δικαίωμα να αποφασίζουμε εμείς για τους εαυτούς μας (πώς θα ζήσουμε; και πότε θα πεθάνουμε;) αλλά από την αναγνώριση της ανάγκης μας να συνδεθούμε με τον Θεό που μας δημιούργησε και να δεχτούμε την πραγματικότητα που ορίζεται από Εκείνον. Η Χριστιανική κοσμοθεωρία, λοιπόν, εισηγείται μια Θεοκεντρική κατανόηση της πραγματικότητας που βρίσκεται σε αντιδιαστολή με την ατομοκεντρική. Η τελευταία είναι επικεντρωμένη στη φιλοσοφία του René Descartes που συνοψίζεται στο “σκέφτομαι άρα υπάρχω”, ενώ η θεοκεντρική κατανόηση της ζωής εισηγείται μια άλλη θεώρηση η οποία είναι: “Σκέφτεται (ο Θεός) άρα υπάρχω”! Μια τέτοια θεώρηση γεμίζει την καρδιά μας με ελπίδα ακόμη και τις στιγμές των δακρύων μας! Αφού ο θάνατος, αν και είναι αληθινός, είναι νικημένος!
- Σοφ., Αντ. 96 κ. ε.
- Ομ.,Ιλ 22,250 κ. ε.
- Πετροπούλου Αγγελική, “Αρχαίες πρακτικές ευθανασίας” πρώτο κεφάλαιο από το βιβλίο Ευθανασία: Η σημαντική του “καλού” θανάτου, σσ 9
- Philippe Aries, Δοκίμια για το θάνατο στη Δύση.
- Γένεση 1:26
- Έξοδος 12:49, Λευτικό 19:34
- Δευτερονόμιο 15:7-8
- Δευτερονόμιο 10:18
- Λευτικό 19:32
- Έξοδος 21:22
- Ιωάννης 11:35,38
- Schaeffer Francis, what ever happened to the human race?
- Α’ Κορινθίους 15:26
- Α’ Κορινθίους 15:54-55
- Art Lindsley, C.S. Lewis on life and immortality article appeared in the Summer 2003 issue of Knowing & Doing.
- Donne John, Devotions upon Emergent Occasions, 1624
