Η Κεντρική Θέση του Χριστού και του Σταυρού στη Φιλοσοφία του Σαίρεν Κίρκεγκωρ

Για κάποιους, ο Κίρκεγκωρ είναι ένας υπαρξιστής φιλόσοφος, ο οποίος τονίζει την αυτόνομη ανθρώπινη θέληση, τον ανορθολογισμό και την κατάλυση οποιασδήποτε έννοιας ηθικής. Για άλλους, πρόκειται για έναν Χριστιανό φιλόσοφο, ο οποίος επιδίωξε να καταδείξει την ασυμφωνία της αφηρημένης σκέψης της εποχής του με το Χριστιανικό δόγμα, το οποίο έχει ασυμβίβαστες αρχές και κατηγορίες για την ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης και τη θέαση της πραγματικότητας. Αν και -πράγματι- ο Κίρκεγκωρ συχνά προβάλλεται ως υπέρμαχος της ανορθολογικής επιλογής και θέλησης¹, μία προσεκτική ανάγνωση των έργων του αναδεικνύει την κεντρική θέση που κατέχουν στη φιλοσοφία του θεμελιακές κατηγορίες του Χριστιανικού δόγματος, οι οποίες επιτρέπουν στα έργα του -τα φιλοσοφικά και κηρυγματικά- να εναρμονιστούν μεταξύ τους με εσωτερική συνοχή. Ο Κίρκεγκωρ, συνεπώς, μπορεί να προσεγγιστεί και ως θεολόγος της χριστιανικής παράδοσης, με σκοπό την εξύψωση του προσώπου του Χριστού, του έργου του Σταυρού και των αληθειών της Αγίας Γραφής, ως των μοναδικών μέσων δια των οποίων ο άνθρωπος οφείλει να προσεγγίσει την ίδια του την ύπαρξη με έναν χριστοκεντρικό τρόπο. Για τον Κίρκεγκωρ ο Χριστός ως «δάσκαλος», ο οποίος συναντά τον άνθρωπο στην ξεπεσμένη υπαρξιακή του κατάσταση, τον διδάσκει και τον οδηγεί τελικά στο «τέλος», το οποίο είναι η σχέση με τον Θεό. Αυτός ο Χριστός κατέχει κεντρική θέση στο εγχείρημα του Κίρκεγκωρ να κηρύξει τις Γραφές απαλλαγμένες από φιλοσοφικές προσμίξεις που αλλοιώνουν το μήνυμά τους, προσφέροντας μια υπαρξιακά πλούσια περιγραφή του έργου του Χριστού και τις αντίστοιχες προσεγγίσεις στην αμαρτία και τη σωτηρία που Αυτός προσφέρει. Η αμαρτία είναι το κύριο πρόβλημα στην υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου, και συνεπώς, μόνο ο Χριστός μπορεί να παρέχει τη λύση. Κατ’ αυτή την έννοια, ο Κίρκεγκωρ, ως άλλος θεολόγος του Σταυρού, θεάται την ανθρώπινη κατάσταση μέσα από τον Σταυρό και το σωτηριακό έργο του Χριστού. Συνεπώς, αν και έχει παρουσιαστεί ως πρόδρομος του μεταμοντερνισμού, η εκκλησία δύναται να τον προσεγγίσει ως έναν πρόμαχο της Χριστιανικής δογματικής καθαρότητας και των αληθειών των Γραφών, και να βρει σε αυτόν έναν σύμμαχο μπροστά στις προκλήσεις που διαχρονικά αντιμετωπίζει.

I. Η Αντίληψη του Κίρκεγκωρ για την Αμαρτία

Ο Κίρκεγκωρ δεν μπορεί να προσεγγίσει την αμαρτία μέσα από το φιλοσοφικό πρίσμα της εποχής του (και οποιασδήποτε άλλης εποχής), δεδομένου ότι πρόκειται για μία έννοια η οποία αναδύεται και το πρόβλημα της οποίας επιλύεται μόνο μέσα από ένα δογματικό πρίσμα, αυτό των Γραφών. Παρόλα αυτά, προσφέρει μια ψυχολογική προσέγγιση στην αμαρτία, συνδέοντάς την με τις συγγενείς έννοιες της απόγνωσης και του άγχους,² επιμένοντας ότι ακόμη και το πεδίο της ηθικής δεν μπορεί να συμπεριλάβει όλες τις πτυχές της αμαρτίας. Θεμελιακή έννοια για την περιγραφή της αμαρτίας μέσα στο Κιρκεγκωριανό corpus είναι η έννοια του εαυτού ή του πνεύματος, επάνω στο οποίο φαίνεται να στηρίζεται η φιλοσοφική/θεολογική του προσέγγιση. Στο βιβλίο του, “Ασθένεια προς Θάνατο”, διαβάζουμε:

«Ένα ανθρώπινο ον είναι πνεύμα. Αλλά τι είναι πνεύμα; Το πνεύμα είναι ο εαυτός. Αλλά τι είναι ο εαυτός; Ο εαυτός είναι μία σχέση που σχετίζει τον εαυτό της με τον εαυτό της ή είναι η συσχέτιση της σχέσης με τον εαυτό της μέσα στη σχέση: ο εαυτός δεν είναι η σχέση αλλά η σχέση που σχετίζει τον εαυτό της με τον εαυτό της».³

Η διατύπωση αυτή προκαλεί σύγχυση, αλλά φαίνεται ότι υπάρχει συμφωνία στο ότι η σχέση του εαυτού με τον εαυτό του αφορά τη σχέση του ατόμου στην κατάσταση που βρίσκεται με έναν ιδεατό εαυτό.⁴ Το πρόβλημα έγκειται στο ότι ο εαυτός αυτός καθ’ εαυτός συγκροτείται μόνο σε μία άμεση σχέση με τον Θεό, ο οποίος εξ αρχής / εξαρχής συγκροτεί τον άνθρωπο με σκοπό την επίτευξη του τέλους που αφορά τη συγκρότηση εαυτού, και για το οποίο τέλος ο Θεός είναι η μοναδική προϋπόθεση και αναγκαία συνθήκη. Το πρόβλημα έγκειται ότι στην υπαρξιακή του πορεία προς τη συγκρότηση εαυτού, ο άνθρωπος ανθίσταται και το αποτέλεσμα είναι απόγνωση. Η απόγνωση, η οποία είναι αποτέλεσμα της αμαρτίας αλλά συνιστά και η ίδια αμαρτία, οφείλεται για τον Κίρκεγκωρ σε δύο αίτια: στην απόγνωση εξαιτίας του ότι κάποιος επιθυμεί να γίνει εαυτός, και σε αυτή που απορρέει από το ότι κάποιος δε θέλει να γίνει εαυτός.⁵ Το δεύτερο σκέλος φαίνεται να ανακλά την αντίσταση του ανθρώπου στη δύναμη εκείνη δια της οποίας θα γίνει τελικά εαυτός, του Θεού, στον οποίο βρίσκει τον στόχο της η υπαρξιακή του διαδρομή, γεγονός που καταδεικνύει την επαναστατική στάση του ανθρώπου απέναντι στον Δημιουργό του.⁶ Και με αυτόν τον τρόπο, η απόγνωση συνεχίζεται και εντείνεται, ως παράγοντας που συνιστά αμαρτία, αλλά και που ωθεί τον άνθρωπο σε αμαρτία, παγιδεύοντάς τον σε ένα υπαρξιακό στάδιο απουσίας εαυτού ή πνεύματος.

Ποιος φταίει για αυτή την παρατεταμένη υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου; Σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ, ο ίδιος ο άνθρωπος, και τελικά μόνο ο Χριστός μπορεί να του δείξει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και να τον οδηγήσει έξω από αυτή.⁷ Το υπαρξιακό στάδιο κατά το οποίο το άτομο επιμένει στην αντίστασή του ενάντια στη διαμόρφωση εαυτού αναφέρεται ως αισθητικό στάδιο, στο οποίο λαμβάνουν χώρα δύο καταστάσεις: α) το άτομο αποφεύγει κάθε μορφή εσωτερικότητας, κατά την οποία αναλογίζεται την υπαρξιακή του κατάσταση και τις απαιτήσεις της ηθικής -η οποία είναι απαραίτητη για την κίνηση προς τον Θεό, χωρίς όμως να μπορεί να τη φέρει εις πέρας- και β) αποφεύγει τον κόσμο της ενδεχομενικότητας -τον κόσμο μας, τον κόσμο της μεταβολής και των τυχαίων γεγονότων όπου λαμβάνουν χώρα οι ηθικές απαιτήσεις- μέσω της ποιητικής διάθεσης ή της διαφυγής στον ιδεαλισμό. Στο αισθητικό στάδιο ύπαρξης:

«ο εαυτός είναι παγιδευμένος στην αμεσότητα με τον άλλο καθώς επιθυμεί, λαχταρά, απολαμβάνει κτλ. με έναν όμως παθητικό τρόπο…. σαν το “εμένα” του μικρού παιδιού. Η διαλεκτική του είναι: το ευχάριστο και το δυσάρεστο. Οι κατηγορίες του είναι: καλή τύχη, κακή τύχη, μοίρα».⁸

Η παθητική αυτή στάση του ανθρώπου μπροστά στις απαιτήσεις που εγείρει η υπαρξιακή του συγκρότηση από τον Θεό -προς τη σχέση μαζί Του, προς τη συγκρότηση εαυτού- πρακτικά ισοδυναμεί με το ότι το άτομο διστάζει να εισέλθει στον κόσμο των απαιτήσεων και των δεσμεύσεων, όντας διαρκώς παγιδευμένο σε ένα νηπιακό στάδιο. Η στάση αυτή το ωθεί σε μια ποιητική στάση, σε μια διαφυγή στο ιδεατό, όπου δε λαμβάνουν χώρα οι απαιτήσεις αυτού του κόσμου, του κόσμου στον οποίο κάποιος μπορεί τελικά να συναντήσει το θείο. Η διαφυγή κάποιου στην ποίηση ή τον ιδεαλισμό εμποδίζει τον σχηματισμό εαυτού, αφού για να λάβει χώρα αυτό απαιτούνται επιλογές με υπαρξιακή βαρύτητα, οι οποίες ανακλούν μια εσωτερικότητα που τελικά οδηγεί στη σχέση με τον Θεό. Τα ιδεαλιστικά σχήματα, είτε πρόκειται για όσα προέρχονται από τον Σωκράτη, είτε για όσα προέρχονται από τον Χέγκελ, εμποδίζουν το άτομο να έρθει σε μια άμεση σχέση με τον Θεό, αφού η σχέση αυτή αφορά επιλογές με υπαρξιακή βαρύτητα εδώ και τώρα. Ο Θεός συναντάται στον κόσμο του ενδεχομενικού, στον κόσμο της μεταβολής, όχι στη διαφυγή από αυτόν.

ΙΙ. Η Αντίληψη του Κίρκεγκωρ για τη Σωτηρία και τον Σταυρό του Χριστού

«Κάθε άνθρωπος, όσο περιορισμένα κι αν είναι τα ταλέντα του, όσο χαμηλή κι αν είναι η θέση του, νιώθει μία φυσική ανάγκη να σχηματίσει μία άποψη για τη ζωή, μία αντίληψη για το νόημα και τους σκοπούς της ζωής».⁹

Το απόσπασμα αυτό αποτελεί και μια περίληψη του έργου του Κίρκεγκωρ, καθώς εστιάζει στην αναζήτηση των κατηγοριών εκείνων που θα εξηγήσουν επαρκώς την ανθρώπινη κατάσταση και θα οδηγήσουν το άτομο στην πορεία εκείνη προς την απόκτηση εαυτού, προς τη σχέση με τον Θεό, προς τη σωτηρία. Στο αισθητικό στάδιο ύπαρξης, όπως αναφέρθηκε, το άτομο ζει κάτω από τον έλεγχο των ορέξεών του και των εξωτερικών συνθηκών, μια κατάσταση που απέχει αρκετά από τις επιλογές και τις δεσμεύσεις με υπαρξιακό βάρος που οδηγούν τελικά σε σχέση με τον Θεό. Παρόλα αυτά, αργά η γρήγορα το άτομο σε αυτό το στάδιο θα βιώσει μελαγχολία, η οποία θα πρέπει να το οδηγήσει α) είτε σε επιστροφή και τελμάτωση στο στάδιο στο οποίο βρίσκεται ή β) στο ηθικό στάδιο, όπου πλέον η ανάγνωση της πραγματικότητας γίνεται μέσα από τις κατηγορίες της ηθικής.

«Και όταν κάποιος επιλέγει ξανά, τι επιλέγει; Επιλέγει τον εαυτό του, όχι στην αμεσότητα, όχι σαν αυτό το ενδεχομενικό άτομο, κάποιος επιλέγει τον εαυτό του με την αιώνια εγκυρότητά του».¹⁰

Η μετάβαση στο ηθικό στάδιο ύπαρξης είναι ιδιαίτερα καθοριστική για τη σωτηρία, τη σχέση με τον Θεό, αλλά με μία προϋπόθεση: πρέπει κι αυτό στην πορεία να εγκαταλειφθεί. Διότι α) το ηθικό στάδιο καταδικάζει την αμαρτία μεν, αλλά δεν μπορεί να προσφέρει από μόνο του μετάνοια ή την προϋπόθεση για συγχώρηση αμαρτιών, και β) μπορεί δυνητικά να αποτελέσει το ίδιο μια διαφυγή σε ένα ιδεαλιστικό πεδίο. Από μόνη της η ηθική δεν μπορεί να οδηγήσει το άτομο μακριά από την απόγνωση της αμαρτίας. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο δικαστής Βίλχελμ, ο εκπρόσωπος του ηθικού σταδίου στο Είτε/Είτε κλείνει τους λόγους του με το κήρυγμα που φέρει τον τίτλο «Το Εποικοδομητικό Στοιχείο στη Σκέψη ότι Ενάντια στον Θεό Είμαστε Πάντα Λάθος».¹¹ Και το ηθικό στάδιο οδηγεί σε αδιέξοδο, γεγονός που εγείρει δύο απαιτήσεις: α) την αναστολή της ηθικής και β) τη δύναμη εκείνη που θα οδηγήσει το άτομο σε μετάνοια.

Η τελεολογική αναστολή του ηθικού έχει επανειλημμένα ερμηνευτεί ως η απόπειρα του Κίρκεγκωρ να παραγκωνίσει ολοκληρωτικά οποιαδήποτε σημασία περί ηθικής, κάτι που αποτελεί ερμηνευτικό σφάλμα, αν κάποιος δει το έργο του ολιστικά. Διότι για τον Κίρκεγκωρ, όπως και για τον Λούθηρο, αποστολή της ηθικής είναι να οδηγήσει κάποιον στο θρησκευτικό στάδιο ύπαρξης, στην άμεση σχέση με τον Θεό, όπου υπάρχει πράγματι χώρος για μετάνοια και πραγματική μεταμόρφωση του ατόμου. Κατ’ αυτή την έννοια, αυτό που αναστέλλεται δεν είναι η ηθική αυτή καθ’ εαυτή, αλλά ο κεντρικός ή πρωταγωνιστικός της ρόλος στην ανάγνωση της πραγματικότητας ή του ατόμου. Πλέον, οι ηθικές κατηγορίες δίνουν τα πρωτεία στις κατηγορίες που αφορούν την πίστη, η οποία έχει τους δικούς της κανόνες, όπως δείχνουν οι Γραφές και η παράδοση της Εκκλησίας. Και οι κατηγορίες αυτές για τη φιλοσοφία της εποχής του Κίρκεγκωρ είναι παράλογες. ¹² Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αβραάμ, η πρόθεση του οποίου να θυσιάσει τον Ισαάκ ήταν για τις κατηγορίες της πίστης αυτό ακριβώς, θυσία, ενώ για τις κατηγορίες της ηθικής είναι φόνος.

«Ο Αβραάμ είχε πίστη. Δεν είχε πίστη ότι θα ευλογούταν σε μία μελλοντική ζωή, αλλά εδώ, στον κόσμο. Ο Θεός θα μπορούσε να του δώσει έναν νέο Ισαάκ, θα μπορούσε να αποκαταστήσει τη ζωή που θυσιάστηκε. Είχε πίστη βασισμένη στο παράλογο, διότι κάθε ανθρώπινος λογισμός έπαψε προ πολλού».¹³

Η σωτηρία λοιπόν αφορά το στάδιο εκείνο στο οποίο το άτομο -ως πλήρως συγκροτημένος εαυτός πλέον- ζει βάσει των κανόνων της πίστης στον κόσμο του εδώ και τώρα, και θεάται τον εαυτό του και την πραγματικότητα βάσει των κατηγοριών που απορρέουν από αυτή. Πριν από όλα αυτά, όμως, το άτομο α) πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι είναι δέσμιο της αμαρτίας – είναι το ίδιο «αν-αλήθεια», και β) πρέπει να του δοθεί η θέληση να προχωρήσει υπαρξιακά σε μια άμεση σχέση με τον Θεό και, πιο συγκεκριμένα, να εμφανιστεί διαφανές μπροστά στον Χριστό.¹⁴ Και αυτόν τον ρόλο αναλαμβάνει ο Χριστός ως «δάσκαλος», ο οποίος διδάσκει τον μαθητή του όχι ότι βρίσκεται σε κατάσταση αν-αλήθειας, αλλά ότι ο ίδιος είναι αν-αλήθεια.¹⁵ Η άμεση σχέση με τον Θεό (η συγκρότηση εαυτού) ξεκινά με τον Χριστό, ο οποίος, εκτός από δάσκαλος, είναι επιπλέον σωτήρας, λυτρωτής και εξιλέωση.¹⁶ O Χριστός, ο Θεός με ένδυμα υπηρέτη, είναι σωτήρας επειδή καθιστά ικανό τον μαθητή του να μάθει την αλήθεια. Είναι λυτρωτής επειδή σώζει τον μαθητή του από τα δεσμά της αμαρτίας και από τον εαυτό του. Είναι η εξιλέωση επειδή «παίρνει μακριά την οργή που στρέφεται ενάντια σε αυτό που κατέστησε τον μαθητή ένοχο».¹⁷ Η υπαρξιακή τροχιά του ατόμου, όπως ο Θεός τη σχεδίασε, φτάνει στο τέρμα της με τη συνάντηση με τον Χριστό. Εκεί είναι που το άτομο καθίσταται πλέον εαυτός ή πνεύμα κατά τον Κίρκεγκωρ. Αλλά η συνάντηση αυτή λαμβάνει χώρα εδώ και τώρα, στον κόσμο της μεταβολής, όχι σε ιδεαλιστικές ουτοπίες. Αυτές εξάλλου δεν χωρούν την ενσάρκωση. Είναι κι αυτή κάτι το παράλογο.

Η αναφορά στην εξιλέωση που συνιστά ο δάσκαλος δεν είναι η μοναδική έμμεση αναφορά του Κίρκεγκωρ στον Σταυρό. Ήδη από το βιβλίο του Έννοια της Αγωνίας είχε υποστηρίξει ότι «ο Χριστός προσέφερε θυσία για την ικανοποίηση των απαιτήσεων για την κληρονομούμενη αμαρτία»,¹⁸ και στο Ασθένεια προς Θάνατο έγραψε ότι «μόνο με την αμαρτία τίθεται η εξιλέωση, και η θυσία της δεν επαναλαμβάνεται», υπονοώντας τη μία και τέλεια προσφορά του Χριστού επάνω στον Σταυρό.¹⁹ H απόγνωση που είναι η αμαρτία και η οποία οφείλεται στην αμαρτία αίρεται μόνο κατόπιν της συνάντησης με τον Σωτήρα και τον συσχετισμό με τη σταυρική Του θυσία. «Η μορφή του δούλου δεν ήταν απλό εξωτερικό ένδυμα… Βίωσε θλίψη για το δικό μου όφελος, επειδή τα πάθη Του ήταν για το καλό μου».²⁰ Και σε αυτά τα πάθη ο πιστός καλείται πλέον να συμμετάσχει: «το μεγαλύτερο μαρτύριο είναι και το πιο ένδοξο – όταν ο προσκυνητής αναστενάζει, πραγματικά θεωρεί τον εαυτό του ευλογημένο».²¹ Ο Σταυρός του Χριστού για τον Κίρκεγκωρ δεν αποτελεί μόνο τη λύση της απόγνωσης ή τη συγκρότηση εαυτού: αποτελεί και το πρότυπο βάσει του οποίου ο πιστός πρόκειται να συγκροτήσει τη ζωή του, μετά τη συνάντηση με τον Δάσκαλο, καθώς στέκεται ως ελεημένος αμαρτωλός, δίκαιος αλλά και παραβάτης, μπροστά στον Σταυρό. Τίθεται αναπόφευκτα το ερώτημα, όμως, γιατί ο Σταυρός δεν αναφέρεται πιο συχνά ή εμφανέστερα στο έργο του Κίρκεγκωρ; Ο λόγος φαίνεται να είναι ανάλογος με αυτόν προς τον οποίο ξεσπά ο Λούθηρος: «αυτό που κάνει την πίστη ευδιάκριτη είναι η σταύρωση της κατανόησης και της ευφάνταστης διαίσθησης που δεν μπορεί να παράγει άμεση αναγνωρισιμότητα»²². Η χρήση λογικών κατηγοριών, η λεπτομερής εφαρμογή και σημασιολογική διαύγεια των φιλοσοφικών όρων δεν μπορεί να χωρέσει τις κατηγορίες της πίστης, συμπεριλαμβανομένου του Σταυρού. Η αντικειμενοποίηση του Χριστιανισμού και η χρήση σαφώς ορισμένων εννοιών για να εξηγήσει κάποιος τον Χριστό είναι παγανιστικές πρακτικές. Η αποκάλυψη του Χριστού μπορεί να προσεγγιστεί μόνο έμμεσα. Κάτι που αποτελεί ένα ερμηνευτικό κλειδί για τα κιρκεγκωριανά κείμενα -η έμμεση επικοινωνία- το οποίο εμφανώς απηχεί τη λουθηρανή αντίληψη περί της σημασίας της κρυπτότητας του Θεού στην προσέγγισή Του.

Κατόπιν των παραπάνω, διαφαίνεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος που διαδραματίζει ο Χριστός ως «δάσκαλος» και ο Σταυρός Του μέσα στο κιρκεγκωριανό corpus, καθώς τα κείμενά του περιστρέφονται γύρω από κεντρικά Χριστιανικά δόγματα, συνιστώντας ένα ανομοιογενές μεν, αρμονικό δε σύνολο. Αν και πολλοί είναι οι λόγιοι που παραβλέπουν την κεντρική θέση που κατέχει ο Σταυρός στα γραπτά του Κίρκεγκωρ, ο ίδιος είναι ένας θεολόγος του Σταυρού, με τρόπο που ανακλά τον Μαρτίνο Λούθηρο σε πολλά επίπεδα. Οι βασικές φιλοσοφικές του ιδέες βρίσκονται στην καρδιά των κηρυγματικών του κειμένων, με σκοπό να γίνουν αντικείμενο μελέτης και στοχασμού από ευσεβείς Χριστιανούς, γεγονός που επιτρέπει σε κάποιον να συμπεράνει ότι η φιλοσοφία και η θεολογία του μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμες για την Εκκλησία, ιδιαίτερα εν μέσω καιρών που ευνοούν την πνευματική οκνηρία. Ο Χριστός είναι ο δρόμος που οδηγεί μακριά από την απόγνωση και το υπαρξιακό άγχος, και ο Χριστός πρέπει να είναι το αντικείμενο της πίστης, μιας πίστης όμως που δεν μπορεί να χωρέσει σε φιλοσοφικές αναζητήσεις που δεν έχουν τις Γραφές ή τον Χριστό ως αφετηρία τους. Η κρυπτότητα του Θεού στον Σταυρό και οι υπαρξιακές εντάσεις που ο Σταυρός προκαλεί αποτελούν ενδείξεις υγιούς ευσέβειας, και ο Χριστός ως «δάσκαλος» ποτέ δεν έπαψε να αποτελεί το αντικείμενο γνήσιας, ειλικρινούς αλλά και ακατανόητης με φιλοσοφικούς όρους πίστης.

Υποσημειώσεις

1. Alasdair Macintyre, After Virtue (3d ed.; Indiana: University of Notre Dame Press, 2007), 40. 
2. Λόγω περιορισμένης έκτασης, το παρόν άρθρο δεν θα εστιάσει λεπτομερώς στην έννοια του άγχους (ή της αγωνίας σύμφωνα με ορισμένες αποδόσεις). Παρόλα αυτά μία αναφορά στην προσέγγιση του Κίρκεγκωρ στην αμαρτία δεν μπορεί να την παραβλέψει.
3. SØren Kierkegaard, The Sickness Unto Death (ed. Howard V Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1980), 13.
4. Patrick Goold, “Kierkegaard’s Christian Imperative,” Faith and Philosophy 4 (1 1987): 307. 
5. Kierkegaard, The Sickness Unto Death, 13. 
6. Alastair Hannay, Kierkegaard and Philosophy (New York: Routledge, 2003), 77.
7. SØren Kierkegaard, Philosophical Fragments (ed. Howard V. Hong and Edna H. Hong; trans. Howard V. Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1962), 19. 
8. Kierkegaard, The Sickness Unto Death, 51.
9. SØren Kierkegaard, Either/Or (trans. Alastair Hannay; 2nd ed.; London: Penguin, 2004), 482. See also C. Stephen Evans, Kierkegaard on Faith and the Self (Waco: Baylor University Press, 2006), 493. 
10. Ibid. 491.
11. Ibid. 541.
12. Ας τονιστεί σε αυτό το σημείο ότι ο θρησκευτικός ανορθολογισμός του Κίρκεγκωρ αφορά την έξωθεν ανάγνωση των Χριστιανικών κατηγοριών από τη μεριά του φιλοσοφικού στοχασμού της εποχής του, ο οποίος ταυτιζόταν με τη λογική, όχι την ολοκληρωτική παραίτηση από οποιασδήποτε μορφής λογική. Η φιλοσοφία της εποχής του είναι για τον ίδιο ό,τι ήταν ο σχολαστικισμός για τον Λούθηρο.
13. SØren Kierkegaard, Fear and Trembling – Repetition (ed. Howard V. Hong and Edna H. Hong; trans. Howard V. Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1983), 36. 
14. Kierkegaard, Sickness Unto Death, 93.
15. SØren Kierkegaard, Philosophical Fragments (ed. Howard V. Hong and Edna H. Hong; trans. Howard V. Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1962), 13.
16. Ibid. 21.
17. Ibid.
18. SØren Kierkegaard, The Concept of Anxiety (ed. Howard V. Hong and Edna H. Hong; trans. Howard V. Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1980), 28. 
19. Kierkegaard, Sickness Unto Death, 104.
20. Kierkegaard, Fragments, 42.
21. SØren Kierkegaard, Upbuilding Discourses in Various Spirits (ed. Howard V. Hong and Edna H. Hong; trans. Howard V. Hong and Edna H. Hong; Princeton: Princeton University Press, 1993), 227. 
22. SØren Kierkegaard, Concluding Unscientific Postscript to Philosophical Crumbs (ed. Alastair Hannay; New York: Cambridge University Press, 2009), 504.