Η δημιουργία της πρώτης Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας στον κόσμο – Η ηρωική ιστορία πίστης των Ευαγγελικών του Ντεμίρ Τας της Μικράς Ασίας

Σύνοψη

Στο κείμενο που ακολουθεί διηγούμαστε την ιστορία της δημιουργίας της πρώτης Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας στον κόσμο, που συμπήχθηκε όχι στην Ελλάδα αλλά στη Μικρά Ασία, κοντά στην Προύσσα στο χωριό Ντεμίρ Τας, και τους αγώνες που οι Ευαγγελικοί εκεί έδωσαν εναντίον του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας. Θα δούμε τη συμμετοχή του Μιχαήλ Καλοποθάκη στην ανέγερση του εκκλησιαστικού κτηρίου και στη γενικότερη αρωγή του στο έργο αυτό.

Εισαγωγή

Περίπου 10 χιλιόμετρα βορείως της Προύσσας, στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας, υπήρχε τον 19ο αιώνα, ένα μικρό χωριό 2.500 κατοίκων. Το χωριό ονομαζόταν Ντεμίρ Τας (σιδερόπετρα)¹ και τώρα έχει μετατραπεί σε προάστιο της Προύσσας. Η πόλη της Προύσσας έχει πλέον πάνω από 2 εκατομμύρια κατοίκους.

Το χωριό βρισκόταν στην οδό που οδηγούσε από την Προύσσα στην Κωνσταντινούπολη, κατοικείτο σχεδόν ολόκληρο από Έλληνες ορθοδόξους και οι κάτοικοί του ασχολούνταν στην πλειοψηφία τους με τη σηροτροφία και την παραγωγή μέταξας.² Μάλιστα το χωριό φημιζόταν γιατί η μέταξα που παρήγαγε ήταν η καλύτερη της περιοχής. Τα μεταξωτά της Προύσσας έχαιραν παγκόσμιας φήμης. Έτσι οι κάτοικοί του, τα πρώτα 50 χρόνια του 19ου αιώνα ήταν εύποροι, γιατί η παραγωγή και η εμπορία της μέταξας, τους άφηνε σημαντικά κέρδη. Αυτό άλλαξε τα επόμενα 20 χρόνια, επειδή η παραγωγή μειώθηκε σημαντικά, πιθανόν λόγω κάποιας επιδημίας που προσέβαλλε τους μεταξοσκώληκες.

Η ανάμιξη των Ευαγγελικών της Ελλάδας

Από το 1858, χρονιά κατά την οποία ιδρύθηκε το περιοδικό μας, ξεκίνησε στην Αθήνα ελληνικό ευαγγελικό έργο, από τον ιδρυτή του, Μιχαήλ Καλοποθάκη. Η εφημερίδα του τότε, όπως και τα βιβλία που εξέδιδε, πήγαιναν σε όλες τις περιοχές όπου υπήρχαν ελληνικοί πληθυσμοί. Ο Καλοποθάκης έκανε προσπάθειες από τα πρώτα χρόνια ανάληψης αυτού του έργου, κυρίως μέσω της Βιβλικής Εταιρίας, να προσεγγίσει με την Αγία Γραφή όλους τους Έλληνες. Επίσης προσπάθησε να δημιουργήσει εξ’ αρχής ομάδες ανάγνωσης της Βίβλου σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Αρεόπολη της Μάνης. Αυτές οι προσπάθειες τελικά δεν είχαν διαμένον αποτέλεσμα εκείνα τα πρώτα χρόνια της ευαγγελικής μαρτυρίας. Υπήρχε όμως πάντα ο πόθος να επεκταθεί το έργο.

Τα όνειρα για επέκταση του ελληνικού ευαγγελικού έργου, πραγματοποιήθηκαν στο Δεμίρ Τας, όπου ιδρύθηκε μία Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία χωρίς τη συμμετοχή του Έλληνα Μεταρρυθμιστή Καλοποθάκη. Με τη συμβολή του όμως και τις μεγάλες προσπάθειές του συγκεντρώθηκαν τα κεφάλαια και έτσι ανεγέρθηκε εκκλησιαστικό κτήριο και σχολείο.

Η ιστορία της Ευαγγελικής Εκκλησίας του Δεμίρ Τας

Στο χωριό υπήρχε ένας δάσκαλος, ο Ευτυχίδης. Αυτός, περίπου το 1840, διαβάζοντας την Αγία Γραφή, μόρφωσε ευαγγελικές πεποιθήσεις. Στη συνέχεια μοιράστηκε την πίστη του με Έλληνες, που πίστεψαν στο Ευαγγέλιο. Αργότερα λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, έπεσε σε δυσμένεια από τον επίσκοπο, και γι’ αυτό έφυγε και πήγε στην Προύσσα, όπου σύστησε ένα σχολείο, ενώ παράλληλα εργαζόταν σαν βιβλιοπώλης των Αγίων Γραφών.

Ένας αρμένιος ακόλουθος του Ευτυχίδη, πήγε στο Δεμίρ Τας και συνέχισε το έργο του με αποτελεσματικό τρόπο, μέχρις ότου εγέρθηκε μεγάλος διωγμός από τους ορθόδοξους συμπολίτες των ευαγγελικών. Λόγω του διωγμού, ο αρμένιος αναγκάστηκε να φύγει, αλλά η ευαγγελική μαρτυρία συνεχίστηκε. Οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι τούς έστειλαν τον Παναγιώτη Κωνσταντινίδη, έναν ευαγγελικό από την Κωνσταντινούπολη, που προηγουμένως είχε βοηθήσει πολύ ουσιαστικά στην μετάφραση της Αγίας Γραφής στα καραμανλήδικα (τουρκικά γραμμένα με ελληνικά γράμματα). Η παρουσία μίας ομάδας ανθρώπων που ακολουθούσαν την Ευαγγελική Εκκλησία, μάλιστα με την παρουσία εργάτη του Ευαγγελίου, οδήγησαν σε σοβαρά έκτροπα εκ μέρους των ορθοδόξων συγχωριανών τους. Πολιόρκησαν τα σπίτια των ευαγγελικών, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα πολλοί ευαγγελικοί να τρομοκρατηθούν και να φύγουν από το χωριό, συνέλαβαν τους υπόλοιπους, τους έδειραν και τους οδήγησαν σιδηροδέσμιους στην Προύσσα. Με τη συνδρομή των ιεραποστόλων και την επέμβαση των τουρκικών αρχών, απελευθερώθηκαν, και η εκκλησία αναγνωρίστηκε επισήμως από την Οθωμανική κυβέρνηση. Από το 1856 μέχρι το 1859 είχαν μόνιμο ιεροκήρυκα, τον Πέτρο Κωνσταντινίδη γιο του Παναγιώτη, που τους οργάνωσε σε εκκλησία, ο οποίος όμως έφυγε στις ΗΠΑ.³

Από το 1864, ο Καλοποθάκης ο οποίος έχει αποκτήσει μεγάλο ενδιαφέρον για την υπόθεση,⁴ αρχίζει να κοινοποιεί το γεγονός της ύπαρξης αυτής της εκκλησίας στους φίλους του στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, με στόχο να συμπληρωθεί το ποσό που χρειαζόταν, για να κτιστεί το εκκλησιαστικό κτήριο-σχολείο, που θα αποτελούσε την πρώτη Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία στην Οθωμανική αυτοκρατορία και στον κόσμο.⁵ Ήδη είχε αγοραστεί το οικόπεδο και είχε κτιστεί η περίφραξη.⁶ Στο χωριό, το οποίο επισκέφτηκε ο Καλοποθάκης τον Απρίλιο του 1864, υπήρχαν 8 ή 9 οικογένειες που μεταστράφηκαν στην Διαμαρτύρηση από εικοσιπέντε χρόνια προηγουμένως, η συνάθροισή τους είχε περί τα 45 πρόσωπα, εκ των οποίων οι 15, ήταν μέλη της εκκλησίας, και οι περισσότεροι από αυτούς μεγάλοι στην ηλικία (μέλος της εκκλησίας κατά το ευαγγελικό σύστημα δεν είναι απλά ο βαπτισμένος, αλλά εκείνος που έχει εξεταστεί από τους επικεφαλής της εκκλησίας, ποιμένα και πρεσβυτέρους και έχει κριθεί ότι έχει προσωπική πίστη στο Χριστό και επαρκή γνώση της Αγίας Γραφής).

Ο Καλοποθάκης έμεινε τρεις ημέρες, οι άνθρωποι τον υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό και παρακολούθησαν τη διδασκαλία του από την Αγία Γραφή με μεγάλο ενδιαφέρον ακόμα και μέχρι τα μεσάνυχτα.⁷ Στη συνάθροιση υπεύθυνος ήταν ο Απόστολος Αιγυπτιάδης, ο οποίος είχε γεννηθεί στο χωριό και ήταν γιος ενός εκ των πρώτων μεταστραφέντων στη Διαμαρτύρηση. Ο Αιγυπτιάδης είχε σπουδάσει στο θεολογικό σεμινάριο του Μπεμπέκ της Κωνσταντινούπολης και στο Προτεσταντικό Κολλέγιο της Μάλτας, από το οποίο αποφοίτησε στο 1859.⁸ Λάμβανε ένα πενιχρό μισθό, αλλά συνέχιζε το έργο του. Ο λόγος αυτής της πενιχρής αμοιβής ήταν, όπως επισημάναμε πιο πάνω, η κακή παραγωγή μέταξας, η οποία είχε χτυπήσει το χωριό επί αρκετά χρόνια.

Το 1865 το οικοδομικό έργο είχε ξεκινήσει.⁹ Την άνοιξη του 1866 το κτήριο της εκκλησίας-σχολείου του Ντεμίρ Τας είχε ολοκληρωθεί, και οι ευαγγελικοί του χωριού άρχισαν να το χρησιμοποιούν. Η εκκλησία συγκέντρωνε 82 πρόσωπα.¹⁰ Τα εγκαίνια έγιναν τελικά τον Νοέμβριο του 1867, επειδή ο Καλοποθάκης δεν μπορούσε προηγουμένως να παραστεί.¹¹ Την εκκλησία καλωσόρισε στην «Ευαγγελική Ένωση της Βιθυνίας», ο ποιμένας Χοχανές του Μπιλιτζίκ. Κήρυξε ο Απόστολος Αιγυπτιάδης.¹²

Η μισαλλοδοξία στο ζενίθ

Ένα δραματικό γεγονός, ένας ακόμα κρίκος στην αλυσίδα των διωγμών εναντίον των Ευαγγελικών του Ντεμίρ Τας, έλαβε χώρα μερικά χρόνια αργότερα, ένα πρωί του Αυγούστου του 1874. Μία ευαγγελική οικογένεια είχε χάσει τον πατέρα της, που είχε πεθάνει λίγο νωρίτερα, και η σύζυγος και τα παιδιά εργάζονταν σε εργαστήρια κατεργασίας της μέταξας. Μια ημέρα η μικρή κόρη, 13 περίπου ετών, βαπτισμένη ευαγγελική, εξαφανίστηκε. Την απήγαγε μία γυναίκα στο δρόμο, την πήγε στην ορθόδοξη εκκλησία του χωριού, όπου με κλειστές τις πόρτες την βάφτισαν σε ένα βαρέλι, με κάποια άλλη γυναίκα να παίζει το ρόλο της αναδόχου. Οι ιεραπόστολοι ήταν σίγουροι ότι προέβησαν σε αυτήν την πράξη μετά από διαταγή του επισκόπου της Προύσσας. Το χωριό ξεσηκώθηκε από χαρά για τη «σωτηρία μίας αιρετικής κοπέλας» και πολλοί έκαψαν λιβάνι σαν πράξη ευγνωμοσύνης στο Θεό. Η μητέρα του κοριτσιού έκανε ό,τι μπορούσε για να την πάρει πίσω χωρίς αποτέλεσμα, γιατί οι απαγωγείς της, θεωρούσαν ότι έπρεπε πλέον να την μεγαλώσει η ανάδοχός της με ορθόδοξο τρόπο. Την επομένη έκανε έκκληση στον πασά της Προύσσας να επέμβει ώστε να της δοθεί πίσω το κορίτσι της. Αυτό και έκανε ο πασάς, αλλά οι στρατιώτες που έστειλε πληροφορήθηκαν ότι την είχαν μεταφέρει στο ρωσικό προξενείο της Προύσσας, όπου έμεινε για μήνες κλειδωμένη, (και όπου δεν μπορούσαν να επέμβουν οι οθωμανικές αρχές) έως ότου αφέθηκε να πάει σπίτι της.¹³

Ο επίλογος του ευαγγελικού έργου στο Δεμίρ Τας

Η εκκλησία είχε μία καλή πορεία, αλλά αργότερα ο Αιγυπτιάδης θεωρήθηκε πιο χρήσιμος στην Ελλάδα, κλήθηκε και πήγε εκεί το 1877. Η εκκλησία σιγά σιγά συρρικνώθηκε επειδή δεν είχαν ποιμένα ή δάσκαλο, ανάγκη την οποία η ιεραποστολή Αμέρικαν Μπορντ από την Κωνσταντινούπολη, υπό την επίβλεψη της οποίας λειτουργούσε η εκκλησία, δεν μπόρεσε να καλύψει. Οι γηραιότεροι πέθαναν, από τους νεότερους άλλοι πήγαν σε πόλεις, μερικοί επέστρεψαν στην ορθόδοξη εκκλησία, οι υπόλοιποι δεν είχαν πνευματική καθοδήγηση και τελικά η εκκλησία έκλεισε για να μην ξανανοίξει ποτέ.¹⁴

Σύμφωνα με μαρτυρία που μου δόθηκε από μία -αμερικανίδα πλέον- απόγονο ελληνικής ευαγγελικής οικογένειας του Ντεμίρ Τας, που επισκέφτηκε το χωριό, το κτήριο της εκκλησίας υπάρχει ακόμα, και έχει μετατραπεί σε μουσουλμανικό τέμενος.

Αυτή ήταν εν συντομία η ιστορία μίας Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας, της πρώτης στην ιστορία, η οποία ξεκίνησε, πέρασε σοβαρούς διωγμούς, άνθισε σε ένα άκρως αντίθετο περιβάλλον, και τελικά μαράθηκε.¹⁵

Υποσημειώσεις

1. Μπορεί να το συναντήσουμε ως Δεμιρτάς, Δεμιρδάσιο και Δεμερδέσιο στις αφηγήσεις. Οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι το αποκαλούσαν στα αγγλικά Demerdesh.
2. Καλοποθάκης προς Gellibrand July, 1864, Τόμος English Correspondence of Dr M.D. Kalopothakes 1862-1881, 50 ΕΙΕΑ Αρχείο Μ. Καλοποθάκη μτγραφη Ι.Τ.
3. Καλοποθάκης προς Rev. Dr Stuart Dodge New York July 28, 1864, 52 Τόμος English Correspondence of Dr M.D.Kalopothakes 1862-1881,51 ΕΙΕΑ Αρχείο Μ. Καλοποθάκη μτγραφη Ι.Τ. 
4. Καλοποθάκης προς Fowler Dec. 29th 1864 Τόμος επιστολών English Correspondence of Dr.M.D. Kalopothakes 1862-1881,71 EIEA Αρχείο Μ.Δ.Καλοποθάκη, μτγρφή Ι.Τ “..is an object of deep interest to me”.
5. Καλοποθάκης προς the Sabbath School of Rev.Dr. Crosbie’s church New York, July 15th, 1864, Τόμος English Correspondence of Dr M.D.Kalopothakes 1862-1881, 45 ΕΙΕΑ Αρχείο Μ.Καλοποθάκη μτγραφη Ι.Τ.
6. Καλοποθάκης προς Fowler Dec. 29th 1864 Τόμος επιστολών English Correspondence of Dr.M.D.  Kalopothakes 1862-1881,71 EIEA Αρχείο Μ.Δ.Καλοποθάκη, μτγρφή Ι.Τ
7. Καλοποθάκης προς Rev. Dr Stuart Dodge New York July 28, 1864, 54Τόμος English Correspondence of Dr M.D.Kalopothakes 1862-1881,51 ΕΙΕΑ Αρχείο Μ.Καλοποθάκη μτγραφη Ι.Τ. 
8. Α.Σμυρναίου, Μετέωρος ζήλος Προτεσταντική προπαιδεία και Νεοελληνική Εκπαίδευση κατά το 19^ο αιώνα, Αθήνα 2006,  κεφάλαιο με τίτλο «Έλληνες σπουδαστές στο Προτεσταντικό κολέγιο της Μάλτας 1846-1865», 75
9. Καλοποθάκης προς Gellibrand London 10 Feb, 1865 Τόμος English Correspondence of Dr M.D.Kalopothakes 1862-1881, 92 ΕΙΕΑ Αρχείο Μ.Καλοποθάκη μτγραφη Ι.Τ.
10. Joseph K. Greene Leavening the Levant, New York 1916, 298. Έχω εντοπίσει επώνυμα δύο ευαγγελικών οικογενειών από το Ντεμίρ Τας, εκτός του Αιγυπτιάδη, τα επώνυμα Ντερεμπέη και Ρετζεπέρη.
11. Καλοποθάκης προς Green Brousa 19^th June 1866 Τόμος επιστολών English Correspondence of Dr.M.D. Kalopothakes 1862-1881, 163 EIEA Αρχείο Μ.Δ.Καλοποθάκη, μτγρφή Ι.Τ
12. Rufus Anderson History of the Missions of the American Board of Commissioners for Foreign Missions to the Oriental Churches v.II Boston 1872, 271
13. The Missionary Herald,  January 1875, 23
14. Joseph K. Greene στο ίδιο, 299 Η ιεραποστολή Αμέρικαν Μπορντ είχε μεγάλη δυσκολία να βρει ακόμα και αρμένιους ποιμένες για την περιοχή της Βιθυνίας.
15. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει χρήσιμα στοιχεία στο κείμενο του 2020 του Muhsin Onal In the light of own sources the activities of protestant missionaries ιn Demirtas and countermeasures of native orthodox elements από το Πανεπιστήμιο του Ντουμλουπινάρ, το οποίο έχει στο διαδίκτυο τον τίτλο Research Paper, δηλαδή κείμενο έρευνας.