Εξ ύδατος και πνεύματος

Στο ξεκίνημα του τρίτου κεφαλαίου του Κατά Ιωάννη Ευαγγελίου καταγράφεται η συνάντηση του Ιησού με τον Νικόδημο. Στα εδάφια που ακολουθούν, ο Ιησούς τονίζει την αναγκαιότητα μιας πνευματικής αναγέννησης για να εισέλθει κάποιος στη «βασιλεία του Θεού».¹

Κάποιος από τους Φαρισαίους, που λεγόταν Νικόδημος, άρχοντας των Ιουδαίων, ήρθε στον Ιησού νύχτα και του είπε: «Διδάσκαλε, ξέρουμε πως ο Θεός σε έστειλε να διδάξεις· γιατί κανείς δεν μπορεί να κάνει αυτά τα θαύματα που κάνεις εσύ, αν ο Θεός δεν είναι μαζί του». Ο Ιησούς του είπε: «Σε βεβαιώνω, πως αν δε γεννηθεί κανείς ξανά, δεν μπορεί να δει τη βασιλεία του Θεού. Τον ρώτησε ο Νικόδημος: «Πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος ηλικιωμένος πια να γεννηθεί ξανά; Μήπως μπορεί να μπει στην κοιλιά της μάνας του και να γεννηθεί άλλη μια φορά;» (Ιω 3:1 – 4, ΝΜΒΕ).

Στη συνέχεια, ο Ιησούς αποκρίνεται στον Νικόδημο με τα λόγια που αποτελούν το αντικείμενο του παρόντος άρθρου:

«Σε βεβαιώνω πως αν κανείς δεν γεννηθεί απ’ το νερό κι από το Πνεύμα, δεν μπορεί να μπει στη βασιλεία του Θεού. Ό,τι γεννιέται από τον άνθρωπο είναι ανθρώπινο, ενώ ό,τι γεννιέται από το Πνεύμα είναι πνευματικό» (Ιω 3:5 – 6, ΝΜΒΕ).²

Πιο συγκεκριμένα, η φράση «απ’ το νερό κι από το Πνεύμα» (ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος) έχει απασχολήσει εκτενώς τους ερμηνευτές. Ιδιαίτερα η ερμηνεία της λέξης «νερό» στο συγκεκριμένο πλαίσιο σε σύνδεση ή αντιδιαστολή με το πνεύμα είναι δυσερμήνευτη. Το νερό θα μπορούσε να παραπέμπει στον θρησκευτικό καθαρισμό που απαιτούσε ο ιουδαϊκός νόμος³ ή στο βάπτισμα.⁴

Η πειστικότερη ερμηνεία φαίνεται να είναι ότι οι λέξεις «νερό» και « πνεύμα» στη συγκεκριμένη πρόταση αποτελούν ένα σχήμα λόγου, γνωστό ως «ἕν διὰ δυοῖν». To ρητορικό αυτό σχήμα σε νέα ελληνικά θα αποδιδόταν «ένα με δύο» και απαντά σε αρχαία ελληνικά κείμενα ήδη από τα ομηρικά έπη. Κατά το σχήμα λόγου «ἕν διὰ δυοῖν», δύο λέξεις ή φράσεις χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν μία ιδέα, συχνά με σκοπό την έμφαση ή την ενίσχυση της έννοιας. Αντί να χρησιμοποιηθεί μια μόνο λέξη ή μια σύνθετη φράση, προτιμώνται δύο ξεχωριστοί όροι που ενώνονται συνήθως με τον σύνδεσμο «και» (καὶ).⁵

Το νερό εδώ επομένως δεν αναφέρεται στο νερό της φυσικής γέννησης, ούτε είναι πιθανό να αναφέρεται στη βάπτιση. Η φράση για τη γέννηση «από το νερό και το Πνεύμα» στο εδάφιο 3:5 αναφέρεται στη πνευματική γέννηση, η οποία καθαρίζει από την αμαρτία και φέρνει πνευματική μεταμόρφωση και ανανέωση. Στο ίδιο συμπέρασμα είναι δυνατόν να καταλήξει και κάθε καθημερινός μελετητής κι επιμελής μαθητής των Γραφών, εφαρμόζοντας κάποια βασικά εργαλεία βιβλικής μελέτης.

Το πρώτο είναι το εργαλείο των παραλληλισμών.⁶ Παραλληλισμός είναι το σχήμα λόγου που συνίσταται στην επανάληψη μιας ή περισσότερων εννοιών ή νοημάτων με παρόμοιες, με ισοδύναμες εκφράσεις ή εικόνες (π.χ. «Ο ύπνος τρέφει το παιδί κι ο ήλιος το μοσχάρι»). Στο παρακάτω παράδειγμα μπορεί κανείς να διακρίνει τον εβραϊκό τρόπο δημιουργίας ποίησης, με χρήση παραλληλισμού.⁷

1 Του Κυρίου είν’ η γη
και ό,τι τη γεμίζει·
η οικουμένη κι όσοι μένουνε σ’ αυτήν.
2 Αυτός στα νερά πάνω τη θεμέλιωσε·
και στα ποτάμια πάνω τη στερέωσε (Ψλ 24:1–2, ΝΜΒΕ)

Ένας παραλληλισμός εκτός από ποιητική ομορφιά μπορεί να χρησιμεύσει στη βαθύτερη κατανόηση ενός κειμένου. Ο Ιωάννης στο Ευαγγέλιό του τον χρησιμοποιεί:

«Αυτός που τρώει τη σάρκα μου και πίνει το αίμα μου έχει ζωή παντοτινή, κι εγώ θα τον αναστήσω την έσχατη ημέρα» (Ιω 6:54, ΝΜΒΕ).

Τι σημαίνει άραγε να τρώει κανείς τη σάρκα και να πίνει το αίμα του Ιησού; Κάποιοι θα σκεφτούν τη Θεία Ευχαριστία, άλλοι ενδεχομένως τον κανιβαλισμό! Ο προσεκτικός αναγνώστης όμως θα αντιπαραθέσει ένα εδάφιο που προηγείται λίγο νωρίτερα:

« Το θέλημα εκείνου που μ’ έστειλε είναι τούτο : Όποιος παραδέχεται τον Υιό και πιστεύει σ’ αυτόν, να αποκτήσει αιώνια ζωή· και εγώ θα τον αναστήσω την έσχατη ημέρα» (Ιω 6:40, ΝΜΒΕ).

Ο παραλληλισμός στο δεύτερο μισό των εδαφίων 6:40 και 6:54 που είναι αυτολεξεί ίδια (και εγώ θα τον αναστήσω την έσχατη ημέρα) είναι ένδειξη ότι και τα πρώτα μισά των εδαφίων νοηματικά σχετίζονται. Με άλλα λόγια, η πίστη στον Ιησού Χριστό εκφράζεται εδώ με γλώσσα βρώσης και πόσης. Είναι ένας ιδιόμορφος τρόπος έκφρασης, πολύ παραστατικός και ζωντανός, αλλά δεν σημαίνει τίποτα άλλο από την εμπιστοσύνη στον απολυτρωτικό θάνατο του Ιησού Χριστού για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας, όχι γενικά και αόριστα αλλά για κάθε άνθρωπο ξεχωριστά και προσωπικά.

Με τον ίδιο τρόπο και στο κεφάλαιο 3 του Ευαγγελίου του Ιωάννη απαντά ένας παρόμοιος παραλληλισμός στα εδάφια 3 και 5 κατ’ αντιστοιχία:

«Σε βεβαιώνω, πως αν δε γεννηθεί κανείς ξανά,
δεν μπορεί να δει τη βασιλεία του Θεού».

«Σε βεβαιώνω πως αν κανείς δε γεννηθεί απ’ το νερό κι από το Πνεύμα,
δεν μπορεί να μπει στη βασιλεία του Θεού» (ΝΜΒΕ).

Η απόλαυση της βασιλείας του Θεού εκφράζεται την πρώτη φορά ως όραση, ενώ τη δεύτερη ως είσοδος. Αντίστοιχα, η αναγέννηση, την πρώτη φορά εκφράζεται ως μια νέα γέννα (ή/και γέννηση από ψηλά, άνωθεν), τη δεύτερη ως γέννηση από νερό και πνεύμα.

Το δεύτερο εργαλείο βιβλικής μελέτης που μπορεί να βοηθήσει εδώ δεν είναι άλλο από αυτό του πλαισίου ή του κειμενικού περιβάλλοντος. Ο Ιησούς μαλώνει τον Νικόδημο λίγα εδάφια πιο κάτω (εδ. 10) για το ότι ο τελευταίος ως δάσκαλος του λαού Ισραήλ δεν γνωρίζει όσα ο Ιησούς τού λέει.⁸ Θα πρέπει λοιπόν να στραφεί κανείς στα κείμενα που οι χριστιανοί ονομάζουν Παλαιά Διαθήκη για να διακρίνει ακριβέστερα το νόημα των λόγων του Ιησού, εφαρμόζοντας την αρχή «η Βίβλος ερμηνεύει τη Βίβλο». Πολλά εδάφια θα μπορούσαν να παρατεθούν σχετικά,⁹ αλλά η περικοπή που ξεχωρίζει έρχεται από τον προφήτη Ιεζεκιήλ 36:25–7 και συνδυάζει με ξεχωριστό τρόπο τις έννοιες του νερού και του πνεύματος:

Θα σας ραντίσω με καθαρό νερό και θα εξαγνιστείτε από την ακαθαρσία της ειδωλολατρίας σας· ναι, θα σας εξαγνίσω. Θα σας δώσω καινούρια καρδιά και θα βάλω μέσα σας νέο πνεύμα. Θα αφαιρέσω από το σώμα σας την πέτρινη καρδιά και θα σας δώσω καρδιά ζωντανή. Θα βάλω μέσα σας το Πνεύμα μου και θα σας κάνω ν’ ακολουθείτε τους νόμους μου και να τηρείτε με προσοχή τις εντολές μου (ΝΜΒΕ).¹⁰

Στην περικοπή αυτή, το νερό και το πνεύμα παρουσιάζονται μαζί με εξαιρετική δυναμική, το πρώτο για να σημάνει τον εξαγνισμό από την ακαθαρσία, ενώ το δεύτερο για να απεικονίσει τη μεταμόρφωση της καρδιάς που θα ικανώσει τους ανθρώπους να ακολουθήσουν τον Θεό ολοκληρωτικά.¹¹ Δεν είναι τυχαίο που το όραμα της πεδιάδας με τα ξερά κόκαλα ακολουθεί λίγα εδάφια πιο μετά στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο του προφήτη Ιεζεκιήλ, όπου ο προφήτης κηρύττει και το Πνεύμα φέρνει ζωή μεταμορφώνοντας τα πτώματα σ’ ένα ζωντανό στράτευμα.¹²

Επιπρόσθετα προς υποστήριξη της ίδιας ερμηνείας, και επιστρέφοντας στην Καινή Διαθήκη και στο ίδιο Ευαγγέλιο, ας σημειωθεί ότι ο Ιωάννης κάνει σαφή τη σύνδεση ανάμεσα στο νερό και το πνεύμα λίγο αργότερα: «Όποιος διψάει, να ’ρθεί σ’ εμένα και να πιει. Μέσα από κείνον που πιστεύει σ’ εμένα, καθώς λέει η Γραφή, ποτάμια ζωντανό νερό θα τρέξουν». Αυτό το είπε ο Ιησούς εννοώντας το Πνεύμα που θα έπαιρναν όσοι πίστευαν σ’ αυτόν (Ιω 7:37–9, ΝΜΒΕ). Και στο τέταρτο Ευαγγέλιο επομένως, ο Ιησούς Χριστός παρουσιάζεται ως ο «βαπτιστής» των ανθρώπων με το πνεύμα του Θεού.¹³

H σχετική ερμηνεία της σύνδεσης του νερού με το πνεύμα ταιριάζει τόσο με το κήρυγμα των προφητών, όσο και με τα συλλογικά εσχατολογικά οφέλη αυτής της υπόθεσης στα οποία ο λόγος τους έδινε έμφαση. Το μήνυμα αυτό όμως ακόμα περιλαμβάνει τη μεταμόρφωση, την αναγέννηση εξατομικευμένων προσώπων, μια σκέψη που σίγουρα εκπλήσσει τον ευσεβή Νικόδημο.

Το ίδιο μήνυμα είχαν ανάγκη να ακούσουν και οι Ιουδαίοι προσήλυτοι, πρώτοι παραλήπτες του γραπτού του Ιωάννη. Είναι πιθανό ο Ευαγγελιστής να ανέμενε οι αναγνώστες του να διακρίνουν εδώ μια δευτερεύουσα εφαρμογή που αφορά τη βάπτιση, αλλά η πρωταρχική έμφαση στη ριζοσπαστική αλλαγή της ζωής που έρχεται μόνο με τη δύναμη του Θεού είναι ευκρινής. Αυτή η αναγέννηση είναι απόλυτα απαραίτητη για τη βασιλεία του Θεού και όχι κάποιο βαπτισματικό τελετουργικό.

Συμπερασματικά, ο Ιησούς διδάσκει ότι η φυσική γέννηση από μόνη της δεν αρκεί για τη σωτηρία ή την είσοδο στη βασιλεία του Θεού. Απαιτείται μια δεύτερη, πνευματική γέννηση – μέσω του Αγίου Πνεύματος – για να γίνει κάποιος μέλος της πνευματικής οικογένειας του Θεού.

1. Βλ. Ιω 1:13 (οἳ οὐκ ἐξ αἱμάτων οὐδὲ ἐκ θελήματος σαρκὸς οὐδὲ ἐκ θελήματος ἀνδρὸς ἀλλ’ ἐκ θεοῦ ἐγεννήθησαν), 3:3 (ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἄνωθεν, οὐ δύναται ἰδεῖν τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ), 3:5 (ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ), 3:6 (τὸ γεγεννημένον ἐκ τοῦ πνεύματος πνεῦμά ἐστιν), 3:7 (δεῖ ὑμᾶς γεννηθῆναι ἄνωθεν), 3:8 (τὸ πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ καὶ τὴν φωνὴν αὐτοῦ ἀκούεις, ἀλλ’ οὐκ οἶδας πόθεν ἔρχεται καὶ ποῦ ὑπάγει· οὕτως ἐστὶν πᾶς γεγεννημένος ἐκ τοῦ πνεύματος). Βλ. επίσης και Α΄ Ιω 2:29, 3:9, 4:7, 5:1, 5:4, 5:18.
2. ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ. τὸ γεγεννημένον ἐκ τῆς σαρκὸς σάρξ ἐστιν, καὶ τὸ γεγεννημένον ἐκ τοῦ πνεύματος πνεῦμά ἐστιν (ΝΑ28).
3. Βλ. Ιω 2:6, 3:25.
4. Για κάποιους ερμηνευτές θα μπορούσε ακόμα να σημαίνει με έναν μάλλον δυσδιάκριτο τρόπο το αμνιακό υγρό υποδηλώνοντας τη φυσική γέννηση! Για μια περίληψη των ποικίλων ερμηνειών, βλ. D.A. Carson, The Gospel according to John (Leicester: IVP, 1991), 191–6.
5. Για παράδειγμα «ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες» στην Ιλιάδα, «ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη» στην Πολιτεία του Πλάτωνα, κ.ά. Το ίδιο μάλιστα σχήμα υπάρχει και στα νέα ελληνικά με μια μικρή αλλαγή: η μία από τις δύο λέξεις που εκφράζουν τη βασική έννοια θα έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης. Παραδείγματα: (1) «Γυναίκες πού είν’ οι άντροι σας και οι καπεταναραίοι;» (αντί «οι άντροι σας, οι καπεταναραίοι»), (2) «Πέρασε ράχες και βουνά (αντί «ράχες βουνών»).
6. Βλ. Nigel Beynon και Andrew Sach, Dig Deeper: Tools to unearth the Bible’s treasure (Nottingham: IVP, 2005), 69–74.
7. Βλ. επίσης Πρμ 29:11 για ένα παράδειγμα αντιθετικού παραλληλισμού: «Ο άφρονας εκθέτει όλη του την ψυχή· ενώ ο σοφός την αναχαιτίζει προς τα πίσω» (ΝΜΒΕ).
8. σὺ εἶ διδάσκαλος τοῦ Ἰσραὴλ καὶ ταῦτα οὐ γινώσκεις; (Ιω 3:10, NA28).
9. Βλ. Γεν 2:7, 6:3, Αρ 19:17–9, Ιωβ 34:14, Ψλ 51:9–10, Ησ 32:15–20, 44:3–5, 55:1–3, Ιερ 2:13, 17:13, Ιεζ 11:19–20, 39:29, 47:9, Ιλ 3:1–2, Ζαχ 14:8.
10. καὶ ῥανῶ ἐφ’ ὑμᾶς ὕδωρ καθαρόν καὶ καθαρισθήσεσθε ἀπὸ πασῶν τῶν ἀκαθαρσιῶν ὑμῶν καὶ ἀπὸ πάντων τῶν εἰδώλων ὑμῶν καὶ καθαριῶ ὑμᾶς καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν καινὴν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν ὑμῖν καὶ ἀφελῶ τὴν καρδίαν τὴν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκὸς ὑμῶν καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν σαρκίνην καὶ τὸ πνεῦμά μου δώσω ἐν ὑμῖν καὶ ποιήσω ἵνα ἐν τοῖς δικαιώμασίν μου πορεύησθε καὶ τὰ κρίματά μου φυλάξησθε καὶ ποιήσητε (Ιεζ 36:25–7, Ο΄).
11. Αντίστοιχη αναφορά υπάρχει στα Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας. Βλ. 1 QS IV 19–21.
12. Βλ. F.F. Bruce, The Gospel & Epistles of John (Grand Rapids: Eerdmans, 2004), 84.
13. Andrew T. Lincoln, The Gospel according to Saint John (London: Continuum, 2005), 150–1.