Δουλεία και ανθρώπινα δικαιώματα στην Παλαιά Διαθήκη

Το παρακάτω κείμενο αποτελεί ομιλία που διεκπεραιώθηκε στο διεπιστημονικό Συνέδριο του ΕΚΠΑ «Θρησκείες και Ανθρώπινα Δικαιώματα».

Εισαγωγή

Τι σχέση έχει η δουλεία, ένα εξ ορισμού καταπιεστικό σύστημα, με τα ανθρώπινα δικαιώματα; Σκοπός αυτής της έρευνας δεν είναι να επιχειρηματολογήσει ότι η δουλεία στην Παλαιά Διαθήκη είναι αυτό καθεαυτό ηθικό σύστημα, αλλά να δείξει πως η πίστη ενός λαού φέρνει δομές χάρης¹μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο με διεφθαρμένα συστήματα. Ο νόμος της Παλαιάς Διαθήκης δεν καταρρίπτει εντελώς τη δουλεία (πράγμα που θα ήταν αδιανόητο στον αρχαίο κόσμο) αλλά αποδίδει δικαιώματα στους δούλους με έναν τρόπο που διαφέρει ριζοσπαστικά από τους νόμους περί δουλείας άλλων λαών της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Αυτή η εισήγηση λοιπόν θα εξετάσει την Παλαιοδιαθηκική νομοθεσία περί δουλείας και θα επιχειρηματολογήσει ότι υπάρχει μια θεολογική ηθική που διακατέχει τα σχετικά βιβλικά κείμενα. Θα αναδειχθεί ότι είναι η σχέση του Ισραήλ με τον Γιαχβέ – η ιδιαίτερη ιστορία του με τον Θεό του – που καθορίζει το πώς θα πρέπει αυτός ο λαός να συμπεριφέρεται προς τους δούλους του. Το γεγονός ότι ο Ισραήλ ήταν κάποτε λαός υποδουλωμένος στην Αίγυπτο και έπειτα λυτρώθηκε από τον Γιαχβέ είναι αυτό ακριβώς που σχηματίζει την αντίληψη αυτού του λαού για τους δούλους ανάμεσά του. Μέσα από το Λευιτικό 25, θα δούμε τρία σημεία που υποστηρίζουν αυτήν τη θέση και έπειτα θα δούμε κάποιους νόμους της Παλαιάς Διαθήκης σε σύγκριση με άλλους νόμους περί δουλείας της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής.

Οι Δούλοι της ΑΕΑ

Εισαγωγικά, οι δούλοι της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: Υπήρχαν οι υπόχρεοι δούλοι και οι περιουσιακοί δούλοι. Οι υπόχρεοι δούλοι ήταν συνήθως γηγενείς, έγιναν δούλοι για να ξεπληρώσουν κάποιο χρέος και υπήρχε ημερομηνία λήξης στα χρόνια υπηρεσίας τους. Οι περιουσιακοί δούλοι συνήθως ήταν ξένοι και συχνά αιχμάλωτοι πολέμου.² Το κύριο στοιχείο που διαφοροποιεί τον περιουσιακό δούλο από έναν υπόχρεο δούλο είναι ότι δεν έχει δυνατότητα εξαγοράς της ελευθερίας του – πάντα θα είναι στην περιουσία του κυρίου του – αυτός και τα παιδιά του.³ Μέσα στη Βίβλο βλέπουμε και τις δύο κατηγορίες δούλων. Θα αναφερθούμε πρώτα στους υπόχρεους δούλους.

Λευιτικό 25: Το Ιωβηλαίο Έτος

Στο Λευιτικό 25 οι διατάξεις δουλείας σχετίζονται άμεσα με το Ιωβηλαίο έτος. Κάθε 50 χρόνια, στην ολοκλήρωση 7 Σαββατικών ετών, ο νόμος απαιτούσε να απελευθερωθούν όσοι Ισραηλίτες ήταν υπόχρεοι δούλοι και να επιστραφεί σε οικογένειες γη που είχαν πουλήσει λόγω πτώχευσης. Ποια λοιπόν είναι η αιτία και η βάση αυτής της εντολής; Ο παλαιοδιαθηκολόγος Κρίστοφερ Ράιτ (Christopher J.H. Wright) περιγράφει τη θεολογική βάση για το Ιωβηλαίο έτος ως αποτελούμενη από δύο βασικές πτυχές: 1) Τη θεολογία της γης και 2) Την ταυτότητα των Ισραηλιτών.⁴

Η Θεολογία της Γης

Σχετικά με την πρώτη πτυχή, η θεολογία της γης συνοψίζεται στην ιδέα ότι η γη στην οποία κατοικεί ο Ισραήλ ανήκει στον Γιαχβέ ενώ είναι ταυτόχρονα δώρο για τον λαό του.⁵ Για να μείνει στη γη του Γιαχβέ, όμως, ο Ισραήλ θα πρέπει να ζήσει σύμφωνα με τον νόμο του. Επειδή η γη ανήκει στον Θεό, ο Ισραήλ δεν έχει το δικαίωμα να τη βεβηλώσει με την αδικία προς τον συνάνθρωπό του, αλλά καλείται να αντικατοπτρίσει τη γενναιοδωρία του Θεού που χαρίζει αυτή τη γη. Στο Ιωβηλαίο έτος, λοιπόν, χρέος ακυρώνεται και γη χαρίζεται πίσω σε εκείνους που αναγκάστηκαν να την πουλήσουν και έτσι φανερώνεται ποιος είναι ο πραγματικός ιδιοκτήτης της γης. Επομένως, η διατήρηση της διαθηκικής σχέσης μεταξύ του Γιαχβέ και του λαού του συνδέεται άρρηκτα με την ποιότητα ζωής μέσα στη γη.⁶

Η Ταυτότητα των Ισραηλιτών

Η δεύτερη πτυχή που αναφέρει ο Ράιτ, σχετικά με τη θεολογική βάση του Ιωβηλαίου έτους, η ταυτότητα του Ισραήλ, διαφαίνεται στους τίτλους που αποδίδονται στους Ισραηλίτες στο Λευιτικό 25: “ξένοι” (23) και “δούλοι” (42). Ο πρώτος τίτλος, “ξένοι”, εκφράζει το πώς θα πρέπει οι Ισραηλίτες να αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με τα άτομα ανάμεσά τους που δεν έχουν γη ως ανάλογη με τη σχέση που έχουν οι ίδιοι με τον Γιαχβέ.⁷ Επειδή οι Ισραηλίτες είναι ξένοι στη γη του Γιαχβέ, με την έννοια ότι είναι διαχειριστές της γης του και όχι μόνιμοι ιδιοκτήτες, θα πρέπει να επιστρέφουν γη σε εκείνους που κάποτε την πούλησαν για να ξεχρεωθούν. Θα πρέπει να φροντίζουν για εκείνους που δεν έχουν γη, όπως ο Θεός φρόντισε για τους ίδιους.

Ο δεύτερος τίτλος, “δούλοι”, μαρτυρεί για το γεγονός ότι στην πραγματικότητα οι Ισραηλίτες δεν μπορούν να έχουν δούλους Εβραίους διότι όλος ο Ισραήλ αποτελείται από δούλους του Γιαχβέ: Εκείνος τους εξαγόρασε για τον εαυτό του όταν τους έβγαλε από τη γη της Αιγύπτου. Τα εδάφια 39-43 μιλάνε γι’ αυτήν την πραγματικότητα:

Αν ο συμπατριώτης σου, που ζει κοντά σου, φτωχύνει και πουληθεί σ’ εσένα, δεν πρέπει να τον μεταχειρίζεσαι σαν δούλο. Ας μείνει στο σπίτι σου σαν μισθωτός εργάτης και να σε υπηρετεί ως το επόμενο ιωβηλαίο έτος. Τότε θα φύγει από το σπίτι σου μαζί με τα παιδιά του και θα γυρίσει στους συγγενείς του και στην ιδιοκτησία των προγόνων του. Οι Ισραηλίτες είναι δούλοι μου, που τους έβγαλα από την Αίγυπτο̇δενπρέπειναπουλιούνταιωςδούλοι. Δενπρέπεινατουςσυμπεριφέρεσαιμεσκληρότητα, αλλάναυπολογίζειςτοΘεόσου,⁸ ή καλύτερα, “να φοβάσαι το Θεό σου” όπως λέει στο εβραϊκό κείμενο. (25:39-43)

Το γεγονός, λοιπόν, της “δουλείας” του Ισραήλ κάτω από τον Γιαχβέ απαγορεύει στους Ισραηλίτες από το να έχουν δούλους μεταξύ τους. Προφανώς αυτό δεν σημαίνει ότι η δουλεία λόγω πτώχευσης παύει να υπάρχει, εφόσον αναφέρεται ως κάτι δεδομένο η υποθετική περίπτωση του άπορου Ισραηλίτη που πουλάει τον εαυτό του. Ωστόσο, η πραγματικότητα της “δουλείας” κάτω από τον Γιαχβέ επηρεάζει άμεσα το υπάρχον σύστημα δουλείας μεταξύ των Ισραηλιτών. Μέσα σε αυτό το σύστημα, ο Ισραηλίτης δεν θα φέρεται με σκληρότητα. Χρησιμοποιώντας τη λέξη פֶּ֫רֶךְ (σκληρότητα), ο συγγραφέας του Λευιτικού φαίνεται να κάνει νύξη στην Έξοδο 1:13-14 όπου χρησιμοποιείται η ίδια λέξη δύο φορές για να χαρακτηρίσει τη δουλεία των Εβραίων κάτω από τον Φαράω.⁹ Μάλιστα, η εντολή στο Λευιτικό 25:43, “να φοβάσαι το Θεό σου” θυμίζει τη χαρακτηριστική έλλειψη φόβου Θεού που υπήρχε στον Φαραώ (Εξ 5:2, 9:30). Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: η δουλεία κάτω από τον Γιαχβέ θα διαφέρει ριζικά από αυτήν που γνώρισαν οι Εβραίοι στην Αίγυπτο.

Σύνοψη για Υπόχρεους Δούλους

Συνοπτικά, λοιπόν, η εντολή του Θεού προς τον λαό του να μεταχειρίζεται τους υπόχρεους δούλους του σαν μισθωτούς εργάτες και όχι με σκληρότητα βασίζεται (1) στη δικαιοσύνη που πρέπει να διαπράττεται μέσα στη γη του Γιαχβέ, (2) στο γεγονός ότι στην πραγματικότητα όλοι οι Ισραηλίτες είναι δούλοι του Γιαχβέ, και (3) στην αντίφαση που υπάρχει μεταξύ του Φαραώ και του Γιαχβέ.

Περιουσιακοί Δούλοι

Προχωράμε τώρα στους περιουσιακούς δούλους. Διαβάζω τα εδάφια 44-46 από το κεφάλαιο 25 του Λευιτικού.

Ο δούλος και η δούλη σου, όσους έχεις, θα πρέπει να προέρχονται από τα γύρω σας έθνη· από ’κει θα αγοράζεις δούλους. Επίσης θ’ αγοράζεις από τα παιδιά των πάροικων που ζουν ανάμεσά σας και γεννήθηκαν στη χώρα σας, κι απ’ τις οικογένειές τους. Αυτοί μπορούν να αποτελούν ιδιοκτησία σας. Μπορείτε να τους μεταβιβάζετε κληρονομικά στους γιους σας, που μετά από σας θα τους έχουν ιδιοκτησία τους. Μπορείτε να τους έχετε δούλους σας για πάντα· αλλά ανάμεσα στους συμπατριώτες σας τους Ισραηλίτες κανένας ας μην καταδυναστεύει τον άλλον με σκληρότητα.

Ο συγγραφέας κάνει μια προφανή διάκριση μεταξύ των Ισραηλιτών (υπόχρεων) και των ξένων (περιουσιακών) δούλων. Γεγονός το οποίο οφείλεται στην αναγνώριση ότι τα τριγύρω έθνη δεν έχουν αυτή την ιδιαίτερη ιστορία και σχέση με τον Γιαχβέ. Μόνο οι Ισραηλίτες είναι δούλοι του Γιαχβέ διότι μόνο εκείνοι ανήκουν σε έναν λαό λυτρωμένο από τη γη της Αιγύπτου. Επομένως, ο Θεός τούς δίνει το δικαίωμα να αγοράζουν δούλους από τα γύρω έθνη. Ωστόσο, η ιστορία του Ισραήλ και η αποκλειστική του δουλεία στον Θεό του δεν τον καθιστά αδιάφορο προς τα έθνη, διότι και οι Ισραηλίτες ήταν ξένοι στη γη της Αιγύπτου. Μια ευρύτερη ανάγνωση του Λευιτικού δείχνει ότι η διάκριση που γίνεται μεταξύ των Ισραηλιτών και των ξένων δούλων στο κεφάλαιο 25 δεν μπορεί να γίνει αφορμή για την κακομεταχείριση των ξένων, διότι έχει ήδη ειπωθεί το εξής στο 19:33-34:

Αν κάποιος ξένος έρθει να μείνει μαζί σας στη χώρα σας, μην τον εκμεταλλευτείτε. Να του φέρεστε όπως σ’ έναν συμπατριώτη σας· να τον αγαπάτε σαν τον εαυτό σας, γιατί κι εσείς ξένοι ήσασταν στην Αίγυπτο. Εγώ, ο Κύριος, είμαι ο Θεός σας.

Το βιβλίο του Λευιτικού, λοιπόν, καθώς επιτρέπει την αγορά των ξένων δούλων, απαιτεί και μια στάση αγάπης απέναντι στον ξένο, η οποία αγάπη διαφαίνεται στη φροντίδα που καλείται ο Ισραήλ να εξασφαλίσει για τους ξένους (19:10). Από τη μια λοιπόν, φανερώνεται η απόλυτη αποδοχή του υπάρχοντος συστήματος ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν διαταγές που εκφράζουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι΄ αυτή την ομάδα ανθρώπων.

Βιβλικοί νόμοι σε σύγκριση με νόμους ΑΕΑ

Για τους δούλους συγκεκριμένα, οι νόμοι που έχουν σκοπό την προστασία αυτών των ανθρώπων βρίσκονται κυρίως στο βιβλίο της Εξόδου αλλά και στο Δευτερονόμιο. Θα αναφέρω μερικούς:

Στην Έξοδο 21:26-27 διαβάζουμε: Αν ένας χτυπήσει το δούλο του ή τη δούλη του στο μάτι και του το καταστρέψει, υποχρεούται να αποδώσει στον παθόντα την ελευθερία του ως αποζημίωση για το μάτι του. Αν ένας σπάσει το δόντι του δούλου του ή της δούλης του, υποχρεούται να αποδώσει στον παθόντα την ελευθερία του ως αποζημίωση για το δόντι του».

Ο νόμος έχει σκοπό την προστασία του δούλου καθώς του εγγυάται την ελευθερία του ύστερα από ακραίες περιπτώσεις βίας (όταν χάνει ένα μάτι) αλλά και από περιπτώσεις πιο συνηθισμένες για την εποχή (την απώλεια κάποιου δοντιού). Η ποιοτική διαφορά τέτοιων νόμων φαίνεται όταν αυτοί συγκριθούν με ανάλογους νόμους της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής, όπως για παράδειγμα ο νόμος του Κώδικα του Χαμμουραμπί (282) που επιτρέπει έναν αφέντη να κόψει το αυτί του δούλου του αν ο δούλος του αντιμιλήσει.¹⁰

Στο Δευτερονόμιο 23:16-17 επίσης βλέπουμε μια ριζοσπαστικά διαφορετική αντίληψη για τη φροντίδα των δούλων σε σχέση με άλλους αρχαίους νομικούς κώδικες: Αν ένας δούλος φύγει από τον κύριό του και ζητήσει καταφύγιο κοντά σας, μην τον παραδώσετε στον κύριό του. Θα εγκατασταθεί ανάμεσά σας, στον τόπο που θα διαλέξει σε μία από τις πόλεις σας, όπου του αρέσει· δε θα τον εκμεταλλευτείτε όμως.

Αντιστοίχως, ο Κώδικας του Χαμμουραμπί (15, 16, 19) γράφει ότι όποιος βοηθήσει έναν δούλο να δραπετεύσει από την πόλη ή όποιος φιλοξενήσει έναν δούλο που έχει δραπετεύσει θα θανατωθεί.¹¹ Μάλιστα, ο ίδιος νομικός κώδικας (17),¹² όπως και οι νόμοι των Χετταίων (22, 23, 24) εξασφαλίζουν ότι ο άνθρωπος που θα επιστρέψει έναν δούλο στον κύριό του θα πάρει την ανάλογη ανταμοιβή.¹³

Αυτά τα παραδείγματα Παλαιοδιαθηκικών νόμων, σε αντίθεση με άλλους λαούς της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής, δείχνουν ένα ενδιαφέρον για την προστασία των δούλων, κι αυτό επειδή ανήκουν σε έναν λαό αποτελούμενο από ανθρώπους που κάποτε ήταν ξένοι και δούλοι στην Αίγυπτο.

Συμπέρασμα

Συμπερασματικά, έχουμε δει ότι η ιστορία του Ισραήλ με τον Θεό του είναι αυτό που ορίζει την ταυτότητά του και σχηματίζει την ηθική του στάση απέναντι στους συνανθρώπους του. Στο πλαίσιο μιας συζήτησης περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ερώτηση που μας θέτει το βιβλικό κείμενο είναι, “Σε ποια ιστορία ανήκεις και πώς αυτό επηρεάζει τον τρόπο που βλέπεις τους άλλους ανθρώπους;” Όπως είχε πει και ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Άλιστερ ΜακΙντάιρ (Alisdair MacIntyre), “Μπορώ να δώσω απάντηση στο ερώτημα, ‘Τι πρέπει να κάνω;’ μόνο αν έχω ήδη απαντήσει το ερώτημα, ‘Σε ποια ιστορία ή σε ποιες ιστορίες ανήκω;’”¹⁴

Η Εκκλησία του Χριστού γνωρίζει την αφήγηση στην οποία ανήκει. Γνωρίζει ότι ανήκει στην ίδια ιστορία με τους Ισραηλίτες, έχει γνωρίσει τον ίδιο Θεό που λυτρώνει, και έχει γνωρίσει ότι η κλιμάκωση του λυτρωτικού του έργου βρίσκεται στο πρόσωπο του Κυρίου Ιησού Χριστού. Αυτή η ιστορία και η ταυτότητα “Σώμα Χριστού” που προσφέρεται στους Χριστιανούς είναι αυτά που θα αποτελέσουν τη βάση για την οποιαδήποτε συζήτηση περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την πλευρά της Εκκλησίας.

Η κοινωνία επίσης, στην Ελλάδα αλλά και σε κάθε έθνος, θα σχηματίσει την ηθική της για τα ανθρώπινα δικαιώματα βάσει της ιστορίας που έχει κληρονομήσει αλλά κι επίσης βάσει της αφήγησης που η ίδια γράφει. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το πώς αφηγούμαστε την ιστορία μας – ως έθνος αλλά και ως ανθρωπότητα – έχει ανεκτίμητη σημασία για το ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

1. Όρος παρμένος από John Rogerson, Theory and Practice in Old Testament Ethics (London: T & T Clark International, 2004).
2. Gregory C. Chirichigno, Debt Slavery in Israel and the Ancient Near East (Sheffield: Sheffield Academic Press, 1993), 49-50.
3. Αυτ. 30.
4. Christopher J.H. Wright, “Jubilee, Year of”, in The Anchor Bible Dictionary, Vol. 3 (New York: Doubleday, 1992), 1025-1030.
5. Αυτ.
6. Αυτ.
7. Αυτ.
8. Όλες οι βιβλικές παραπομπές προέρχονται από την ΝΜΒΕ (Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 1997).
9. G.J. Wenham, The Book of Leviticus (Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 1979), 322.
10. James Pritchard, ed., “The Code of Hammurabi”, in Ancient Near Eastern Texts, 166-77.
11. Αυτ.
12. Αυτ.
13. Pritchard, ed., “The Hittite Laws”, in Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, 188-97.
14. Alisdair MacIntrye, After Virtue: A Study in Moral Theory (Notre Dame, IN: Notre Dame Press, 1984), 216.