Ο ιεραπόστολος Ιωνάς Κινγκ στην Τήνο – Γάμος, εκπαιδευτικό έργο, πολιτικές επαφές

Κατά το διάστημα 1829-1831 βρέθηκαν στην Τήνο πέντε αμερικανοί ευαγγελικοί ιεραπόστολοι και ένας ιεραποστολικός τυπογράφος. Αυτοί ήταν ο Ρούφος Αντερσον (Rufus Anderson), ο Ιλάι Σμιθ (Eli Smith), απεσταλμένοι του American Board of Commissioners for Foreign Missions¹ (ABCFM), ο Ιωνάς Κινγκ (Jonas King) απεσταλμένος αρχικά της Επιτροπής Κυριών της Νέας Υόρκης (Ladies’Committee of New York) και στη συνέχεια του ABCFM,² ο Ιωάννης Ρόμπερτσον (John James Robertson), ο Ιωάννης Χιλλ (John Henry Hill) και ο ιεραποστολικός τυπογράφος Σολομών Μπίνγκαμ (Solomon Bingham) της Domestic and Foreign Missionary Society της Επισκοπικής Εκκλησίας των ΗΠΑ. Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε με τα έργα και τις ημέρες του Κινγκ στην Τήνο. Για περισσότερες πληροφορίες για την «περίοδο Τήνου» των ιεραποστόλων που αναφέραμε, ο αναγνώστης πρέπει να ανατρέξει σε δύο άλλα κείμενα του συγγραφέα.²

Ο Ιωνάς Κινγκ και οι δραστηριότητές του προ της αφίξεώς του στην Τήνο

Ο Ιωνάς Κινγκ έφτασε στην Τήνο, αφού προηγουμένως είχε υπηρετήσει για τρία χρόνια ως ιεραπόστολος στη Συρία (1822-1825), είχε ταξιδέψει και διαμείνει στη Μικρά Ασία, τη Γαλλία και την Αγγλία και είχε περιοδεύσει στις ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ, προσελήφθη από την Επιτροπή Κυριών της Νέας Υόρκης, για να συνοδεύσει στην Ελλάδα μια αποστολή με εφόδια, τα οποία είχε συγκεντρώσει η Φιλελληνική Επιτροπή της Νέας Υόρκης (New York Greek Commίttee), να επιβλέψει τη διανομή τους, να μοιράσει βιβλία και θρησκευτικά φυλλάδια, και να ιδρύσει παρθεναγωγεία. Για τον σκοπό αυτό, η Φιλελληνική Επιτροπή μίσθωσε ένα πλοίο, το Herald, που θα μετέφερε τη βοήθεια. Αυτή ήταν η έβδομη αμερικανική αποστολή προς τους ‘Έλληνες, από τις οκτώ που πραγματοποιήθηκαν συνολικά, κατά τη μετεπαναστατική περίοδο, η μεγαλύτερη όλων. Η αξία των εφοδίων ανερχόταν στα 49.800 δολάρια.³ Η αποστολή ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη στις 28 Μαΐου του 1828 και έφτασε στον Πόρο στις 26 Ιουλίου του ιδίου έτους.⁴ Αφού ολοκλήρωσε το έργο της διανομής, ο Κινγκ περιόδευσε στα απελευθερωμένα μέρη. Τον Φεβρουάριο του 1829 μετέβη στη Σμύρνη και ζήτησε σε γάμο την Ανέτα Ασπασία Μέγγου, την οποία είχε γνωρίσει σε παλιότερο ταξίδι του. Τον Μάιο του 1829, ενώ βρισκόταν στην Αίγινα, είχε αλληλογραφία με την προϊσταμένη της Επιτροπής Κυριών, που του ζητούσε να παραμείνει απεσταλμένος τους για ακόμα έναν χρόνο. Από τις Κυρίες ζήτησε την υποστήριξή τους για την ίδρυση παρθεναγωγείου, στο οποίο θα εκπαιδεύονταν κορίτσια, με σκοπό να γίνουν δασκάλες, ώστε να προωθήσουν το εκπαιδευτικό έργο στην Ελλάδα. Τελικός προορισμός του Κινγκ ήταν η Αθήνα, η οποία ασκούσε μεγάλη γοητεία σε όλους τους φιλέλληνες λόγω της ιστορίας και των μνημείων της. Η Αθήνα, όμως, τελούσε ακόμη υπό τουρκική κατοχή και αυτός ήταν ο λόγος που δεν εγκαταστάθηκε άμεσα εκεί. ‘Έτσι, διάλεξε ως προσωρινό σταθμό την Τήνο. Ο λόγος που επέλεξε την Τήνο ήταν ο κοσμοπολιτισμός της, αφού εκεί έδρευαν οι ξένοι πρόξενοι για τις Κυκλάδες, ενώ η νοοτροπία και τα έθιμα των κατοίκων της χώρας του Αγίου Νικολάου ήταν πιο εξευρωπαϊσμένα από οποιοδήποτε άλλο ελληνικό νησί. Η Τήνος είχε υποστεί ελάχιστα την τουρκική επιρροή σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα, επειδή γι’ αυτήν η Τουρκοκρατία είχε διαρκέσει περίπου 110 χρόνια μόνο, αφού είχε περιέλθει στα χέρια των Τούρκων μόλις το 1715. Εκτός αυτού, αποτελούσε ένα νησί με υγιεινό κλίμα, είχε πολλά χωριά και μεγάλο πληθυσμό, και ήταν το κέντρο από το οποίο διέρχονταν πολλοί επισκέπτες, λόγω του προσκυνήματος, ενώ η Σύρος, το άλλο νησί, όπου θα μπορούσαν να εγκατασταθούν οι ιεραπόστολοι, διέθετε ήδη ιεραποστολικό σχολείο, εκείνο του Τζοσάια Μπρούερ (Josiah Brewer).

‘Έναν μήνα μετά την άφιξη του Κινγκ στην Τήνο, έφτασε εκεί και η μέλλουσα σύζυγός του.

Την 20ή Ιουλίου 1829 αποβιβάστηκε στην Τήνο, προερχόμενος από τη Σύρο, ο Ρούφος Αντερσον, γραμματέας της ιεραποστολής, ο οποίος μαζί με τον Ιλάι Σμιθ περιόδευσαν τόσο στην ηπειρωτική όσο και τη νησιωτική Ελλάδα.

Στον Άγιο Νικόλαο ο Άντερσον συνάντησε τον Ιωνά Κινγκ και είχε τη «χαρά να του δώσει ένα σπίτι στην Ανατολή», ενώνοντάς τον με τα δεσμά του γάμου με την Ανέτα Ασπασία Μέγγους. Μάρτυρας του γάμου ήταν ο Σμιθ. Δεν υπήρχε τίποτα στον γάμο που να προκαλέσει τις προκαταλήψεις των ανθρώπων, αν και η Τήνος «είναι ένα από τα πιο φανατικά νησιά του Αρχιπελάγους» (εννοεί ότι ο πληθυσμός είναι – και λόγω του προσκυνήματος – πιο φανατικός οπαδός της ορθοδοξίας από αλλού). Μέσα σε δύο ή τρεις μέρες, όλοι οι κάτοικοι κάποιου επιπέδου ήλθαν να εκφράσουν τις εγκάρδιες ευχές τους. ‘Ενας άγαμος ορθόδοξος ιερέας έστειλε ένα ζεύγος περιστεριών και την ευλογία του. Το γεγονός ότι ο Κινγκ παντρεύτηκε Ελληνίδα ήταν εκείνο που τον κράτησε στην Ελλάδα για όλη του τη ζωή, αλλιώς θα είχε μετατεθεί αλλού, αφού το ελληνικό τμήμα της ιεραποστολής έκλεισε οριστικά το 1843.⁶

Ο Ιωνάς Κινγκ κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Τήνο

Το πρώτο παρθεναγωγείο, που ίδρυσαν Αμερικανοί στην ελληνική επικράτεια, ήταν αυτό του Κινγκ στην Τήνο, στις 31 Αυγούστου 1829. Άρχισε να λειτουργεί με 30-40 μαθήτριες και έφτασε να αριθμεί περί τις 93-95. Σε μία περαιτέρω προσπάθεια ενίσχυσης του εκπαιδευτικού συστήματος, που παρουσίαζε πολλές ελλείψεις, ο Κινγκ έστειλε σε διάφορα σχολεία της νήσου, βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό, και έλαβε γι’αυτή του την κίνηση ευχαριστήριες επιστολές από τον επίτροπο της αλληλοδιδακτικής σχολής του Αρνάδου⁷ και από το νεοσύστατο αλληλοδιδακτικό σχολείο του Πύργου (Τήνου),⁸ που ήταν τα δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία που υπήρχαν στην Τήνο εκτός εκείνου της χώρας. Επίσης, έλαβε ευχαριστίες από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια⁹ και συγχαρητήρια για το σχολείο του από τον Νεόφυτο Βάμβα¹⁰ από την Κέρκυρα. Ο Κινγκ βρισκόταν σε συνεχή επαφή με τους συμπατριώτες του ιεραποστόλους της Επισκοπικής εκκλησίας, Ρόμπερτσον και Χιλλ, κατά τη διάρκεια της διαμονής τους στη νήσο. Μαζί με τη Φανή Χιλλ, η σύζυγος του Κινγκ άρχισε να διδάσκει κέντημα στα κορίτσια του σχολείου. Η Χιλλ παρέδιδε μαθήματα αγγλικών στον δάσκαλο και σε μερικούς μαθητές. Από την αρχή της παρουσίας του στην Τήνο, ο Κινγκ έδωσε έμφαση στην ατομική μελέτη της Αγίας Γραφής. Στο σχολείο του έκανε κήρυγμα κάθε Κυριακή.¹¹ Παράλληλα, δίδασκε τις διαμαρτυρόμενες θεολογικές θέσεις σε διάφορα θέματα, όπως στο θέμα των εικόνων, τη θεία κοινωνία, την αυστηρότητα της τηρήσεως της Κυριακής Αργίας ή της αντιθέσεως στο καρναβάλι.¹² ‘Εγινε η τελετή της Κοινωνίας, στην οποία εκτός των ιεραποστόλων ήταν παρόντες ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος με τη σύζυγό του, καθώς και ο αδελφός και η αδελφή της, με τους οποίους οι ιεραπόστολοι είχαν αναπτύξει φιλικές σχέσεις. Κατά τη διαμονή του στην Τήνο, ο Κινγκ έγραψε διάφορους ευαγγελικούς ύμνους. Σε ένα από τα χωριά της Τήνου, περίπου 20 γυναίκες συναθροίζονταν και μία εξ αυτών διάβαζε στις υπόλοιπες την Αγία Γραφή.

Οι σημαντικότερες οικογένειες στην Τήνο έστειλαν τα κορίτσια τους στο σχολείο του Κινγκ. Μερικούς μήνες αργότερα, οι επίτροποι της εκκλησίας, οι οποίοι θεωρήθηκε ότι ξεσηκώθηκαν από τον καθολικό επίσκοπο, αποπειράθηκαν να το καταστρέψουν. Τόσο ο Κινγκ όσο και το σχολείο του έγιναν αντικείμενο υβριστικών παρατηρήσεων, και μερικοί μαθητές απομακρύνθηκαν από το σχολείο από τους γονείς τους. ‘Ενας δάσκαλος που είχε σχέση με τους επιτρόπους της Ευαγγελίστριας αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Τα βιβλία που χρησιμοποιούσαν στο σχολείο κατηγορήθηκαν ως αιρετικά,¹⁴ ενώ ο Κινγκ κατηγορήθηκε ως «Ιησουίτης».

Ο ίδιος ο Κινγκ παρέμεινε γαλήνιος και συνέχισε να διδάσκει και να προσεύχεται στο σχολείο, όπως πριν, κηρύττοντας από την Αγία Γραφή κάθε Κυριακή σε πάνω από πενήντα μαθητές και φίλους τους. Μάλιστα, παρά τα γεγονότα, δύο από τους πιο σημαντικούς κατοίκους υιοθέτησαν το σχολείο. Η κόρη του Σ. Καγκάδη, που ήταν έφορος του ναού της Ευαγγελίστριας, επανήλθε στο σχολείο, μετά από αίτημα του πατέρα της.¹⁵ Πάνω στην κρίση, ο Κινγκ έλαβε ένα κιβώτιο με βιβλία αρχαίων συγγραφέων ως δώρο για το σχολείο από την κυβέρνηση.¹⁶ Αργότερα εμφανίστηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως μια θετική αγγελία σχετική με το σχολείο και το πρόγραμμα σπουδών. Από τότε η αντίδραση της ελληνικής εκκλησίας φαίνεται να κόπασε. Μια σημαντική δωρεά από 12 κιβώτια, που περιείχαν 3.456 πλάκες, 74.000 μολύβια και βιβλία για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, από το τυπογραφείο της Μάλτας, όλα μαζί αξίας 335 δολαρίων, υλικό σε μεγάλη έλλειψη, που είχε απόλυτη ανάγκη η Ελλάδα, εστάλη από την Επιτροπή Ελληνικών Σχολείων¹⁸ της Νέας Υόρκης και, αφού τέθηκαν στη διάθεση του Κινγκ, προωθήθηκαν στον Κυβερνήτη, ο οποίος έστειλε ευχαριστήριες επιστολές. Η Επιτροπή Ελληνικών Σχολείων ιδρύθηκε μετά από αλληλογραφία, που είχε ο Κινγκ με τον αιδ. Ματθία Μπρούεν (Matthias Bruen) και σε αυτήν συμμετείχαν σημαντικά πρόσωπα της Νέας Υόρκης. Στην Τήνο, ο Κινγκ μελέτησε την ορθόδοξη θεολογία, την ορθόδοξη εκκλησία, τους αποστολικούς κανόνες, τα πρακτικά των Συνόδων και τα κείμενα των Πατέρων, τα οποία οι ιερείς δέχονταν ως θεόπνευστα.¹⁹ Αυτή η μελέτη τού χρησίμευσε αργότερα τόσο στο κήρυγμά του, στο οποίο χρησιμοποιούσε συχνά τους Πατέρες, και στη συγγραφή βιβλίων, όσο και στην υπεράσπισή του στο δικαστήριο, όταν κατηγορήθηκε για βλασφημία.²⁰ Έτσι εκπαιδεύτηκε να απαντά τότε και αργότερα μέσω των κειμένων της ορθοδοξίας. Βασικός του στόχος στην Τήνο ήταν να πείσει τον λαό και τους μαθητές για την αξία της Αγίας Γραφής, για την οποία οι μαθητές του έδειχναν ενδιαφέρον, την απόλυτη ανάγκη της αναγνώσεώς της και της γνώσεως του περιεχομένου της, μέσω του βιβλικού μαθήματος ή του κηρύγματος. Ταυτόχρονα, στόχος του ήταν να ανασκευάσει όσες απόψεις η διαμαρτυρόμενη εκκλησία θεωρούσε πλάνες των ορθοδόξων ή καθολικών. Η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να εισαγάγει εικόνες και «ειδωλολατρικές» προσευχές σε όλα τα λανκαστεριανά σχολεία²¹ που συντηρεί είναι αξιοθρήνητη, θεωρεί ο Κινγκ. Κάποιος είναι έτοιμος να το αποδώσει αυτό όχι στην επιλογή του φωτισμένου αρχηγού της κυβερνήσεως, αλλά στη δύναμη των συνθηκών, που επέτρεψε να ασκήσουν επιρροή οι ιερωμένοι στα συμβούλια του κράτους. Η επανάσταση στη Γαλλία, η απομάκρυνση της Αγγλίας και οι πόλεμοι στη Ρωσία μάλλον έχουν αφήσει τον κυβερνήτη της Ελλάδος με μικρή εγγύηση της δυνάμεώς του, και είναι φυσικό να υποθέσει κανείς ότι σε τέτοιες συνθήκες με ένα δυνατό κόμμα εναντίον του στη χώρα του, ίσως να θεωρεί ότι δεν είναι πρακτικό να αντισταθεί στις προκαταλήψεις και τη φορτικότητα του αδαούς, φανατικού, και έχοντος επιρροή, ιερατείου. Και όμως, τίποτα δεν είναι πιο τραυματικό για τη φήμη της ελληνικής κυβερνήσεως σε αυτήν τη χώρα, από αυτό το μπόλιασμα της «ειδωλολατρίας» στο σύστημα της εθνικής εκπαιδεύσεως, που γίνεται δεσμευτικό με νόμο σε κάθε δάσκαλο του λανκαστεριανού σχολείου. Παρά ταύτα, η ύπαρξη τέτοιου νόμου για τα λανκαστεριανά σχολεία της κυβερνήσεως δεν συνιστά λόγο για αποθάρρυνση ή εγκατάλειψη του ιεραποστολικού έργου της Ελλάδος.²²

Στις 8 Απριλίου του 1831, ο Κινγκ ξεκίνησε για την προετοιμασία της μόνιμης εγκαταστάσεώς του στην Αθήνα με ενδιάμεσους σταθμούς τη Σύρο και την Αίγινα. Έφτασε στην Αθήνα στις 19 Απριλίου του 1831. Επέστρεψε στην Τήνο στις 7 Ιουνίου, μετά από παραμονή σε άλλα νησιά και καραντίνες, για να παραλάβει την οικογένειά τον. Στις 24, με την οικογένεια του Ρόμπερτσον, έφυγαν για πάντα από την Τήνο και στις 27 Ιουνίου 1831 έφτασαν στον Πειραιά.

Στις 5 Δεκεμβρίου τον 1831, έλαβε επιστολή από τη δασκάλα, που άφησε υπεύθυνη του παρθεναγωγείου του στην Τήνο. Στην επιστολή αναφέρει πως, όταν ο χρόνος για τον οποίο την είχε προσλάβει ο Κινγκ τέλειωνε, είχε αποφασίσει να κλείσει το σχολείο, αλλά οι επίτροποι της εκκλησίας της Ευαγγελίστριας της ζήτησαν να συνεχίσει με δικά τους έξοδα. Αυτό χαροποίησε ιδιαίτερα τον Κινγκ.²³ Τον Μάιο του 1835 το παρθεναγωγείο συνέχιζε τη λειτουργία του. Η δασκάλα, το όνομά της ήταν Βαμβώ Ιωάννου, είχε αποφασίσει να εγκαταλείψει τη θέση της και κατά συνέπεια την ευθύνη 100 και πλέον κοριτσιών λόγω της ανεπαρκούς αμοιβής της. Με πολλή προσπάθεια ο Ρόμπερτσον, από τη Σύρο όπου έμενε πλέον, την έπεισε να συνεχίσει, γράφοντας στον Διοικητή και προσπαθώντας να προξενήσει ενδιαφέρον στους ανθρώπους να συγκεντρώσουν κάποιο ποσό ακόμα για εκείνην, ενώ της υποσχέθηκε να της στέλνει 6 δραχμές περισσότερες τον μήνα για το υπόλοιπο αυτού του χρόνου, αρχής γενομένης από την πρώτη Μαΐου. «Θα ήταν πολύ θλιβερή υπόθεση» αναφέρει ο Ρόμπερτσον «να διαλυθεί ένα τόσο μεγάλο παρθεναγωγείο σε αυτό το κέντρο της δεισιδαιμονίας στην Ελλάδα». «Θα μπορούσαν», αναρωτιέται ο Ρόμπερτσον, «κάποιοι φίλοι του έργου να στείλουν χρήματα για να καλυφθεί αυτό το ποσό;».²⁴ Το σχολείο που είχε ιδρύσει ο Κινγκ είχε στη συνέχεια ως δασκάλα την Κατίγκω Σταλλούνη ή Σταλλώνου, από την Άνδρο. Ήταν ένα ευσεβές κορίτσι, με μεγάλη ευσυνειδησία και καλή μόρφωση. Συχνά οι ιεραπόστολοι πληροφορούνταν, ακόμα και από τον διοικητή της νήσου, για το εύρος της θρησκευτικής και ηθικής της επιρροής. Συζητώντας μαζί της, πληροφορήθηκαν ότι εργάστηκε πολύ ευσυνείδητα για πέντε χρόνια, εν μέσω πολλών απογοητεύσεων, γιατί πίστευε ότι αυτό ήταν το καθήκον της.²⁵ Η υποδειγματική συμπεριφορά της αποτελεί τιμή για εκείνους που την εκπαίδευσαν.²⁶ Οι ευγενικοί τρόποι, η μετριοπάθεια της συμπεριφοράς της και η συζήτηση μαζί της προκάλεσαν εντύπωση στους ιεραποστόλους γιατί ήξεραν τι θλιβερό μέρος είναι η Τήνος, όπου ξεκίνησε το έργο της σε ηλικία 15 ή 16 χρονών, πριν από έξι χρόνια. Δεν στάθηκε δυνατό να ιδρύσει Κυριακό Σχολείο, αλλά παρείχε στους μαθητές της θρησκευτική εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Εργαζόταν ατελείωτες ώρες, μέχρι τις 12 τη νύχτα, και ξυπνούσε στις 5 το πρωί. Τίποτα άλλο εκτός από το αίσθημα του καθήκοντος δεν την κράτησε στην Τήνο. ‘Εζησε εκεί με στερήσεις και βλέποντας με θλίψη άντρες αλλά και γυναίκες «να μην κά-νουν τίποτα άλλο παρά να επιδίδονται σε χαρτοπαίγνιο όλη μέρα».²⁷

Επίλογος – Συμπεράσματα

Η παρουσία του Κινγκ προκάλεσε αντιδράσεις, τις πρώτες σε μια σειρά χρόνιων αντιδράσεων. Πέραν της αντιδράσεως των καθολικών, που θα πρέπει να θεωρείται αναμενόμενη προς διαμαρτυρόμενους ιεραποστόλους, εκείνη την εποχή, δημιουργήθηκαν αντιδράσεις από τους ορθοδόξους, με αυξομειούμενη ένταση και διαλείμματα καλών σχέσεων, λόγω της αγαθής επιρροής του σχολείου και του κηρύγματος, αλλά και της συστάσεως που υπήρξε από τις αρχές της χώρας. Οι αντιδράσεις υπήρξαν γιατί καθ’ όλη την διάρκεια της παραμονής του στη νήσο, δεν έπαψε να στηλιτεύει ως «ειδωλολατρίες» ή «δεισιδαιμονίες» εκείνα που ο λαός της Τήνου και οι ορθόδοξοι γενικότερα θεωρούν σημαντικά στοιχεία λατρείας, σεβάσματα, όπως για παράδειγμα τις εικόνες. Ο Κινγκ, μεγαλωμένος σε ένα αυστηρό περιβάλλον στη Δυτική Μασαχουσέτη, δεν μπόρεσε να γίνει κοσμοπολίτης και επιδέξιος στους τρόπους, παρά την καλή μόρφωσή του, τις ξένες γλώσσες που έμαθε και τη διαμονή του στο Παρίσι και τη Συρία. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους που και αυτός και η πίστη του άφησαν, σε όλη του τη ζωή, το ευρύτερο κοινό από απαθές μέχρι και εχθρικό. Κανείς δεν υποστηρίζει ότι θα έπρεπε να παραβεί τις θεολογικές του θέσεις και αρχές, αλλά όλα μπορούν να λεχθούν με πολλούς τρόπους και οπωσδήποτε με περισσότερη διπλωματία και ευγένεια προς αυτούς προς τους οποίους λέγονται. Το παράδειγμα της ομιλίας του Αποστόλου Παύλου στον Άρειο Πάγο²⁸, στην Αθήνα του πρώτου αιώνα, και της σοφίας με την οποία διατυπώθηκε, θα μείνει για πάντα ένα παράδειγμα που ο Ιωνάς Κινγκ δεν ακολούθησε.

Από την άλλη, υπήρχαν κρατικές αποφάσεις με τις οποίες οι ιεραπόστολοι δεν συμφωνούσαν, όπως οι διατάξεις οι σχετικές με την ανάρτηση θρησκευτικής εικόνας στη σχολική αίθουσα, η διδασκαλία της ορθόδοξης κατηχήσεως κ.λπ., που είχαν ήδη αρχίσει να ισχύουν. Αρχικά τις αγνόησαν, αλλά αργότερα, όταν έγιναν σημαντικό στοιχείο της ελληνικής παιδείας, οι ιεραπόστολοι του ΑΒCFΜ, επειδή δεν θέλησαν να υποταχθούν, έκλεισαν τα σχολεία, τα οποία στο μεταξύ είχαν ιδρύσει. Ο Χιλλ έδειξε προσαρμοστικότητα, και το σχολείο του εξακολουθεί να λειτουργεί ως και σήμερα. Ωστόσο, δεν μπόρεσε να αποφύγει κατηγορίες ότι δεν επιτέλεσε το ιεραποστολικό του καθήκον.²⁹

Στην Τήνο ανιχνεύονται οι πρώτες επαφές και φιλίες του Κινγκ με ανθρώπους τον «αγγλικού» κόμματος, τον Μαυροκορδάτο και τους συγγενείς του. Πρόκειται για έναν σημαντικό σταθμό στη ζωή του Κινγκ, διότι αργότερα, και σύμφωνα με τον ίδιο και τους λοιπούς ιεραποστόλους, αυτός ήταν ο κύριος λόγος της δικαστικής διώξεώς του, την οποία θεωρούσαν κυρίως πολιτική, και της κατασυκοφαντήσεώς του, πού έγινε με βήμα το όργανο του «ρωσικού» κόμματος, την εφημερίδα «Αιών».

Όλοι οι ιεραπόστολοι, εκτός από την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, θεώρησαν απαραίτητο στοιχείο για το έργο τους τη μελέτη των Πατέρων της Εκκλησίας. Αυτό είναι σημαντικό, αν σκεφτεί κανείς ότι ελάχιστα πατερικά κείμενα είχαν διδαχτεί στα θεολογικά σεμινάρια στις ΗΠΑ, όπου είχαν σπουδάσει, και ότι αυτή ήταν μία πρώτη σοβαρή απόπειρα να προσεγγίσουν την ορθόδοξη θεολογική σκέψη και να εντοπίσουν στα πατερικά κείμενα επιχειρήματα, τα οποία θα στήριζαν τις θέσεις τους.³⁰

Η προσφορά του Κινγκ κατά τη διάρκεια αυτής της τριετίας υπήρξε θετική, κυρίως γιατί ίδρυσε το πρώτο Παρθεναγωγείο στην Τήνο, γιατί έκανε χρήση βιβλίων, τα οποία είχαν πολλά προτερήματα από παιδαγωγική άποψη, και για την όποια θετική επιρροή άσκησε προς την κατεύθυνση της μελέτης της Αγίας Γραφής.

1. American Board of Commissioners for Foreign Missions (στο εξής ABCFM): Αμερικανικό Συμβούλιο Επιτρόπων για τις Ξένες Ιεραποστολές. Αυτός ήταν ο τίτλος της πρώτης ιεραποστολικής εταιρίας που ιδρύθηκε στις ΗΠΑ και δραστηριοποιούνταν στην Ελλάδα μέχρι το 1843. Την εποχή που μελετάμε, τύγχανε ευρύτερης υποστηρίξεως, αφού ήταν το ιεραποστολικό όργανο των Αναμορφωμένων, των Πρεσβυτερικών και των Κοινοτικών εκκλησιών. Αργότερα όμως αποτέλεσε ιεραποστολή αποκλειστικά της Κοινοτικής Εκκλησίας (Congregational Church), που τονίζει την ανεξαρτησία των εκκλησιαστικών κοινοτήτων. Η διαμαρτυρόμενη εκκλησία έχει την ιδιαιτερότητα να απαρτίζεται από πολλές διαφορετικές ομολογίες, οι οποίες έχουν μικρές θεολογικές ή διοικητικές διαφορές, με τον κύριο όγκο των θεολογικών θέσεων να παραμένουν κοινές. Στην προκειμένη περίπτωση, στην Τήνο έρχονται ιεραπόστολοι της ABCFM και της Επισκοπικής ιεραποστολής, οι οποίοι διαφέρουν κυρίως στην εξωτερική μορφή της λατρείας και στα διοικητικά θέματα, αφού για παράδειγμα οι δεύτεροι αναγνωρίζουν τον βαθμό του επισκόπου, ενώ οι πρώτοι τον ταυτίζουν με τον βαθμό του πρεσβυτέρου.
2. Γιάννη Τσεβά Η παρουσία των αμερικανών ιεραποστόλων στην Τήνο κατά την τριετία 1829-1831, Ιεραποστολικό, Εκπαιδευτικό και Εκδοτικό έργο. Συμβολή στον τιμητικό τόμο Ministerium Historiae, Τιμή στον π. Μάρκο Φώσκολο, Τήνος 2017, 591-615 και Γιάννη Τσεβά, Δύο ιεραποστολικές επιστολές από την Τήνο του 1831, Συμβολή στον τιμητικό τόμο του Κώστα Δανούση, Αθήνα 2024.
3. Διάφοροι ιστότοποι στο διαδίκτυο μετατρέπουν την αγοραστική αξία αυτού του ποσού σε περίπου 1.250.000 σημερινά δολάρια ΗΠΑ.
4. St. Α. Larrabee, Hellas Observed. The American Experience of Greece 1775- 1865, New York 1957, σ. 148-149. Για τη λεπτομερή περιγραφή του ταξιδιού της διαμονής και της διανομής στην Ελλάδα βλ. S. Woodruff, Journal of a Tour to Malta, Greece, Asia Minor, Carthage, Algeria, Port Mahon and Spain in 1828, Hartford 1831.
5. Βλέπε και Γιάννη Τσεβά, Εισαγωγή στον Ευαγγελικό Φιλελληνισμό της Αμερικής κατά την Ελληνική Επανάσταση, Αστήρ της Ανατολής, Οκτώβριος 2021, 275-279
6. Rufus Anderson, Observations upon the Peloponnesus and Greek Islands made in 1829, Boston 1830, 156-160.
7. Ιωνά Κινγ, Διάφορα, ΑΘήνα 1859, βλ. την επιστολή της 4ης Νοεμβρίου 1829, υπογραφή οι Επιστάτες Δρ. Ν. Δρόσος, Γ. Πόμερ, Νικ. Στεργίου, 568.
8. Στο ίδιο, σ. 570, υπογραφές επιτρόπων: Οικονόμος Μιχαήλ Ιερεύς, Παπαγεώργιος Σαγάς, Γαβρίλης Μουρεζίνης και Γεώργιος Κοντονικολάου.
9. Στο ίδιο, 3/15 Ιουνίου 1831, 558.
10. Missionary Herald, Σεπτέμβριος 1831, 274, βλ. επιστολή του Ν. Βάμβα με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1830.
11. Στο ίδιο, σ. 272, «Jουrnαl ο1 Mr King οn the islαnd ο1 Tenos».
12. Missionary Herald, Οκτώβριος 1831, σ. 316-317, «While οn the Island ο1 Tenos».
13. Ο Μαυροκορδάτος βρισκόταν στην Τήνο για να κάνει αντικαποδιστριακή προπαγάνδα. Αυτή η δραστηριότητά του είχε μικρά αποτελέσματα στη νήσο. Προηγουμένως είχε περάσει από τη Σύρο, όπου είχε επιτυχία, αφού σχεδόν όλη η Σύρος είχε γίνει αντικαποδιστριακή. Ωστόσο, οι ιεραπόστολοι, παρά τις επαφές και τη φιλία τους με τον Μαυροκορδάτο και την οικογένειά του, είχαν καλές σχέσεις με τον Κυβερνήτη και εκτιμούσαν το έργο του.
14. Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions read at the twenty second annual meeting, Boston 1831, 37
15. Missionary Herald, Σεπτέμβριος 1831, σ. 274.
16. Rufus Anderson, History of the Missions of the American Board of Commissioners For Foreign Missions to the Oriental Churches, τ. 1, Boston 1872, σ. 145.
17. Τεντκή Εφημερίς της Ελλάδος, εν Ναυπλίω, Τετάρτη 31 Δεκεμβρίου 1830. Η δημοσίευση έχει ως εξής: «Εκ Ναυπλίου, 30 Δεκεμβρίου. Προ πολλού ήδη οι φιλάνθρωποι Aμερικανοί Κύριοι Κορκ [Σημ. Ο Κορκ δεν ήταν Αμερικανός αλλά Γερμανός] και Ι. Κιγγ αφιέρωσαν τας φροντίδας των εις σύστασιν παιδευτηρίων διά τα κοράσια κατά τας νήσους Σύραν και Τήνον. Το εν τη τελευταία ταύτη νήσω, διευθυνόμενον παρά του Κυρίου Κιγγ, έχει κατά το παρόν 64 μαθητρίας διδασκομένας την Γραμματικήν, την Αριθμητικήν, την Κατήχησιν, το Ευαγγέλιον, και την Καλλιγραφίαν. Από της συστάσεως αυτού του σχολείου, 12 κόραι έμαθον εκ στήθους το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, τινές δ’ άλλαι, και την προς Τιμόθεον και την προς Ρωμαίους επιστολήν του Παύλου, έτι δε και την επιστολήν του Ιωάννου. Άσμενοι δημοσιεύομεν τας προόδους των γυναικείων σχολείων· διότι εξ αυτών θέλουν εξέλθη μητέρες άξιαι να καταβάλλωσι τα πρώτα θεμέλια της καλής ανατροφής εις τους τρυφερούς βλαστούς της πατρίδος.»
18. Η πρώτη συνεδρίαση αυτής της Επιτροπής έγινε στις 15 Μαΐου του 1829 στη Νέα Υόρκη και ελήφθησαν αποφάσεις για τη δημιουργία ενός γυμνασίου για αγόρια, ενός για κορίτσια και δημοτικών σχολείων στην Ελλάδα και την προσφορά βοήθειας στη χώρα στο θέμα της μορφώσεως: Plan for Promoting Common School Education in Greece Adopted by the Greek School Committee, New York, May 1829.
19. Η[aines], Jonas King Missionary to Syria and Greece. American Tract Sοciety, 1879, σ. 231 και Missionary Herald, Σεπτέμβριος 1831, σ. 275.
20. Λόγος Ιωνά Κινγ ενώπιον τον Αρείου Πάγου τη 11/23 Απριλίου 1846, Νέα Υόρκη 1847 και Απολογία Ιωνά Κινγ, Αθήνα 1845. Βλ. επίσης Ομιλίαι Ιωνά Κινγ, 1859, όπου γίνεται εκτεταμένη χρήση των Πατέρων.
21. Λανκαστεριανά ή αλληλοδιδακτικά ήταν τα σχολεία που με πολύ λίγους δασκάλους κατόρθωναν να εκπαιδεύουν μεγάλο αριθμό μαθητών χρησιμοποιώντας γι’ αυτό τον σκοπό τους καλύτερους μαθητές (πρωτόσχολους).
22. Missionary Herald, Σεπτέμβριος 1831, 278-280: «Remarks υpοn the prospects of education in Greece».
23. Missionary Herald, Ιούνιος 1832, σ. 188: «Joυrna1 of Mr Κίng.»
24. The Spirit of Missions, Φεβρουάριος 1836, τ. Ι, Νo. ΙΙ, σ. 48: «The Mίssίon to Greece-Letters from the mίssίonary at Syra, the Rev. Dr. Robertson Syra May 9, 1835».
25. The Spirit of Missions December 1839, 393, «Athens from the Rev.J.Hill» August 10, 1839
26. Ο.π. Δεκέμβριος 1844, 501: «Athens [letters o1 John Hill] Sept. 22
27. Ό.π., Μάρτιος 1845, σ. 84: «Memoranda respecting the Young Females who have been educated in the Mission Family at Athens».
28. Πράξεις των Αποστόλων 17, 22-31.
29. Α. Σμυρναίου, Μετέωρος Ζήλος~ ΑΘήνα 2006, σ. 99 και εξής: «Η παράδοξη γοητεία της χριστιανικής ειδωλολατρείας: η αμφισβήτηση της ιεραποστολής του John Hill στην ΑΘήνα του 19ου αιώνα.»
30. Ο αναγνώστης πρέπει να διαβάσει τη διδακτορική διατριβή του Σωτηρίου Μπούκη, Η χρήση της Πατερικής Παράδοσης στους πρώτους Έλληνες Ευαγγελικούς και η σημασία της για τον σύγχρονο οικουμενικό προβληματισμό, Θεσσαλονίκη 2019, σχετική με το θέμα αυτό.