Η ιεραποστολική δραστηριότητα στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα και οι αντιδράσεις προς αυτήν

Η ιεραποστολική δραστηριότητα στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ξεκινά ήδη από το 1816, με την άφιξη του πρώτου ιεραποστόλου στα Επτάνησα, ενώ τα επόμενα χρόνια (κυρίως τη δεκαετία του 1830 μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους) αρκετοί ακόμα ιεραπόστολοι θα ακολουθήσουν, σε διάφορες περιοχές της χώρας, με κυριότερες την Αθήνα, τη Σύρο, την Τήνο, το Άργος, τη Μάνη και την Πάτρα.¹ Αντίστοιχη παρουσία ιεραποστόλων παρατηρείται την περίοδο αυτή και στη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας.²

Σε γενικές γραμμές Ορθόδοξοι και Ευαγγελικοί ιστορικοί συμφωνούν ότι ο σκοπός των ιεραποστόλων αυτών αρχικά (πέραν του φιλανθρωπικού, κοινωνικού και εκπαιδευτικού τους έργου) δεν ήταν η ίδρυση μιας νέας Διαμαρτυρόμενης εκκλησίας στην Ελλάδα, αλλά το να συμβάλλουν στην «αναζωογόνηση» (όπως βέβαια εκείνοι την αντιλαμβάνονταν) της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ωστόσο, η στάση της τελευταίας οδήγησε εν τέλει στη δημιουργία ξεχωριστής εκκλησίας.³ Από την άλλη, η Ορθόδοξη πλευρά αντιτείνει ότι η εμφάνιση της Διαμαρτύρησης στην Ελλάδα, περιοχή παραδοσιακά Ορθόδοξη, προκάλεσε δυσφορία στην Εκκλησία της Ελλάδος, καθώς «θεωρήθηκε ως το οδυνηρό αποτέλεσμα της “κατακτητικής εξόρμησης” Προτεσταντικών Εκκλησιών της Δύσης εναντίον της Ορθόδοξης Ανατολής».⁴ Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε μία εκατέρωθεν αρνητική σχέση, η οποία εν τέλει ζημίωσε και τις δύο πλευρές.

Μεταξύ των πρώτων ιεραποστόλων που φτάνουν στην Ελλάδα, είναι ο Αμερικανός Ιωνάς Κινγκ (Jonas King⁵), ο οποίος προερχόταν από την Κοινοτική (Congregational) εκκλησία, και εργάστηκε υπό την ιεραποστολική οργάνωση American Board of Commissioners for Foreign Missions (εφεξής A.B.C.F.M.),⁶ η οποία εκείνη την εποχή αποτελούσε μία ιεραποστολική συνεργασία μεταξύ Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών (κυρίως Πρεσβυτεριανών και Κοινοτικών).⁷

Ο Κινγκ φτάνει στον Πόρο το 1828 φέρνοντας ανθρωπιστική βοήθεια. Ο ίδιος, σε μεταγενέστερα κείμενά του περιγράφει τη χώρα εκείνη την εποχή να είναι γεμάτη ερείπια, ενώ τονίζει ότι σκοπός του ήταν να εργαστεί «υπέρ της παιδείας της νεολαίας και της διανομής του λόγου του Θεού, τον οποίον ολίγιστοι είχον τότε εις την Ελλάδα».⁸ Στα λόγια του αυτά αντανακλάται και η προαναφερθείσα κοινή πεποίθηση των ιεραποστόλων της εποχής, κατά την οποία η μόρφωση των ανθρώπων και η διάδοση της Αγίας Γραφής ήταν αλληλένδετες.

Τα επόμενα χρόνια, ο Κινγκ δραστηριοποιείται στην ίδρυση σχολείων στην Τήνο (1829-31) και στην Αθήνα (1831 και εξής), όπου ιδρύει Δημοτικό και Γυμνάσιο. Ο ίδιος αναφέρει ότι αρχικά σκόπευε να ιδρύσει και Πανεπιστήμιο, και να προσκαλέσει ως καθηγητές σε αυτό μερικούς από τους κορυφαίους λογίους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού κάτι το οποίο ωστόσο δεν κατέστη ποτέ εφικτό.⁹ Ο Κινγκ ακόμα μεσολαβεί για την ίδρυση σχολείου στην Αρεόπολη της Μάνης το 1837 από τους Πρεσβυτεριανούς ιεραποστόλους Samuel R. Houston και George W. Leyburn.¹⁰ Επίσης τυπώνει βιβλία με τη βοήθεια της A.B.C.F.M., μεταξύ άλλων σχολικά εγχειρίδια, εκπαιδευτικά βιβλία, και βιβλία θρησκευτικού χαρακτήρα.¹¹

Ο Κινγκ έθεσε εξαρχής ως στόχο του να μελετήσει τους Πατέρες και την εκκλησιαστική ιστορία, και για αυτό στη διάρκεια της παραμονής του στην Τήνο, ξόδεψε πολύ χρόνο μελετώντας το Κανονικόν του Χριστόφορου Προδρομίτη, το οποίο περιελάμβανε τους Κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων, καθώς και άλλους επιμέρους κανόνες. Επίσης μελέτησε τα κείμενα αρκετών Πατέρων, καθώς καταλάβαινε την ιδιαίτερη επιρροή που είχαν στον ορθόδοξο κόσμο.¹²

Παρόμοιο ενδιαφέρον είχαν δείξει και κάποιοι ιεραπόστολοι της Επισκοπελιανής εκκλησίας, οι οποίοι είχαν επίσης συνειδητοποιήσει την ανάγκη που είχε η μελέτη των Πατέρων προκειμένου να υπάρξουν ουσιαστικά σημεία επαφής με τον ορθόδοξο κλήρο και λαό.¹³ Ένας μάλιστα από αυτούς, ο J. Robertson αναφέρει ρητά την γνώση των Πατέρων (ιδιαίτερα των Ελλήνων Πατέρων) ως ένα από τα επιθυμητά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας ιεραπόστολος στην Ελλάδα, καθώς θεωρεί ότι μια τέτοια γνώση θα επιτρέψει και την δυνατότητα διαλόγου με τον ανώτερο κλήρο.¹⁴ Ο ίδιος μάλιστα είχε εκφράσει την πρόθεση έκδοσης μιας δεκαπενθήμερης θρησκευτικής εφημερίδας, με θέματα την εξήγηση της Αγίας Γραφής, αποσπάσματα από τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, την εκκλησιαστική ιστορία κλπ.¹⁵ Ωστόσο, το σχέδιο αυτό ουδέποτε προχώρησε.

Αρχικά οι ιεραπόστολοι γίνονται δεκτοί πολύ θετικά, τόσο από την κυβέρνηση όσο και από την ευρύτερη ελληνική κοινωνία, λόγω της εκπαιδευτικής συνεισφοράς τους. Ωστόσο, σταδιακά, ξεκινά ένα κύμα αντιδράσεων, το οποίο οφείλεται, αφενός στον φόβο της διάδοσης της επιρροής τους, και αφετέρου στην κυκλοφορία της μετάφρασης της Βίβλου του Ν. Βάμβα, την διάδοση της οποίας επεδίωξαν ένθερμα οι ιεραπόστολοι.¹⁶ Έτσι, το 1836 το Οικουμενικό Πατριαρχείο εκδίδει Συνοδική Εγκύκλιο προς το Ορθόδοξο πλήρωμα, δια της οποίας απαγορεύει την κατοχή ή μελέτη των βιβλίων των «Λουθηροκαλβινιστών», ενώ επίσης απαγορεύει να φοιτούν στα «ψυχόλεθρα σχολεία» των ετεροδόξων. Στην εγκύκλιο αυτή οι ιεραπόστολοι αποκαλούνται (μεταξύ άλλων) «ψευδαπόστολοι», «αιρεσιάρχες» και «όργανα της κακίας του διαβόλου» και απειλούνται με αφορισμό όσοι ακολουθούν τη διδασκαλία τους.¹⁷

Τα επόμενα χρόνια, οι αντιδράσεις κατά των ιεραποστόλων κλιμακώνονται, ενώ αυξάνονται και οι περιορισμοί που τίθενται στα σχολεία που είχαν ιδρύσει. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με τα πενιχρά αποτελέσματα¹⁸ της προσπάθειάς τους για διάδοση των ιδεών τους, οδηγεί στην τελική τους απομάκρυνση σε άλλες χώρες. Έτσι, το 1842 οι περισσότεροι από τους ιεραποστόλους πανελλαδικά έχουν αναγκαστεί να φύγουν, ενώ στην Αθήνα έχουν απομείνει μόνο δύο ιεραπόστολοι, οι Ι. Χιλλ και Ι. Κινγκ.¹⁹ Σε γενικές γραμμές, ο Χιλλ παρέμεινε εστιασμένος στο εκπαιδευτικό έργο, επέδειξε διαλλακτικότητα απέναντι στην Ορθοδοξία και δεν επεδίωξε την ίδρυση Διαμαρτυρόμενης εκκλησίας.²⁰ Ως εκ τούτου, η παρουσία του τα επόμενα χρόνια δεν χαρακτηρίστηκε από μεγάλες αντιδράσεις.

Αντίθετα, ο Κινγκ βρέθηκε συχνά στο επίκεντρο σφοδρής πολεμικής, στην οποία συνετέλεσαν διάφοροι παράγοντες. Οι σημαντικότεροι, μεταξύ άλλων, ήταν η παράλληλη κηρυγματική του δραστηριότητα, η οποία δημιουργούσε φόβους για προσηλυτισμό, ο γενικότερος φανατισμός και προκαταλήψεις που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στην ελληνική κοινωνία και εκκλησία απέναντι σε οτιδήποτε το ετερόδοξο, αλλά και η αδιαλλαξία του ίδιου του Κινγκ απέναντι στην Ορθοδοξία,²¹ ενώ σημαντικό ρόλο στις διάφορες διώξεις του φαίνεται να έπαιξαν και πολιτικοί λόγοι.²²

Η σφοδρότητα αυτής της πολεμικής αρκετές φορές παίρνει ακραίες μορφές, καθώς διάφορα έντυπα της εποχής (ιδιαίτερα έντυπα προσκείμενα στο ρωσικό κόμμα) εξαπολύουν μύδρους εναντίον του, συχνά βασιζόμενα σε ψευδείς ειδήσεις. Σε μία από αυτές τις περιπτώσεις, η εφημερίδα Αιών το Νοέμβριο του 1844, αναδημοσιεύει μία επιστολή η οποία κατηγορεί τον Κινγκ για «προσηλυτομανία», «ύβρεις κατά της υπεραγίας Θεοτόκου» και για παρακίνηση βίαιης συμπεριφοράς με σκοπό τον βίαιο προσηλυτισμό μίας νεαρής κοπέλας από τη Σμύρνη.²³

Ο Κινγκ απαντά αρνούμενος κατηγορηματικά τις κατηγορίες.²⁴ Τους επόμενους μήνες ακολουθεί μία εκτενής πολεμική αλληλογραφία μεταξύ των δύο πλευρών, η οποία επεκτείνει τις θεολογικές κατηγορίες εναντίον του Κινγκ, κατηγορώντας τον ότι ασεβεί κατά των αγίων εικόνων, καθώς και κατά του δόγματος της μετουσιώσεως. Ο Κινγκ απαντά εκτενώς, επικαλούμενος πολύ συχνά και κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, ενώ το 1845 δημοσιεύει την όλη αλληλογραφία σε μία έκδοση με τον τίτλο Απολογία Ιωνά Κινγ ερανισθείσα εκ τινων ελληνικών εφημερίδων, μετά παρατηρήσεων τινων και προσθηκών από τα συγγράμματα Επιφανίου, Χρυσοστόμου, Βασιλείου, Ειρηναίου, Κλήμεντος και άλλων φωστήρων της Εκκλησίας διαπρεψάντων προ της πέμπτης εκατονταετηρίδος μετά Χριστόν.²⁵ Όπως είναι φανερό από τον τίτλο, η έκδοση έχει προφανή σκοπό όχι μόνο να αντικρούσει τις κατηγορίες, αλλά και επίσης να αναδείξει το Πατερικό υπόβαθρο της πίστης του.

Το αποτέλεσμα, ωστόσο, τελικά είναι ακριβώς το αντίθετο, καθώς η δημοσίευση της Απολογίας εξοργίζει την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία στις 7 Αυγούστου 1845 την καταδικάζει ως «βλάσφημον και ασεβή» και απαγορεύει την ανάγνωσή της από κάθε Ορθόδοξο Χριστιανό, ενώ καλεί όσους την έχουν ήδη αγοράσει να την παραδώσουν στη φωτιά.

Προπάντων, αποκηρύσσει τον Κινγκ ως «αιρετικό» και «Νεστοριανό», και απαγορεύει στο ορθόδοξο ποίμνιο κάθε επαφή μαζί του, απειλώντας με αφορισμό όποιον το κάνει.²⁶ Τις επόμενες μέρες ο Κινγκ επιδιώκει να δημοσιεύσει απάντηση, την οποία δεν δέχεται να δημοσιεύσει κανείς.²⁷ Λίγες μέρες αργότερα ακολουθεί αναθεματισμός του Κινγκ και από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο επίσης τον αποκαλεί «αιρετικό» και απειλεί με αφορισμό όποιον συναναστραφεί μαζί του.²⁸

Τα επόμενα χρόνια ακολουθούν διάφορες δίκες του Κινγκ, άλλες εξαιτίας των δογματικών του τοποθετήσεων και άλλες εξαιτίας συκοφαντιών που δημοσιεύονται κατά καιρούς για αυτόν. Παράλληλα, κυκλοφορούν και διάφοροι ανυπόγραφοι λίβελοι εναντίον του.²⁹ Ο Κινγκ στις δίκες του διαμαρτύρεται έντονα ότι η δίωξή του συνιστά παράβαση της ελευθερίας της θρησκείας και της ελευθερίας των ιδεών.³⁰ Σε μία από τις δίκες του, το 1847, το δικαστήριο αποφαίνεται μεν υπέρ της πλαστότητας μιας είδησης που είχε δημοσιεύσει και πάλι ο Αιών εναντίον του, ωστόσο η περιρρέουσα ατμόσφαιρα είναι τέτοια, που ο Κινγκ αναγκάζεται να φύγει από τη χώρα για περίπου ένα χρόνο, φοβούμενος για τη ζωή του.³¹

Κομβικό σημείο στην ιστορία θα παίξει τελικά η δίκη του Κινγκ το 1852 στον Άρειο Πάγο, με την κατηγορία ότι η άρνηση από μέρους του των δογμάτων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, συνιστά δυσμενή έκφραση που προσβάλλει τα δόγματά της. Ο Κινγκ καταδικάζεται σε δεκαπενθήμερη φυλάκιση και σε απέλαση από την χώρα.³² Η καταδίκη αυτή, ωστόσο, εμμέσως θα παίξει τελικά καταλυτικό ρόλο στην ίδρυση της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας.

Η ίδρυση της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας

Κατά τη διάρκεια της δίκης του Ιωνά Κινγκ στον Άρειο Πάγο το 1852, ένας από τους μάρτυρες υπερασπίσεως είναι ο Μιχαήλ Καλοποθάκης, ένας Ορθόδοξος φοιτητής ιατρικής. Ο Καλοποθάκης είχε υπάρξει μαθητής του σχολείου που είχαν ιδρύσει στην Αρεόπολη οι ιεραπόστολοι Samuel R. Houston και George W. Leyburn, ενώ κατά τη διαμονή του στην Αθήνα είχε παρακολουθήσει κηρύγματα του Κινγκ.³³

Η καταδίκη του Κινγκ από τον Άρειο Πάγο προκάλεσε την αγανάκτηση του Καλοποθάκη, ο οποίος, βλέποντας παράλληλα τις επόμενες μέρες όλες τις εφημερίδες (πλην μίας) να αρνούνται και πάλι να δημοσιεύσουν τον αντίλογο του Κινγκ στη δίκη, αποφάσισε την ίδρυση μιας εφημερίδας που να υπερασπίζεται τη θρησκευτική ελευθερία και τη διάδοση των Ευαγγελικών ιδεών.³⁴ Έτσι, ο Καλοποθάκης υιοθέτησε την Διαμαρτυρόμενη πίστη, και μετά το πέρας των ιατρικών του σπουδών μετέβη στις Η.Π.Α. όπου σπούδασε θεολογία στο Union Theological Seminary της Νέας Υόρκης (1854-1856), και χειροτονήθηκε ως πρεσβυτεριανός λειτουργός το 1857.³⁵

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ίδρυσε την εβδομαδιαία εφημερίδα Αστήρ της Ανατολής, η οποία ξεκίνησε να κυκλοφορεί τον Ιανουάριο του 1858. Η εφημερίδα περιελάμβανε θέματα, τόσο πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος (π.χ. πολιτική, ειδησεογραφία, κοινωνικά θέματα, θέματα τεχνολογίας, εγκυκλοπαιδικά, γεωγραφικά, αρχαιολογικά, οικιακής υγιεινής, κλπ.) όσο και θρησκευτικού (αφιερώματα στη Βίβλο, στην εκκλησιαστική ιστορία, στην εκκλησιαστική ειδησεογραφία, στις σχέσεις μεταξύ εκκλησιών³⁶ κλπ).

Το κείμενο αποτελεί μέρος της διδακτορικής διατριβής του αιδ. Σωτήρη Μπούκη με θέμα: «Η χρήση της Πατερικής παράδοσης στους πρώτους Έλληνες Ευαγγελικούς και η σημασία της για τον σύγχρονο οικουμενικό προβληματισμό», τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά για την παραχώρηση και την δημοσίευση.

1. Για μία εκτενή καταγραφή ονομάτων και περιοχών όπου δραστηριοποιήθηκαν, βλ. Ι. Καρμίρης, Ορθοδοξία και Προτεσταντισμός, 280.  Επίσης Peter Kawerau, Amerika und die orientalischen Kirchen (Berlin, 1958), 634 εξ.
2. Σ. Παπαγεωργίου, Αμερικανοί Ιεραπόστολοι στην Ελλάδα, 33-34.
3. Π. Παπαγεωργίου, Οδοιπορικό της Διαμαρτύρησης στην Ελλάδα, εισήγηση στο πλαίσιο της 11^ης Τακτικής Γενικής Συνέλευσης του Πανελληνίου Ευαγγελικού Συνδέσμου, Θεσσαλονίκη, 11 Νοεμβρίου 2005.  Ο π. Γ. Μεταλληνός, αντίστοιχα, αναφέρει ότι σκοπός των ιεραποστόλων δεν ήταν αρχικά η ίδρυση μιας Προτεσταντικής εκκλησίας, αλλά ο εκπροτεσταντισμός της Ορθόδοξης.  Βλ. π. Γ. Μεταλληνός, Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής, 114.  Σημαντική εξαίρεση αποτελεί ο Ιωνάς Κινγκ, ο οποίος φέρεται να είχε δηλώσει εκπεφρασμένα την επιθυμία του να ιδρυόταν Διαμαρτυρόμενη εκκλησία στην Ελλάδα.  Βλ. «Greece» στο The Christian World XIX:8 (August 1868), 277.
4. Β. Σταθοκώστα, Η διαμόρφωση των οικουμενικών σχέσεων στην Ελλάδα, 23.  Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλά η Ιερά Σύνοδος για την παρουσία ιεραποστόλων σε μία χώρα ήδη χριστιανική: «[εάν] επεθύμουν τωόντι και ειλικρινώς την διάδοσιν της χριστιανικής αληθείας, είχον στάδιον ευρύχωρον και ένδοξον τα κατά τε την Ασίαν και Αφρικήν, και αυτήν την Αμερικήν ιουδαΐζοντα και μωαμεθανίζοντα έθνη, και άλλα εισέτι ειδωλολατρούντα.  Το στάδιον τούτο τρέχοντες, ήθελον ποιεί έργον θεάρεστον, και διωκόμενοι και αποκτεινόμενοι ήθελον λογίζεσθαι μάρτυρες της αληθείας».  Βλ. «Εγκύκλιος της Ιεράς Συνόδου του Βασιλείου της Ελλάδος προς άπαντας τους κατά την Ελληνικήν επικράτειαν ευσεβείς και ορθοδόξους χριστιανούς, 7/8/1845, Αριθμ. Πρ. 13,469». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ (Αθήνα: Τυπογραφείο της Λακωνίας, 1859), 624.
5. Σε ορισμένα κείμενα ο μεταγραμματισμός του επωνύμου του στα ελληνικά αποδίδεται ως «Κινγ», «Κιγγ», ή «Κιγκ», ωστόσο η συνηθέστερη όλων είναι «Κινγκ», και αυτός θα είναι ο μεταγραμματισμός που θα χρησιμοποιεί και η παρούσα διατριβή.
6. Εξαίρεση αποτελεί η περίοδος 1828-1830, κατά την οποία ο Κινγκ εργάστηκε υπό την ιεραποστολική οργάνωση «Επιτροπή Κυριών της Νέας Υόρκης» (Ladies’ Committee of New York).  Ι. Τσεβάς, «Η παρουσία των Αμερικανών ιεραποστόλων στην Τήνο κατά την τριετία 1829-1831: Ιεραποστολικό, εκπαιδευτικό και εκδοτικό έργο» στο Ministerium Historiae: Τιμή στον π. Μάρκο Φώσκολο, Κ. Α. Δανούσης και Κ. Γ. Τσικνάκης, επιμ. (Τήνος: Εκδ. Δήμου Τήνου, 2017), 591.
7. Από το 1870 και μετά η A.B.C.F.M. αποτέλεσε ιεραποστολή αποκλειστικά της Κοινοτικής εκκλησίας, ενώ σήμερα η διάδοχή της οργάνωση, Wider Church Ministries, αποτελεί την ιεραποστολική οργάνωση της United Church of Christ στις Η.Π.Α.  Βλ. http://www.ucc.org/globalmission200.
8. Ι. Κινγκ, «Επίλογος». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 536.
9. Η στάση του αυτή φυσικά αντανακλά και την ευρύτερη συμπάθεια της Διαμαρτύρησης προς τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, για την οποία έγινε ήδη λόγος.  Ο Κινγκ αναφέρει μεταξύ των δασκάλων που θα επιθυμούσε να καλέσει, μεταξύ άλλων τον Θεόφιλο Καΐρη, τον Νεόφυτο Βάμβα, τον Κωνσταντίνο Κούμα, τον Θεόκλητο Φαρμακίδη και τον Κωνσταντίνο Οικονόμου τον εξ Οικονόμων.  Η αναφορά του τελευταίου, βέβαια, αποτελεί ειρωνεία της ιστορίας, καθώς ο τελευταίος, παρά τις αρχικά φιλικές σχέσεις του με κάποιους ιεραποστόλους, εν τέλει αποτέλεσε και έναν από τους κατεξοχήν πολεμίους τους.  Για τα σχέδια του Κινγκ για ίδρυση πανεπιστημίου βλ. Ι. Κινγκ, «Επίλογος», 530, και επίσης Γ. Δράγας, Ιωνάς Κιγκ – Αμερικάνος ιεραπόστολος, φιλέλλην, εκπαιδευτικός, θεολόγος (Αθήνα, 1972), 72.  Πρβλ. π. Γ. Μεταλληνός, Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής, 296.
10. Γ. Δράγας, Ιωνάς Κιγκ, 79.
11. Ο ίδιος ο Κινγκ αναφέρει αργότερα ότι την εποχή εκείνη «δεν υπήρχον σχεδόν βιβλία δια τα σχολεία εις ουδέν μέρος του Κράτους» («Επιστολή Ιωνά Κινγ», Αστήρ της Ανατολής 284 (5/7/1863): 2272).  Υπολογίζεται ότι τα 2/3 των διδακτικών εγχειριδίων που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1833-1850 ήταν εκδόσεις Διαμαρτυρόμενων ιεραποστολών.  Βλ. Π. Στράντζαλης, «Τα μοναστηριακά και εκπαιδευτικά ζητήματα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος». Στο Ιστορία της Ορθοδοξίας V (Αθήνα: Road, 2009), 571.
12. «Journal of Mr. King on the island of Tenos». Missionary Herald (Σεπτέμβριος 1831): 275 και F. Haines, Jonas King, Missionary to Syria and Greece (New York: American Tract Society, 1879), 231.  Οφείλω την υπόδειξη στον Ι. Τσεβά («Η παρουσία των Αμερικανών ιεραποστόλων στην Τήνο», 605).
13. Χαρακτηριστική είναι η αίτηση που απηύθυναν το 1831 ορισμένοι Επισκοπελιανοί ιεραπόστολοι προς την διοίκηση της ιεραποστολής της Επισκοπελιανής Εκκλησίας (Domestic and Foreign Missionary Society), ζητώντας να τους σταλούν τα βιβλία των Αποστολικών Πατέρων, του Κυρίλλου, Βασιλείου, Χρυσοστόμου, Κλήμη Αλεξανδρείας και Θεοδώρητου, καθώς και βιβλία εκκλησιαστικής ιστορίας.  Βλ. S.D. Denison, A history of the foreign missionary work of the Protestant Episcopal Church, (New York: Foreign Committee of the Board of Missions, 1871), 177. 
14. «Extract from the report of the Rev. John J. Robertson (March 1830)» στο P.E. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches, 174.  Ο Shaw μάλιστα παρατηρεί ότι ένας βασικός λόγος για τον οποίο απέτυχαν οι ιεραπόστολοι της Βαπτιστικής εκκλησίας στην Ελλάδα κατά τον 19^ο αιώνα ήταν ακριβώς επειδή χαρακτηρίζονταν από έναν «υπερ-Προτεσταντισμό» που εστίαζε αποκλειστικά στη Βίβλο, παραγνωρίζοντας πλήρως τη σημασία της Παράδοσης για την Ορθοδοξία.  Στο ίδιο, 129-30.
15. «Extract from the report of the Rev. John J. Robertson (March 1830)», 179-81.
16. Ο π. Γ. Μεταλληνός (Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής, 292) εντοπίζει ως μεταίχμιο το έτος 1834, κατά το οποίο σημειώνεται η έναρξη μιας γενικότερης πολεμικής κατά των ιεραποστόλων, εξ αφορμής της μετάφρασης της Βίβλου.
17. «ΡϞΗ’ (ΣΖ’) Εγκύκλιος εκκλησιαστική και συνοδική επιστολή, παραινετική προς τους απανταχού ορθοδόξους, εις αποφυγήν των επιπολαζουσών ετεροδιδασκαλιών» στο Κανονικαί διατάξεις: Επιστολαί, λύσεις, θεσπίσματα των αγιωτάτων πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως, από Γρηγορίου του Θεολόγου μέχρι Διονυσίου του από Αδριανουπόλεως, Τόμος Β’, Μανουήλ Ι. Γεδεών, επιμ. (Κωνσταντινούπολη: Πατριαρχικόν Τυπογραφείον, 1889), 261-280. 
18. Ο J. F. Clarke αναφέρει το σχόλιο του Αμερικάνου ιεραποστόλου Anderson, ο οποίος παρατηρεί ότι μέχρι το 1843 δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα εικοσιεπτά Αμερικάνοι ιεραπόστολοι, διένειμαν πάνω από ένα εκατομμύριο βιβλία (μεταξύ των οποίων 200.000-250.000 Βίβλους), πολλοί Έλληνες σπούδασαν σε αμερικάνικα σχολεία στην Αμερική, την Ελλάδα και την Τουρκία, και το τελικό αποτέλεσμα όλων αυτών φέρεται να ήταν δύο προσήλυτοι.  O Anderson αποδίδει το φαινόμενο αυτό στη θεώρηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας από τους Έλληνες ως του κέντρου της ενότητάς τους.  Βλ. J. F. Clarke, Bible Societies, American Missionaries and the national revival of Bulgaria (Harvard University, 1937 – επανέκδοση 1971), 233-34.  Πρβλ. π. Γ. Μεταλληνός, Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής, 409.
19. Σ. Παπαγεωργίου, Αμερικανοί Ιεραπόστολοι στην Ελλάδα, 75.  Πρβλ. P.E. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches, 81-82. 
20. Ο Χιλλ μάλιστα επικρίθηκε από άλλους Διαμαρτυρόμενους για τη στάση του αυτή.  Για παράδειγμα, ο Shaw εντοπίζει ένα δημοσίευμα στο Ευαγγελικό περιοδικό New York Evangelist στις 30/9/1869, στο οποίο ο Μ. Καλοποθάκης (ιδρυτής της Ε.Ε.Ε.) επέκρινε τους ιεραποστόλους Χιλλ και Ρόμπερτσον επειδή είχαν αφιερωθεί εξολοκλήρου στην εκπαίδευση, και είχαν επιτρέψει σε ορθόδοξο ιερέα να κατηχεί τα παιδιά των σχολείων τους, αφήνοντας έτσι στην άκρη την διάδοση των Ευαγγελικών ιδεών (P.E. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches, 145).  Για την διαφωνία του Χιλλ με την προοπτική ίδρυσης νέας εκκλησίας, βλ. Ι. Τσεβάς, «Ο Μιχαήλ Δ. Καλοποθάκης και οι σχέσεις του με τις αμερικανικές ιεραποστολές: πραγματολογικές και κριτικές παρατηρήσεις». Τα Ιστορικά 50 (Ιούνιος 2009): 216-18.  Πρβλ. Α. Σμυρναίος, Μετέωρος Ζήλος: Προτεσταντική προπαιδεία και νεοελληνική εκπαίδευση κατά το 19^ο αιώνα, (Αθήνα: Ψηφίδα, 2006), 99 εξ.
21. Ο Κινγκ συχνά αποκαλούσε «ειδωλολατρίες» ή «δεισιδαιμονίες» εκείνα που η Ορθοδοξία θεωρεί σημαντικά στοιχεία λατρείας και σεβάσματα.  Ο Ι. Τσεβάς αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ο Κινγκ μεγαλωμένος σε ένα αυστηρό περιβάλλον στη Δυτική Μασαχουσέτη, δεν μπόρεσε να γίνει κοσμοπολίτης και επιδέξιος στους τρόπους, παρά την καλή μόρφωσή του, τις ξένες γλώσσες που έμαθε, και τη διαμονή του στο Παρίσι και τη Συρία.  Αυτός ήταν ένας από τους λόγους που και αυτός  και η πίστη του άφησαν σε όλη του τη ζωή, το ευρύτερο κοινό, από απαθές μέχρι και εχθρικό.  Κανείς δεν υποστηρίζει ότι θα έπρεπε να παραβεί τις θεολογικές του θέσεις και αρχές, αλλά όλα μπορούν να λεχθούν με πολλούς τρόπους και οπωσδήποτε με περισσότερη διπλωματία και ευγένεια προς αυτούς προς τους οποίους λέγονται.  Το παράδειγμα της ομιλίας του Αποστόλου Παύλου στον Άρειο Πάγο στην Αθήνα του πρώτου αιώνα, και της σοφίας με την οποία διατυπώθηκε, θα μείνει για πάντα ένα παράδειγμα, που ο Ιωνάς Κινγκ δεν ακολούθησε».  Ι. Τσεβάς, «Η παρουσία των Αμερικανών ιεραποστόλων στην Τήνο», 612-13.
22. To 1852, ένα άρθρο των New York Times σχολιάζει ότι κάποιοι άλλοι Αγγλικανοί και Επισκοπελιανοί ιεραπόστολοι που δραστηριοποιούνταν στην Ελλάδα δεν πολεμήθηκαν όσο ο Κινγκ, πρώτον επειδή επέδειξαν μεγαλύτερη διαλλακτικότητα απέναντι στις Ορθόδοξες τελετές, αλλά και δεύτερον γιατί απολάμβαναν τη Βρετανική προστασία, η οποία εκείνη την εποχή ήταν πολύ ισχυρότερη από εκείνη των Η.Π.Α. Στην πραγματικότητα, οι Η.Π.Α. τότε ήταν ακόμα ένα σχετικά νεοσύστατο κράτος που δεν είχε εξελιχθεί στη σημερινή υπερδύναμη (η παγκόσμια υπερδύναμη της εποχής τότε ήταν η Μ. Βρετανία).  «Jonas King», Άρθρο στους New York Times, 3/12/1852, Διαθέσιμο στο http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=1&res=9E04E1DD1438E334BC4B53DFB4678389649FDE&oref=slogin (Ανακτήθηκε 25/8/2017).
23. Αιών, τεύχος 583, Νοέμβριος 1844.
24. Χαρακτηριστική είναι η απάντησή του ιδιαίτερα στην κατηγορία περί προσηλυτισμού, όπου τονίζει ότι όλα τα χρόνια που βρίσκεται στην Ελλάδα δεν έχει απαιτήσει ποτέ από κανέναν να αλλάξει τη θρησκεία του, ενώ επισημαίνει και το παράδοξο του ότι κατηγορείται ότι επιχείρησε να προσηλυτίσει την εν λόγω κοπέλα να ασπαστεί τον Αγγλικανισμό, στον οποίο ούτε ο ίδιος δεν ανήκε.  Ι. Κινγκ, «Απολογία Ιωνά Κινγ ερανισθείσα εκ τινων ελληνικών εφημερίδων». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 28-29.
25. Η Απολογία είναι διαθέσιμη στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 23-182.
26. «…και μήτε καθ’ οδόν να ασπάζηταί τις και χαιρετά αυτόν».  Βλ. «Εγκύκλιος της Ι. Συνόδου του Βασιλείου της Ελλάδος, 7/8/1845, Αριθμ. Πρ. 13,469». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 629.
27. Ο ίδιος αναφέρει ότι την έστειλε σε τέσσερις διαφορετικές εφημερίδες Αθηνών, καθώς και στον τυπογράφο που είχε τυπώσει πριν λίγους μήνες την Απολογία, και όλοι τους αρνήθηκαν.  Ι. Κινγκ, «Διάφοροι Δίκαι Ιωνά Κινγ». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 635-36.
28. Συνολικά η τοποθέτηση του Πατριαρχείου είναι πιο δριμεία και από εκείνη της Ιεράς Συνόδου, καθώς δεν μπαίνει καν στη διαδικασία απάντησης στα επιχειρήματα του Κινγκ, όπως έκανε η Ιερά Σύνοδος. Το πλήρες κείμενο του αναθεματισμού είναι διαθέσιμο στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 630-35.
29. Π.χ. ο Έλεγχος της κακοδιδασκαλίας του ψευδαποστόλου Ιωνά Κινγ (Αθήνα: Τύποις Θ. Καραμπίνη και Κ. Βαφά, 1851), 6.  Στον ίδιο λίβελο, ο Κινγκ αποκαλείται «σκεύος του Σατανά»,  «Πατρομάχος», «ο άγριος της Αμερικής», και οι διδασκαλίες του χαρακτηρίζονται ως «αιρετικών αρχαίων αναμασήματα» (Στο ίδιο, 20, 25, 56-57).
30. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά σε μία από τις δίκες του το 1846: «Δικάζομαι μόνον και μόνον διότι εδημοσίευσα βιβλίον ευσεβέστατον, σεμνότατον, ορθοδοξότατον κατά την θρησκείαν μου».  Ι. Κινγκ, «Λόγος Ιωνά Κινγ ενώπιον του Αρείου Πάγου εν Αθήναις». Στο Διάφορα Ιωνά Κινγ, 199.
31. Γ. Δράγας, Ιωνάς Κιγκ, 90-91. 
32. Στο ίδιο, 92-93.  Ο Κινγκ φυλακίστηκε, αλλά τελικά δε απελάθηκε καθώς, μετά από νομική εξέταση των κατηγοριών, η απόφαση βρέθηκε αντισυνταγματική, ενώ φαίνεται και ότι είχε στηριχθεί σε ανακριβή στοιχεία, και για τον λόγο αυτό είχε προκαλέσει και την κατακραυγή πολλών Αθηναίων δικηγόρων (Στο ίδιο, 86, 100).  Η δίκη αυτή έχει επίσης και έντονο πολιτικό παρασκήνιο, καθώς πίσω από τα δημοσιεύματα που οδηγούν σε αυτήν υπάρχουν έντονες υποψίες ανάμιξης της Ρωσικής διπλωματίας.  Ο Μ. Καλοποθάκης μάλιστα, σε μεταγενέστερα δημοσιεύματά του, κατονομάζει ευθέως τη «Φιλορθόδοξο Εταιρεία», καθώς και τον ίδιο τον Ρώσο Υπουργό Εξωτερικών Alexander Gorchakov ως υποκινητές πολλών εκ των διωγμών των Ευαγγελικών (Μ. Καλοποθάκης, «Τις ο Έλλην Ιησουίτης», στο Αστήρ της Ανατολής 625 (14/2/1870): 6806, και επίσης Αστήρ της Ανατολής 293 (6/9/1863): 2348).  Ο Κινγκ την περίοδο αυτή διατελεί επίσης Πρόξενος των Η.Π.Α. στην Ελλάδα, και ως εκ τούτου η ποινή της απέλασής του οδηγεί στην αντίδραση της Γερουσίας των Η.Π.Α., η οποία με Κυβερνητική Πράξη ζητεί ακύρωση της καταδικαστικής απόφασης.  Ο Όθων εκδίδει τελικά διάταγμα που ακυρώνει την απόφαση κι έτσι ο Κινγκ τελικά μένει μόνο μία μέρα στη φυλακή, και δεν απελαύνεται.  P.E. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches, 83-84.  Πρβλ. Σ.Παπαγεωργίου, Αμερικανοί Ιεραπόστολοι στην Ελλάδα, 96 και Γ. Δράγας, Ιωνάς Κιγκ, 92-95.
33. Ι. Κινγκ, «Διάφοροι Δίκαι Ιωνά Κινγ», 764, 769.  Εκεί αναφέρεται ότι ο Καλοποθάκης είχε παρακολουθήσει κηρύγματα του Κινγκ μόνο δύο φορές.  Αντίθετα, αλλού περιγράφεται ως τακτικός ακροατής του (Δ. Καλοποθάκης, «Μιχαήλ Καλοποθάκης»,  Αστήρ της Ανατολής 818 (1/7/1911): 3574).  Πρβλ. και Γ. Δράγας, Ιωνάς Κιγκ, 92.
34. Ο ίδιος ο Καλοποθάκης περιγράφει τα γεγονότα αυτά στο άρθρο του «Τις ο Έλλην Ιησουίτης», Αστήρ της Ανατολής 626 (21/2/1870): 6814, καθώς και στο «Evangelical Effort in Greece: a brief history of the Greek Evangelical Work», αναδημοσιευμένο στο Β. Βασιλούδη, Ο Μ. Δ. Καλοποθάκης και η Εφημερίς των Παίδων: παράμετροι ενός παιδικού περιοδικού του 19ου αιώνα, Διδακτορική διατριβή στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία (2003), 369.  Γενικότερα σε διάφορα κείμενά του, κατονομάζει ευθέως την καταδίκη του Κινγκ το 1852 ως το καθοριστικό σημείο που τον έκανε να πάρει αυτήν του την απόφαση.
35. Δ. Καλοποθάκης, «Μιχαήλ Καλοποθάκης»,  Αστήρ της Ανατολής 818 (1/7/1911): 3574.  Το γεγονός ότι ο Καλοποθάκης χειροτονήθηκε τελικά πρεσβυτεριανός είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, καθώς εδώ εντοπίζεται και μία σημαντική διαφοροποίησή του από τον Κινγκ, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, προερχόταν από την Κοινοτική (Congregational) εκκλησία.  Υπό αυτό το πρίσμα, διαφαίνεται ότι η επιρροή του Κινγκ στον Καλοποθάκη μοιάζει να ήταν περιορισμένη, παρά την κατά τ’ άλλα καλή διαπροσωπική τους σχέση.  Η προέλευση της πρεσβυτεριανής επιρροής του Καλοποθάκη μοιάζει να σχετίζεται με τους πρεσβυτεριανούς ιεραποστόλους G. Leyburn και S. Houston, οι οποίοι το 1837 είχαν ιδρύσει σχολείο στην Αρεόπολη της Μάνης, όπου είχε φοιτήσει ως παιδί ο Καλοποθάκης.  Ο ίδιος αναφέρει ότι η ευσέβειά τους του είχε δημιουργήσει θετικές εντυπώσεις ήδη από τα μαθητικά του χρόνια, ωστόσο ήταν πολλά χρόνια αργότερα που οι εντυπώσεις μετεξελίχθηκαν σε πεποιθήσεις («Evangelical Effort in Greece», 369).  Ο ίδιος ο Καλοποθάκης δεν αναφέρει σχεδόν τίποτα για την σχέση τους τα αμέσως επόμενα χρόνια, ωστόσο μια ανυπόγραφη ιεραποστολική έκθεση που δημοσιεύεται το 1875 τον περιγράφει ως «πνευματικό παιδί» του Leyburn («his firstborn in the Gospel» – Βλ. «The Greek Mission». The Missionary (February 1875): 38).  Ισχυρή ένδειξη για την επιρροή του Leyburn αποτελεί επίσης το γεγονός ότι το 1857, πριν επιστρέψει στην Ελλάδα, ο Καλοποθάκης χειροτονήθηκε ως πρεσβυτεριανός λειτουργός, όχι στη Νέα Υόρκη όπου σπούδασε, αλλά στη Σύνοδο του East Hanover της Virginia της Πρεσβυτεριανής εκκλησίας των Η.Π.Α. (περίπου 500 χλμ. μακριά), από την οποία προέρχονταν οι Leyburn και Houston.  Βλ. M.D. Kalopothakes, «Greece». The Missionary (Apr. 1883): 84.  Επίσης βλ. «Biographical Sketch – Michael Kalopothakis», αναδημοσιευμένο στο Β. Βασιλούδη, Ο Μ. Δ. Καλοποθάκης και η Εφημερίς των Παίδων: παράμετροι ενός παιδικού περιοδικού του 19ου αιώνα, Διδακτορική διατριβή στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία (2003), 361.
36. Η εφημερίδα χαρακτηρίζεται επίσης και από ένα σαφές οικουμενικό ενδιαφέρον, καθώς δημοσιεύει συχνά άρθρα που είτε συγκρίνουν τις τρεις μεγάλες Χριστιανικές εκκλησίες (Ορθόδοξη, Καθολική και Διαμαρτυρόμενη), είτε κάνουν αναφορές σε επιμέρους ετερόδοξες εκκλησίες – π.χ. προσέγγιση με Αγγλικανούς, αφιέρωμα στους Παλαιοκαθολικούς, ανταποκρίσεις από σημαντικές εξελίξεις σε άλλες εκκλησίες κλπ.   Η προσέγγιση του Αστέρα στις άλλες εκκλησίες ενίοτε είναι καθαρά ειδησεογραφική, όμως υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις που (ιδιαίτερα στην περίπτωση της Καθολικής εκκλησίας) εφημερίδα ασκεί έντονη κριτική.  Αποτελεί ένα ενδιαφέρον ερώτημα κατά πόσον η κριτική αυτή προς την Καθολική εκκλησία ήταν απλά αποτέλεσμα των επιμέρους δογματικών διαφορών του Καθολικισμού με τον Προτεσταντισμό, ή εάν ο Καλοποθάκης διείδε και ένα σημείο σύγκλισης με την Ορθοδοξία λόγω των κοινών διαφωνιών με τον Καθολικισμό.