Από το έτος 1938 που δημοσιεύθηκε το πρώτον ο περί «προσηλυτισμού» νόμος (τροποποιήθηκε το έτος 1939) μέχρι σήμερα έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες από έγκριτους νομικούς, καθηγητές πανεπιστημίου (ποινικού, συνταγματικού, εκκλησιαστικού, διοικητικού δικαίου), εισαγγελείς και ανώτατους δικαστές και έχουν εκδοθεί άπειρες δικαστικές αποφάσεις σχετικά με το τι είναι «προσηλυτισμός» και πώς αυτός ευρίσκει εφαρμογή στην πράξη ή μη, δηλ. τιμωρείται ποινικά σαν αδίκημα ή δεν υφίσταται σαν αξιόποινη πράξη.
Σκοπός του παρόντος άρθρου δεν είναι να αναλυθεί νομικά τι είναι ο προσηλυτισμός ή πότε συντρέχουν οι περιπτώσεις που ευρίσκουν εφαρμογή στον νόμο, δηλ. πραγματοποιείται η αντικειμενική και η υποκειμενική υπόσταση του αδικήματος και άλλες παρόμοιες νομικές έννοιες, οι οποίες οφείλουν να απασχολούν μόνο τους νομικούς και τα δικαστήρια. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να κατανοηθεί από μη νομικούς τι είναι ο «προσηλυτισμός», ποιες είναι εκείνες οι πράξεις που θεμελιώνουν την ύπαρξη ή μη του αδικήματος, γιατί υπάρχει ο σχετικός νόμος και ποιον σκοπό εξυπηρετεί.
Στη χώρα μας επικρατούν πολύ συχνά οι απλουστεύσεις, οι λαϊκίζουσες απόψεις και γενικά οι εύκολες λύσεις και απαντήσεις, οι οποίες όμως πολλές φορές είναι ανεφάρμοστες, ακόμη και επικίνδυνες. Έχει επικρατήσει στην απλή λογική ότι προσηλυτισμός σημαίνει ευαγγελισμός, δηλαδή αν μιλήσεις για το Ευαγγέλιο του Ιησού Χριστού διαπράττεις προσηλυτισμό. Τούτο έχει εν μέρει μια αιτιολογία, διότι σε πολλές σκοτεινές εποχές εσύροντο στα δικαστήρια άνθρωποι οι οποίοι διεκήρυτταν απλώς την πίστη τους ή μοίραζαν την Καινή Διαθήκη. Τούτο δεν σημαίνει βεβαίως ότι οι πράξεις αυτές ενέπιπταν στην έννοια του προσηλυτισμού και ότι οι συρόμενοι από φανατικούς στα δικαστήρια καταδικάζονταν από αυτά. Αντιθέτως, από τα πρώτα κιόλας έτη της εφαρμογής του σχετικού νόμου τα δικαστήρια διεμόρφωσαν πάγια νομολογία και οι σκόπιμες και αστήρικτες κατηγορίες κατέπιπταν δικαστικά η μία μετά την άλλη. Ο σκοπός βέβαια των κατηγόρων – διαφόρων αμαθών ιερέων δυστυχώς και μητροπολιτών, οι οποίοι αποτελούσαν ασήμαντο μειοψηφία στους κόλπους της Ορθοδόξου Εκκλησίας – δεν ήταν τόσο η καταδίκη των μηνυομένων, η οποία εάν επετύγχανε θα ήταν το άριστο γι’ αυτούς αποτέλεσμα, αλλά ο εκφοβισμός των κατηγορούμενων, ώστε να μην ξαναμιλήσουν στον περίγυρό τους γι’ αυτά τα πράγματα και κυρίως ο κοινωνικός στιγματισμός και η συνεπακόλουθη απομόνωση τους από την τοπική κοινωνία, σκοπός ο οποίος σχεδόν πάντοτε επετύγχανε ασχέτως των αθωωτικών αποφάσεων που εκδίδοντο γι’ αυτούς.
Έτσι λοιπόν, για να κατανοηθεί το πρόβλημα, θα πρέπει να περιγραφεί τι είναι προσηλυτισμός και πώς διενεργείται αυτός. Σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις (άρθρο 4 ΑΝ 1363/1938) :
παρ. 1: Ο ενεργών προσυλητισμόν τιμωρείται δια φυλακίσεως και χρηματικής ποινής χιλίων μέχρι πεντήκοντα χιλιάδων δραχμών, έτι δε και δι’ αστυνομικής επιτηρήσεως, ης η διάρκεια από εξ μηνών μέχρις ενός έτους ορίζεται δια της καταδικαστικής αποφάσεως. (Μετατροπή της ποινής φυλακίσεως εις χρημ. ποινήν δεν επιτρέπεται).
παρ. 2: Προσηλυτισμός ιδία είναι η διά πάσης φύσεως παροχών ή δι’ υποσχέσεως τοιούτων ή άλλης ηθικής ή υλικής περιθάλψεως, δια μέσων απατηλών, δια καταχρήσεως της απειρίας ή εμπιστοσύνης ή δι’ εκμεταλλεύσεως της ανάγκης, της πνευματικής αδυναμίας ή κουφότητος άμεσος ή έμμεσος προσπάθεια προς διείσδυσιν εις την θρησκευτικήν συνείδησιν ετεροδόξων επι σκοπώ μεταβολής του περιεχομένου αυτής.
Η ανορθόδοξος αυτή νομική περιγραφή, όπου πρώτα καθορίζεται η ενέργεια του προσηλυτισμού ως αξιόποινη πράξη και μετά ορίζεται η έννοια του προσηλυτισμού δημιουργεί ιδιορρυθμία με ασαφή περιγραφή του εγκλήματος. Η ασάφεια αυτή αφορά δύο σημεία:
- Την φαινομενική ενδεικτική απαρίθμηση των μέσων τελέσεως της πράξης που προκύπτει από την έκφραση του νομοθέτη «ιδία είναι […]». Η διατύπωση αυτή δημιουργεί την εσφαλμένη εντύπωση, ότι οι τρόποι τελέσεως του εγκλήματος αναφέρονται ενδεικτικά και όχι περιοριστικά.
- Επειδή με μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι ο νόμος ξεχωρίζει την πράξη από τα μέσα τελέσεώς της, προκύπτει το ζήτημα εάν η παράγραφος 2 της διάταξης περιλαμβάνει τα μέσα τελέσεως ή τα στοιχεία της πράξης.
Τα ελληνικά δικαστήρια με πλήθος αποφάσεων όλων των βαθμίδων έχουν κρίνει ότι υπάρχει κακότεχνη διατύπωση του νόμου· και γίνεται δεκτό ότι άδικη πράξη δεν αποτελεί αυτή καθ’ εαυτή η προσπάθεια διεισδύσεως στη συνείδηση ετεροδόξου. Η αντικειμενική υπόσταση πληρούται μόνον εφ’ όσον γίνεται με δόση παροχών κλπ. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι η ενιαία πράξη, η οποία και αποτελεί τον πυρήνα του αδίκου, περιλαμβάνει την προσπάθεια διείσδυσης στη συνείδηση ετεροδόξου με σκοπό τη μεταβολή της με ένα από τα μέσα που αναφέρει ο νόμος και μόνον αυτή, ενώ η διατύπωση «ιδία είναι» δεν πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψη.
Πολύ συνοπτικά – λόγω χώρου – θα αναφέρουμε τους δέκα τρόπους τελέσεως του εγκλήματος, οι οποίοι όμως προϋποθέτουν μια προσωπική σχέση δράστη-θύματος, στο πλαίσιο της οποίας ο δράστης αναπτύσσει την εγκληματική του συμπεριφορά. Οι τρόποι αυτοί είναι:
- «Οι κάθε φύσης παροχές» Ως παροχές νοούνται οικονομικές παροχές, οι οποίες έχουν σημαντική οικονομική σημασία και συνδέονται με την εκάστοτε οικονομική κατάσταση του θύματος.
- «Η υπόσχεση των παραπάνω παροχών» Η υπόσχεση του δράστη ερμηνεύεται πολύ στενά και πρέπει να έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) να είναι σοβαρή, β) να αναφέρεται σε συγκεκριμένη παροχή, γ) από τη σχέση δράστη-θύματος να προκύπτει σιγουριά για την εκπλήρωση της υποσχέσεως και δ) να αφορά η υπόσχεση το άμεσο μέλλον.
- «Ηθική περίθαλψη» Αυτή είναι μία συμπεριφορά συμπαραστάσεως και αρωγής σε συγκεκριμένη δοκιμασία του θύματος.
- «Υλική περίθαλψη» Αυτή προϋποθέτει ανάγκη του θύματος για συγκεκριμένα υλικά αγαθά που δύναται να προσφέρει ο δράστης.
- «Χρήση απατηλών μέσων» Αυτή γίνεται με την παράσταση ορισμένων ψευδών γεγονότων ως αληθινών από τον δράστη στο θύμα.
- «Η κατάχρηση της απειρίας» Κρίνεται κατά περίπτωση αναλόγως της προσωπικότητας του θύματος.
- «Η κατάχρηση της εμπιστοσύνης» Αφορά προσωπικές σχέσεις, π.χ. δασκάλου-μαθητή, οικοτρόφων κλπ.
- «Η εκμετάλλευση της ανάγκης του θύματος» Ως τοιαύτη εννοείται συνήθως η άμεση και επιτακτική ανάγκη οικονομικού χαρακτήρα, π.χ. άμεση χειρουργική επέμβαση.
- «Η εκμετάλλευση της πνευματικής αδυναμίας» Γίνεται δεκτή όταν το θύμα εμφανίζει ανωριμότητα.
- «Η εκμετάλλευση της κουφότητος» Αφορά την πνευματική-νοητική υστέρηση του θύματος.
Όλα αυτά τα στοιχεία του τρόπου πραγματώσεως της αντικειμενικής υποστάσεως του εγκλήματος θα πρέπει να επικαλύπτονται από τον δόλο του δράστη, δηλαδή θα πρέπει ο δράστης να γνωρίζει και να θέλει να διειδύσει στη συνείδηση ετεροδόξου με παροχές κλπ. με σκοπό να μεταβάλει το περιεχόμενο αυτής. Προκύπτει λοιπόν ότι η διάδοση των θρησκευτικών πεποιθήσεων κάποιου που γίνεται χωρίς τους παραπάνω τρόπους και χωρίς τον σκοπό της μεταβολής των θρησκευτικών του πεποιθήσεων δεν αποτελεί προσηλυτισμό. Απεναντίας αποτελεί συνταγματικώς κατοχυρωμένο ατομικό δικαίωμα και προστατευόμενο από την εθνική και κοινοτική έννομη τάξη αγαθό.
Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο προσηλυτισμός υφίσταται μόνο υπέρ της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο προσηλυτισμός υφίσταται και υπέρ κάθε άλλης επίσημης Εκκλησίας, π.χ. Καθολικής ή Ευαγγελικής, εφ’ όσον αυτός γίνεται σε πιστούς των Εκκλησιών αυτών με αθέμιτους τρόπους. Δύναται όμως να λειτουργήσει και κατά των Εκκλησιών αυτών εφ’ όσον γίνεται προσπάθεια προσηλυτισμού με τα στοιχεία που παραπάνω αναφέρθηκαν, π.χ. για την μεταστροφή μουσουλμάνων δι’ αθεμίτων μέσων σε χριστιανικό δόγμα.
Θα αναφερθούμε σε δύο μόνο δικαστικές περιπτώσεις προσηλυτισμού για να γίνει πιο κατανοητό το θέμα. Η πρώτη περίπτωση αφορά αθωωτική απόφαση του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Αθηνών, όπου εφέρετο ως κατηγορούμενος Ποιμένας της ΕΕΕ ως υπεύθυνος ομάδας που διένειμε κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο μεταφρασμένο στη δημοτική από καθηγητές της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, εκδόσεως της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας με εγκριτικές-συστατικές επιστολές του Πατριαρχείου και της Εκκλησίας της Ελλάδος! Φυσικά το Δικαστήριο εξεπλάγη και εξέφρασε την απορία του δια της προέδρου του, η οποία απευθυνόμενη προς τον κατηγορούμενο αναρωτήθηκε «Γιατί είστε εδώ;». Όταν δε ο υποτιθέμενος μηνυτής ρωτήθηκε πολύ εφυώς από τον Εισαγγελέα της έδρας «Εκτός από την επουράνια ζωή σού έταξαν και τίποτε άλλο;», απάντησε «Όχι. Εμένα απλώς μου έδωσαν ένα έντυπο.» Εδώ, με αυτήν και μόνο την ερώτηση-απάντηση θεμελιώθηκε η ύπαρξη ή μη του προσηλυτισμού. Οι δε επόμενες ερωτήσεις αφορούσαν τη διάγνωση της συμπεριφοράς του δήθεν μηνυτή και μόνο.
«Το διάβασες;»
«Όχι. Εγώ το πήγα στην Αστυνομία.»
«Και γιατί έκανες μήνυση;»
«Εγώ δεν έκανα καμία μήνυση! Μου είπε ο αστυνόμος να υπογράψω ένα χαρτί και αυτό έκανα.»
Κι αν η περίπτωση αυτή αφορά το κωμικό στοιχείο της συμπεριφοράς ενός αδαούς αστυνομικού οργάνου που ταλαιπώρησε έναν υπεύθυνο ιερέα μιας επίσημης Εκκλησίας, η αντίθετη περίπτωση αφορά την υπ’ 1088/2013 απόφαση του Αρείου Πάγου, περίληψη της οποίας παρατίθεται όπως ακριβώς δημοσιεύθηκε στα Ποινικά Χρονικά (ΞΕ/2015): «Αιτιολογημένως καταδικάσθηκε για προσηλυτισμό ο κατηγορούμενος, ο οποίος, ως μέλος της Εκκλησίας της Πεντηκοστής, προσέγγισε τον συγχωριανό του και νεότερό του κατά δεκαέξι χρόνια και, εκμεταλλευόμενος την φιλική τους σχέση, την απειρία του χωρικού και την οφειλόμενη σε ψυχολογικά αίτια ευαισθησία του χαρακτήρα του, με συνεχείς συναντήσεις, φορτικότητα και συζητήσεις θρησκευτικού περιεχομένου, τον μύησε στην δική του “θρησκεία”, καθοδηγώντας τον να βαπτισθεί εντός της θαλάσσης από τον “ποιμένα” των Πεντηκοστιανών και να κάψει τα εικονίσματα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, με αποτέλεσμα ο παθών να περιέλθει σε κατάσταση ψυχικής διαταραχής και να προβεί σε απόπειρα αυτοκτονίας, με χρήση δίκαννου κυνηγετικού όπλου.»
Η σύγκριση των δύο ανωτέρω περιπτώσεων – χωρίς οποιαδήποτε πρόθεση προβολής ή μειώσεως οιασδήποτε εκκλησίας – αποσκοπεί και μόνο στην κατάδειξη του τι είναι και τι δεν είναι, σύμφωνα με την Ελληνική Δικαιοσύνη, προσηλυτισμός. Κατόπιν όλων των παραπάνω εκτεθέντων θεωρούμε ότι η στάση όλων απέναντι στο αδίκημα του προσηλυτισμού θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Αφενός, ο αποτροπιασμός που καταλαμβάνει κάποιους στο άκουσμα και μόνο της ύπαρξης του αδικήματος του προσηλυτισμού λόγω των εκτεταμένων κατά το παρελθόν διώξεων εναντίον κάθε μη ορθόδοξου χριστιανού, θα πρέπει να εκλείψει. Τα δικαστήρια έχουν παγιώσει τον χαρακτηρισμό της πράξεως, λειτουργεί δε αυτός κατά οιουδήποτε χρησιμοποιεί αθέμιτους και απατηλούς τρόπους προκειμένου να μεταστρέψει την πίστη κάποιου στα δικά του πιστεύω και προστατευτικά υπέρ του θύματος της παράνομης και άδικης πράξεως. Αφετέρου, η μονομερής εξάντληση του επιχειρήματος της κατάργησης του μεταξικού νόμου του προσηλυτισμού, μόνο και μόνο επειδή αυτός είναι του Μεταξά χωρίς νομικά και λογικά επιχειρήματα, αλλά και χωρίς την προσπάθεια του εκσυγχρονισμού και της εναρμόνισής του με την πάγια νομολογία των ελληνικών και ευρωπαϊκών δικαστηρίων, φανερώνει ένδεια ιδεών, συνιστά ιδεοληψία και σε κάποιες περιπτώσεις υποκρύπτει φανατισμό. Ομοίως, τυφλή προσήλωση σε ιδεοληψίες, επιμονή σε φανατικές θρησκευτικές τοποθετήσεις, σε κακώς εννοούμενα θρησκευτικά δικαιώματα και σε δήθεν κεκτημένα, φανερώνει η στάση όσων κόπτονται για την ως έχει διατήρηση του περί προσηλυτισμού νόμου. Διότι, όπως η διατήρηση του νόμου στην υπάρχουσα μορφή του δεν προστατεύει από τη μισαλλοδοξία συμπολιτών ούτε αποτρέπει την υπέρβαση εξουσίας εκ μέρους κάποιου αδαούς, θρησκόληπτου και φανατικού οργάνου, έτσι και η ολοσχερής κατάργησή του χωρίς ταυτόχρονη πρόβλεψη νομοθετικής ρύθμισης για τον ποινικό κολασμό της εκμετάλλευσης των αδυνάτων και πνευματικώς υστερούντων προσώπων είναι άκρως επικίνδυνη και ασύνετη πράξη. Συνεπώς, η μόνη ορθή και επιβεβλημένη άποψη είναι η άμεση τροποποίηση του σχετικού νόμου για να προσαρμοσθεί αυτός στο Σύνταγμα, στην ΕΣΔΑ και στις ευρωπαϊκές και ελληνικές δικαστικές αποφάσεις,
