«Προστατευμένοι από Ουράνιες Δυνάμεις». Σκέψεις πάνω σ’ ένα Πρωτοχρονιάτικο ποίημα

Μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή

Οι σελίδες των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης διαδέχονται η μια την άλλη φορτωμένες λαμπερές φωτογραφίες από καλαίσθητα στολισμένα σπίτια, λαμπερά πρόσωπα, λαμπερές ευχές. Ο Καινούριος Χρόνος χαμογελά πλατιά μέσα απ’ αυτή την αστραφτερή εικόνα στην οθόνη του υπολογιστή μας. Κι όμως – λίγο να περιμένεις και η εικόνα σκιάζεται από τα αλλεπάλληλα μηνύματα των ειδήσεων που ανεβαίνουν. Η αστάθεια στην Ανατολική Μεσόγειο και ο αγώνας για τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών επηρεάζουν ανησυχητικά τη χώρα μας, η «χειρουργικής» ακρίβειας στοχευμένη επίθεση στη Βαγδάτη (μόλις την τρίτη μέρα του Νέου Έτους) απειλεί με αποσταθεροποίηση αν όχι ανάφλεξη τη Μέση Ανατολή, και όχι μόνο, ο υφέρπων φόβος για αντίποινα και «τυφλά» χτυπήματα παγώνει την καρδιά. Ήδη πόνο και δάκρυα σε τόσους ανθρώπους σε τόσες χώρες του πλανήτη έχει προκαλέσει η κατάρριψη από ανθρώπινο λάθος του Ουκρανικού Boeing, συνέπεια, έστω έμμεση, της όξυνσης που προκλήθηκε στην περιοχή. Την ίδια στιγμή τα «φουσκωτά» συνεχίζουν το ταξίδι τους στο Αιγαίο μεταφέροντας στις ελληνικές ακτές το ανθρώπινο φορτίο τους – προσδοκίες, ελπίδες, αγωνίες. Για κάποιους οι επικίνδυνοι Άλλοι, για λίγους ο «πλησίον». Ενοχλητική παραφωνία στην αστραφτερή, γιορταστική εικόνα οι φωτογραφίες από τα κέντρα υποδοχής των προσφύγων, ενοχλητική παραφωνία οι σκηνές από τη φλεγόμενη Αυστραλία που σε κλάσματα του δευτερολέπτου στέλνουν οι δορυφόροι. Τελικά η οθόνη του υπολογιστή σκοτεινιάζει κάτω από τα σύννεφα ενός τοπίου που διαγράφεται μπροστά μας ζοφερό – αδιέξοδα κοινωνικά, οικονομικά, γεωπολιτικά, οι φόβοι για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Πλήθος οι αναλύσεις και οι ερμηνείες (ειδικών και μη) για τα αίτια, πλήθος οι προτάσεις και εκτιμήσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Όποια θέση όμως και αν υιοθετήσει κανείς, το γεγονός δεν αλλάζει: οι προοπτικές για το 2020 διαγράφονται ζοφερές. Αυτά είναι τα δεδομένα.

«Θλιβόμενοι ἀλλ’ οὐ στενοχωρούμενοι…»

Μέσα στο ίδιο δυσοίωνο κλίμα ξεκινά τη νέα περίοδο και το πιστό παιδί του Θεού. Και είναι καλό να συνειδητοποιούμε, ότι ο πιστός του Χριστού δεν είναι ένα άτομο με υπερφυσικές ικανότητες, απρόσβλητο από τις αναστατώσεις του διεθνούς και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο πιστός δεν υποτιμά τα προβλήματα, δεν τα αντιμετωπίζει επιπόλαια χασκογελώντας ασταμάτητα. Ζει μέσα στον κόσμο, υφίσταται τις συνέπειες μιας οικονομικής ύφεσης, μιας κοινωνικής ή πολιτικής κρίσης. Όμως «προσβλέπει στον Αόρατο» κι αυτό κάνει όλη τη διαφορά.

Εκείνος μας ενισχύει, μας συντροφεύει, απλώνει πάνω μας το προστατευτικό Του Χέρι και το σκοτάδι διαλύεται. Αυτό δε σημαίνει «φυγή από την πραγματικότητα». Αντίθετα. Βλέποντας τα πράγματα από τη σκοπιά του Θεού μπορούμε να τοποθετούμε τα προβλήματα στη σωστή τους διάσταση, να τα αντιμετωπίζουμε με νηφαλιότητα και συγχρόνως να αγαλλόμαστε μέσα στην αίσθηση της Παρουσίας του Κυρίου, βέβαιοι πως Εκείνος θα επέμβει θαυμαστά. Ίσως αυτή η θαυμαστή επέμβαση να μην είναι πάντα η απόλυτη αποκατάσταση, η ακύρωση του προβλήματος, η θεραπεία. Όμως το ίδιο (ίσως και περισσότερο) θαυμάσια και ουσιαστικά «υπερ-φυσική» επέμβαση είναι η Χάρη που δίνει ο Θεός στα δικά Του παιδιά διαβαίνοντας μέσα από την «κοιλάδα του κλαυθμώνος» να την «καθιστούν πηγή υδάτων».

Είναι πολύ φυσικό κάποιες φορές, όταν το σκοτάδι είναι πυκνό, η μοναξιά έντονη, να έρχεται στην καρδιά μας το αίσθημα πως ο Θεός μας ξέχασε, μας εγκατέλειψε. Οι Ψαλμοί του Δαβίδ ξεχειλίζουν από τέτοιες κραυγές. Αλλά από του ίδιου τα χείλη ακούμε και την ευλογημένη διακήρυξη:

Και εν κοιλάδι σκιάς θανάτου εάν περιπατήσω, δεν θέλω φοβηθεί κακόν, διότι Συ είσαι μετ’ εμού.

Πρωτοχρονιά 1945

Μέσα από μια τέτοια σκοτεινή κοιλάδα βάδιζε την Πρωτοχρονιά του 1945 ένα πιστό παιδί του Θεού, από τις σημαντικότερες μορφές της Εκκλησίας του 20^ου αιώνα, ο θεολόγος, συγγραφέας και πάστορας Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Aπό τους σημαντικότερους Χριστιανούς στοχαστές του προηγούμενου αιώνα ο Bonhoeffer συγκαταλέγεται μεταξύ των σύγχρονων Χριστιανών μαρτύρων, καθώς στάθηκε όρθιος και πιστός στις επιταγές του Θεού απέναντι στη Ναζιστική αντίθεη ιδεολογία. Είναι σαφές για όσους έχουν σε κάποιο βαθμό ασχοληθεί με την προσωπικότητα και τα γραπτά του, ότι μια έστω στοιχειώδης παρουσίαση της ζωής και του έργου του Bonhoeffer, πολύ περισσότερο η οποιαδήποτε κριτική αποτίμηση της σκέψης του, απαιτούν πολυσέλιδες, εμπεριστατωμένες πραγματείες, ενώ ό,τι λιγότερο αδικεί την προσωπικότητά του και γελοιοποιεί τον γράφοντα. Έτσι εδώ θα δοθούν μόνον κάποια βασικά και χαρακτηριστικά βιογραφικά στοιχεία, προκειμένου να φωτιστεί καλύτερα αυτό που αποτελεί και τον κύριο στόχο αυτού του σύντομου κειμένου: να διαγραφεί η εικόνα ενός ανθρώπου του Θεού μπροστά στην αβεβαιότητα του μέλλοντος¹.

Ένα σύντομο σκίτσο

Προερχόμενος από μια οικογένεια, η οποία εκπροσωπούσε ό,τι εκλεκτότερο είχε να παρουσιάσει η Γερμανική κουλτούρα των αρχών του 20^ου αιώνα, πριν πληγεί από τη βαρβαρότητα του Ναζισμού, ο Dietrich Bonhoeffer μεγάλωσε μέσα σ’ ένα περιβάλλον, όπου οι συγκεντρώσεις και συζητήσεις επιστημόνων και διανοουμένων του Βερολίνου, (πολλοί απ’ αυτούς γνωστοί ακόμη στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία), οι βραδιές μουσικής δωματίου με μικρούς σολίστ τον ίδιον και τ’ αδέλφια του ήταν κάτι το συνηθισμένο. Άτομο με εκπληκτικές διανοητικές ικανότητες ο Bonhoeffer ένιωσε πολύ νέος έντονες πνευματικές αναζητήσεις, βίωσε την υπαρξιακή του ολοκλήρωση στην προσωπική σχέση με τον Θεό (“η μεταστροφή του θεολόγου σε Χριστιανό», σύμφωνα με τη διατύπωση του βιογράφου του Eberhard Bethge) και ύστερα από λαμπρές σπουδές και διδακτορικό στα Πανεπιστήμια του Βερολίνου και του Tübingen έγινε ενεργό στέλεχος της Λουθηρανικής Εκκλησίας.

Στη μεγάλη κρίση που ξέσπασε ανάμεσα σε όσους πρέσβευαν την προσαρμογή και στήριξη της Εκκλησίας στο Ναζιστικό καθεστώς από τη μια και στις υγιείς πνευματικά δυνάμεις από την άλλη, οι οποίες επέμεναν να μένουν σταθερές στις προφανώς αντίθετες αρχές της Βιβλικής αποκάλυψης, συντάχθηκε ξεκάθαρα και δυναμικά με τη δεύτερη τάση, αυτήν που έγινε γνωστή ως «Bekennende Kirche» (‘Ομολογούσα’ ή κατ’ άλλους και ‘Διωκόμενη’ Εκκλησία). Μάλιστα οργάνωσε για ένα διάστημα θεολογικά σεμινάρια για νέους που ήθελαν να καταρτισθούν στις Αλήθειες του Θεού σε πείσμα της επίσημης κομματικής ιδεολογίας και ερήμην της συμβιβασμένης κρατικής Εκκλησίας. Πριν την έκρηξη του πολέμου (1939) συνδέθηκε με φιλικούς και πνευματικούς δεσμούς με τον Άγγλο Επίσκοπο του Chichester George Bell, όπως και με πιστούς από το Union Theological Seminary της Νέας Υόρκης, στο οποίο και φοίτησε για ένα χρόνο – επίσης με Βαπτιστική Εκκλησία της ίδιας πόλης, όπου εκκλησιαζόταν συστηματικά και δίδαξε στο Κυριακό Σχολείο. Η θερμή ατμόσφαιρα και ο κηρυγματικός λόγος αυτής της εκκλησίας κυρίως Αφροαμερικανών, της Abyssinian Baptist Church του Χάρλεμ, άσκησαν βαθιά επίδραση στη σκέψη του. Στην Αγγλία υπηρέτησε ως πάστορας δύο Γερμανόφωνες συνάξεις. Κατά τη διάρκεια μιας δεύτερης επίσκεψής του στις ΗΠΑ, όταν ο πόλεμος στην Ευρώπη φαινόταν αναπόφευκτος, Αμερικανοί αδελφοί τον προέτρεψαν να μη γυρίσει στη Γερμανία. Ο ίδιος τότε αρνήθηκε λέγοντας, πως δε θα αισθανόταν άξιος να συμμετάσχει κάποτε στην ανασυγκρότηση της χώρας του και ιδιαίτερα της Γερμανικής Εκκλησίας (ήταν πεπεισμένος πως ο Ναζισμός αποτελούσε ευθεία και θανάσιμη απειλή στην καρδιά του Χριστιανικού οικοδομήματος της Ευρώπης), αν την ώρα της δοκιμασίας έμενε μακριά από τους αδελφούς του, τους λίγους γνήσιους πιστούς που ήταν βέβαιο πως θα διώκονταν.

Επέστρεψε και προσπάθησε να βοηθήσει με κάθε τρόπο τις όποιες, πάντα επικίνδυνες, προσπάθειες διαφώτισης του Γερμανικού λαού σχετικά με τη σκοτεινή «ψυχή» του καθεστώτος που τον κυβερνούσε. Ο καλός και πιστός του φίλος, ο επίσκοπος του Chichester, αγωνιζόταν από την πλευρά του να πληροφορήσει και να ευαισθητοποιήσει την Αγγλική κοινή γνώμη για την ύπαρξη στη Γερμανία υγιών, πνευματικών θυλάκων, ανθρώπων που αρνιόνταν να «προσκυνήσουν την εικόνα». Καταλαβαίνει κανείς πως μέσα στην οξύτητα των χρόνων του πολέμου η προσπάθεια του Bell ήταν επόμενο να μην τελεσφορήσει³.

Προκειμένου να αποφύγει τη στράτευση αλλά και την ασφυκτική παρακολούθηση της Γκεστάπο στο ποιμαντορικό του έργο, ο Bonhoeffer δέχτηκε να υπηρετήσει στη Γερμανική Αντικατασκοπεία αγωνιζόμενος στην πραγματικότητα για τον αντίθετο στόχο, τη διάβρωση του καθεστώτος και  την ενημέρωση κύκλων του εξωτερικού για την ύπαρξη ομάδων αντίστασης και αντίδρασης στο εσωτερικό της Γερμανίας. Στην ίδια υπηρεσία ο γαμπρός του Hans von Dohnanyi συγκέντρωνε συστηματικά έγγραφα που κατεδείκνυαν τα εγκλήματα πολέμου, τις φρικαλεότητες των στρατοπέδων συγκέντρωσης και γενικά το αληθινό πρόσωπο του Ναζιστικού καθεστώτος.

Τον Απρίλιο του 1943 ο Bonhoeffer συλλαμβάνεται. Το ίδιο συμβαίνει με τον αδελφό του Klaus και τους δύο γαμπρούς του Hans von Dohnanyi και Rüdiger Schleicher. Η οικογένεια πληρώνει πολύ ακριβά τη θαρραλέα στάση ευθύνης απέναντι στο οργανωμένο Κακό, που έκφρασή του αποτελούσε η Ναζιστική εξουσία.

Τα επόμενα δύο χρόνια, ως τον Απρίλιο του 1945, κύλησαν αργά και βασανιστικά αλλά παράλληλα, από πνευματική άποψη, και δημιουργικά για τον Bonhoeffer, εφόσον κάποια από τα βαθύτερα κείμενα και ποιήματά του προέρχονται απ’ αυτήν ακριβώς την περίοδο. Δεν έλλειψαν οι στιγμές της απογοήτευσης, της ασφυκτικής μοναξιάς, της αμφιβολίας. Σ’ ένα εξαιρετικά δυνατό ποίημα με τίτλο «Ποιος είμαι;» («Wer  bin  ich?»)  προσπαθεί με ειλικρίνεια και γενναιότητα να ερευνήσει τις απόκρυφες πτυχές της ψυχής του, καθώς ζει σκοτεινές μέρες μόνωσης, σωματικής και ψυχικής καταπόνησης, μέρες αβεβαιότητας. Επιχειρεί να «δει» μέσα του αυτό που πραγματικά είναι, κάτω από την επιφάνεια και την συμπεριφορά που οι άλλοι βλέπουν («Μου λένε πως βγαίνω απ’ το κελί μου άνετος, ευδιάθετος, με σταθερό βήμα, όπως ένας άρχοντας βγαίνει απ’ το μέγαρό του… πως σηκώνω το βάρος αυτών των ημερών της δοκιμασίας περήφανος και ήρεμος..») – τον βαθύτερο και αδύναμο εαυτό του, γυμνό από οποιαδήποτε προσποίηση, όπως ο Θεός Μόνος τον βλέπει («Είμαι πράγματι αυτό που οι άλλοι λένε για μένα ή είμαι μόνον αυτό που εγώ γνωρίζω για τον εαυτό μου και τίποτε άλλο;»). Αναγνωρίζει τις στιγμές της αδυναμίας, δεν κρύβει τη λαχτάρα του να ζήσει και πάλι φυσιολογικά, ελεύθερος, με τη συντροφιά αυτών που αγαπά («Ανήσυχος, γεμάτος νοσταλγία… όπως ένα πουλί μέσα στο κλουβί… διψώ ν’ ακούσω έναν καλό λόγο… τρέμω από οργή μπροστά στην αυθαιρεσία… αγωνιώ για τους αγαπημένους που βρίσκονται μακριά… ανήμπορος να κάνω οτιδήποτε»). Άδειος και αληθινός μπροστά στον Θεό καταλήγει σε μια ομολογία που πράγματι τον απελευθερώνει από τον εαυτό του, από την όποια απατηλή πεποίθηση στην εσωτερική δύναμη και  «πνευματικότητά» του:

Όποιος κι αν τελικά είμαι, Εσύ με γνωρίζεις! Δικός Σου είμαι, ω Θεέ!

Αδύνατον να μη θυμηθεί κανείς την ταπεινή τελική απάντηση του Πέτρου στην Αναστάσιμη συνάντηση της ακροθαλασσιάς: «Πέτρο, μ’ αγαπάς; – Κύριε, Εσύ γνωρίζεις τα πάντα. Εσύ γνωρίζεις ότι Σε αγαπώ». Όχι εγώ – Εσύ γνωρίζεις.

«Περιστοιχισμένοι από αγαθές δυνάμεις»

Καθώς πλησίαζε η Πρωτοχρονιά του 1945, η τελευταία που θα περνούσε σ’ αυτό τον κόσμο, ο Bonhoeffer έστειλε στους δικούς του, γονείς, αδέλφια και στη νεαρή μνηστή του Maria von Wedemeyer, ένα πολύ ιδιαίτερο δώρο. Πρόκειται για ένα ποίημα – καθρέφτη της ψυχής και των συναισθημάτων του, καθώς αντικρύζει τη χαραυγή της Νέας Χρονιάς σκοτεινή όσο ποτέ άλλοτε. Διακρίνει κανείς την καθαρή ματιά ενός πιστού δοκιμαζόμενου ανθρώπου, ο οποίος βλέπει κατάματα την πραγματικότητα, δεν τρέφει καμμιά αυταπάτη σχετικά με τους κινδύνους που τον απειλούν, συγχρόνως όμως διατηρεί την πεποίθηση πως ο Θεός είναι δυνατός να επέμβει και να αλλάξει τα δεδομένα. Κι ακόμη: δηλώνει την απόφασή του να δεχθεί ό,τι επιφυλάσσει γι’ αυτόν το θέλημα του Θεού ζητώντας συγχρόνως Εκείνος να «του ανοίξει τα μάτια», ώστε να μπορέσει να «δει» την Αλήθεια πάνω από τα βαριά σύννεφα που σκεπάζουν τη ζωή του. Ζητά να δει την πραγματικότητα με «το Μάτι του Θεού». Και τέλος, σαλπίζει θριαμβευτικά την πεποίθησή του: «ο Θεός είναι μαζί μας την κάθε στιγμή».

Το ποίημα («Von guten Mächten treu und still umgeben») μελοποιημένο σε μια λιτή, εκφραστική μελωδία ψάλλεται την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς σε πολλές Γερμανικές Εκκλησίες. Σκέφτομαι πως αξίζει να συνοδέψει και τα δικά μας βήματα, καθώς ξεκινούμε το ταξίδι μας αυτή την Καινούρια Χρονιά. Προσπάθησα να το αποδώσω ελεύθερα, χωρίς να προδώσω το νόημά του. Είναι αυτονόητο όμως, πως χάνονται τόσο η ομορφιά όσο και η πυκνότητα του Γερμανικού πρωτοτύπου⁵.

«Ολόγυρα μας αγρυπνούν πιστά Ουράνιες, αγαθές Δυνάμεις – αθόρυβα μας περιστοιχίζουν κι εμείς στέκουμε κάτω από τη θαυμαστή τους προστασία και παρηγοριά –

Έτσι θέλω να ζήσω μαζί σας αυτές τις μέρες – Έτσι θέλω να δρασκελίσω μαζί σας το κατώφλι του Καινούριου Χρόνου.

Ακόμα επιμένει το παρελθόν να βασανίζει τις καρδιές μας

Ακόμα μας πιέζει το βάρος των ζοφερών ημερών που ζήσαμε –

Ω, Κύριε, δώσε στις τρομαγμένες μας ψυχές τη δική Σου ανάπαυση, αφού γι’ αυτήν μας δημιούργησες!

Κι αν είναι να μας δώσεις, αν πρέπει να πιούμε το πικρό Ποτήρι του Πόνου, ξέχειλο ως πάνω, ως τα χείλη-

Θα το δεχθούμε μ’ ευγνωμοσύνη κι άτρεμο χέρι,

Αφού θα το πάρουμε απ’ το δικό Σου, τo αγαθό κι αγαπημένο Χέρι.

Αν πάλι θέλημά Σου είναι να μας δωρίσεις και πάλι τη χαρά, να τη ζήσουμε σ’ αυτό τον κόσμο, μέσα στο φως του ήλιου,

Τότε, κι ας μην πρόκειται ποτέ να ξεχάσουμε όσα περάσαμε, θα ζήσουμε μια ζωή αφιερωμένη ολότελα σε Σένα.

Ας λάμψουν σήμερα ζεστά, ολόφωτα, τα κεριά που Εσύ  έφερες μέσα στο σκοτάδι μας –

Αν αυτό είναι δυνατόν, κάνε να σμίξουμε όλοι μαζί και πάλι!

Το ξέρουμε καλά, το δικό Σου Φως Σου μπορεί και λάμπει μέσα στη νύχτα μας!

Καθώς τώρα ολόγυρά μας απλώνεται  βαθιά η σιωπή,

 Δώσε μας, Κύριε, τούτη τη Χάρη –  ν’ ακούμε εμείς τον εξαίσιο ήχο και τις μελωδίες του κόσμου που αθέατος  μας περιβάλλει –

 Ν’ ακούμε τον  δοξαστικό Ύμνο των μυριάδων δικών Σου παιδιών!

Έτσι, κάτω απ’ τη θαυμαστή προστασία των Ουράνιων, Αγαθών Δυνάμεων

Περιμένουμε γαλήνια – η καρδιά μας παρηγορημένη – ό,τι είναι νά ’ρθει.

Στη Δύση και στο Ξημέρωμα ο Θεός στέκει  πλάι μας –

Σίγουρα Εκείνος θα ’ναι μαζί μας και την Αυγή κάθε καινούριας μέρας.»

Ο Dietrich Bonhoeffer εκτελέστηκε την αυγή της 9^ης Απριλίου 1945 στο στρατόπεδο του Flossenbürg. Την ίδια μέρα βρήκε το θάνατο και ο Hans von Dohnanyi στο στρατόπεδο Sachsenhausen. Oι Klaus Bonhoeffer και Rüdiger Schleicher εκτελέστηκαν στις 23 Απριλίου στο Βερολίνο, λίγες μέρες πριν η πόλη καταληφθεί ολοκληρωτικά από τον Ρωσικό στρατό. Μέσα στο χάος που επικράτησε στην ερειπωμένη Γερμανία μετά την υπογραφή της παράδοσης (9 Μαϊου) και το τέλος του πολέμου στάθηκε αδύνατον η οικογένεια να μάθει άμεσα και έγκυρα τι απέγιναν οι αγαπημένοι τους άνθρωποι. Οι γονείς Bonhoeffer πληροφορήθηκαν – ίσως βέβαια το ακριβέστερο θα ήταν να πούμε «βεβαιώθηκαν» –  πως ο Dietrich εκτελέστηκε, όταν στις 27 Ιουλίου το BBC μετέδιδε την επιμνημόσυνη τελετή που οργάνωσε γι’ αυτόν στην εκκλησία Holy Trinity στο Brompton του Λονδίνου, κατάμεστη από Άγγλους φίλους της Διωκόμενης Γερμανικής Εκκλησίας αλλά και από Γερμανούς πολιτικούς «εξόριστους», ο καλός και πιστός φίλος, ο επίσκοπος George Bell. Λίγο πριν την εκτέλεσή του ο Bonhoeffer είχε ζητήσει από έναν Βρετανό συγκρατούμενό του, τον λοχαγό S. Payne Best, εφόσον επιζήσει, να μεταφέρει στον επίσκοπο Bell ένα τελευταίο του μήνυμα: «Να του πεις ότι για μένα αυτό είναι το τέλος, αλλά και η Αρχή. Όπως εκείνος, πιστεύω κι εγώ στην παγκόσμια ενότητα των πιστών του Χριστού, στον αδελφικό δεσμό που αγνοεί σύνορα και εθνικά συμφέροντα. Η νίκη του «πιστεύω» μας είναι βέβαιη.

«Το αίμα των μαρτύρων είναι ο σπόρος της Εκκλησίας». Μ’ αυτά τα λόγια τελείωσε την ομιλία του ο George Bell. Ο αυτοεξόριστος στην Αγγλία Γερμανός πάστορας και φίλος του Bonhoeffer Franz Hildebrandt (1909-1985) στήριξε τη δική του ομιλία στο εδάφιο, πάνω στο οποίο, λίγο πριν ο Α. Χίτλερ αναλάβει την εξουσία, είχε κηρύξει ο Bonhoeffer: «Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε, Θεέ, αλλά τα μάτια μας είναι στραμμένα σε Σένα» (Β’ Χρον. 20.12). Ο νεκρός που τιμούσαν πράγματι είχε ζήσει μέσα σ’ αυτή την πραγματικότητα. Και έκλεισε με μια λατινική φράση, ιδιαίτερα αγαπητή στον Bonhoeffer, ένα σχόλιο ουσιαστικά στον Ψαλμό 5 (εδ.12): «non potest non laetari qui sperat in Dominum» («είναι αδύνατον να μην αγάλλεται εκείνος που έχει την ελπίδα του στον Κύριο»).