Ο ρόλος των εθνών (των γκογίμ) στην Παλαιά Διαθήκη και γενικά του κόσμου εκτός του λαού του Θεού, παρουσιάζεται πολύπλευρος.
Συνήθως συνδέουμε τα έθνη με τον εχθρό του Ισραήλ, με τον ειδωλολατρικό κόσμο που απειλεί να αφανίσει τον λαό του Θεού και την ιδιαίτερη πίστη του, άλλοτε μέσω της βίας και άλλοτε δελεάζοντάς τον σε συμβιβασμό.
Άλλες φορές σκεφτόμαστε τα έθνη σε θέση μειονεκτική, δηλαδή ως πρόσωπα σε απόγνωση και άμεση ανάγκη της σωτήριας επέμβασης του Ισραήλ, όπως για παράδειγμα η πόρνη Ραάβ που συναντούν οι κατάσκοποι στην Ιεριχώ (Ιησούς του Ναυή 2).
Αυτοί, όμως, οι ρόλοι – ο εχθρικός και ο μειονεκτικός ρόλος – αποτελούν μόνο δύο απ’ τους πολλούς τρόπους με τους οποίους τα έθνη παρουσιάζονται. Παρόλο που είναι σημαντικοί, θα ήθελα να εστιάσω σε έναν παραμελημένο ρόλο των εθνών. Έναν ρόλο τον οποίο βολικά ξεχνάμε για τον λόγο ότι δεν ήταν ιδιαίτερα εύπεπτος στον αρχαίο Ισραήλ: τον συγκριτικό ρόλο των εθνών. Με τον όρο «συγκριτικός ρόλος» αναφέρομαι στις περιπτώσεις εκείνες όπου τα έθνη μπαίνουν σε μια ηθική αναμέτρηση με τον Ισραήλ, στην οποία αναμέτρηση ο Ισραήλ ξεπερνά τους ειδωλολάτρες γείτονές του, όχι σε ηθική ανωτερότητα, αλλά σε ανηθικότητα.
Ένα παράδειγμα βρίσκεται στο βιβλίο του Αμώς όπου ο προφήτης καλεί τους Φιλισταίους και τους Αιγύπτιους να έρθουν στα όρη της Σαμάρειας (της πρωτεύουσας του βόρειου Ισραήλ) για να θαυμάσουν το μεγάλο θέαμα. Σύμφωνα με το Δευτερονόμιο, αυτό που θα δουν και θα θαυμάσουν τα έθνη είναι το πόσο μυαλωμένος είναι ο Ισραήλ που ζει σύμφωνα με τον δίκαιο νόμο του Θεού του (4:6). Ο προφήτης, όμως, ανατρέπει το αναμενόμενο καύχημά του Ισραήλ και καλεί τα έθνη να έρθουν για να πάρουν «μαθήματα» αδικίας και καταπίεσης από τον λαό του (3:9-10):
Ο Κύριος λέει: «Στείλτε αυτό το μήνυμα στ’ ανάκτορα της Ασδώδ και στ’ ανάκτορα της Αιγύπτου: “συγκεντρωθείτε στα βουνά γύρω από τη Σαμάρεια και δείτε τις πολλές αναστατώσεις, την καταπίεση που συντελείται εκεί. 10Αυτοί οι άνθρωποι δεν ξέρουν να κάνουν το σωστό. Γεμίζουνε τα μέγαρά τους μ’ όσα τους προμηθεύει η βία κι η αρπαγή”».
Ενοχλητική η σύγκριση του Ισραήλ με τα έθνη. Ενοχλητική η ηθική αποτυχία του λαού του Θεού σε σχέση με τους ειδωλολάτρες. Αλλά αυτό που δεν χωνεύεται με τίποτα, είναι ο διδακτικός ρόλος των εθνών. Να μας διδάξουν, δηλαδή, οι άπιστοι το θέλημα του Θεού για μας. Να λειτουργούν τα έθνη ως ηθικοί μας δάσκαλοι!
Η Βίβλος, σε διάφορα σημεία, επιδιώκει να σοκάρει τον Ισραηλίτη αποδίδοντας στα έθνη αυτόν ακριβώς τον ρόλο: του ηθικού δασκάλου. Εξαιρετικό παράδειγμα είναι οι «εθνικοί» ναύτες στο 1ο κεφάλαιο του βιβλίου του Ιωνά – οι μισθωτοί του. Ο συγγραφέας υπογραμμίζει τις θεοσεβείς αντιδράσεις τους μπροστά στις δυσμενείς συνθήκες που αντιμετωπίζουν στο καράβι. Αναγνωρίζουν ότι τα καιρικά φαινόμενα ελέγχονται από μια θεότητα απ’ την οποία κι οι ίδιοι εξαρτώνται και στην οποία κράζουν για βοήθεια. Ενεργούν συλλογικά για τη σωτηρία όλων, όποιο θεό κι αν έχει ο καθένας, και σοκάρονται από την απάθεια του Ιωνά μπροστά στον κίνδυνο της ζωής της ομάδας.
Προστάζουν τον Ιωνά να μεσιτεύσει στον Θεό του για τη σωτηρία τους – να τους μιμηθεί δηλαδή, αλλά κατά κάποιο τρόπο, εν αγνοία τους, απαιτούν απ’ αυτόν να εκπληρώσει τον ρόλο του ως λαός-ιεράτευμα (Έξοδ 19:6) ανάμεσα στα έθνη – από τον οποίο ρόλο ήταν φυγάς. Επιπλήττουν τον Ιωνά για το κακό που έκανε, να θέσει τη ζωή των εθνικών ναυτών σε κίνδυνο και κατ’ επέκταση τη ζωή όλων των κατοίκων της Νινευή (τα αισθητήριά τους για το τι είναι καλό και κακό δουλεύουν πολύ καλύτερα απ’ του Ιωνά).
Η ηθική υπεροχή των εθνικών απέναντι στον Εβραίο Ιωνά γίνεται ακόμη πιο σαφής καθώς γελοιοποιείται απ’ τα ίδια του τα λόγια: «Ο Ιωνάς τους αποκρίθηκε: ‘Εγώ είμαι Εβραίος και λατρεύω (εβρ. φοβάμαι) τον Κύριο, το Θεό του ουρανού, αυτόν που δημιούργησε τη θάλασσα και τη στεριά’» (Ιωνάς 1:9). Ήταν προφανές ότι η θεολογία του ήταν ασύμφωνη με τη στάση του ανάμεσά τους. Οι ναύτες, και όχι ο Ιωνάς, ήταν αυτοί που φοβήθηκαν τον Θεό του ουρανού μόλις πληροφορήθηκαν ότι Αυτός ο Θεός είναι που έφτιαξε τη θάλασσα και πάει τώρα να τους πνίξει. Απ’ Αυτόν τον Θεό έτρεχε να κρυφτεί ο Ιωνάς, πράξη τελείως παράλογη ή μάλλον παρανοϊκή για τους εθνικούς ναύτες, από τη στιγμή που ο ίδιος ομολόγησε ότι καμία σφαίρα του σύμπαντος δεν είχε φτιαχτεί από άλλον. «Πὠς το ‘κανες αυτό;» φώναξαν σοκαρισμένοι μπροστά στην ασυνέπεια της δήλωσης και της πράξης του αντιπρόσωπου του λαού του Θεού!
Όταν συνειδητοποιούν ότι πρέπει να τον ρίξουν στη θάλασσα κάνουν το παν για να το αποφύγουν και να τον γλυτώσουν, κωπηλατώντας μ’ όλες τους τις δυνάμεις προς τη στεριά, γεγονός που δείχνει την απόλυτη αντίθεση με το δικό του ταξίδι στο οποίο κάνει το παν για ν’ αποφύγει να σώσει τους Νινευίτες.
Τέλος, μετά τις απεγνωσμένες τους προσπάθειες να γλυτώσουν τη ζωή του Ιωνά, η απόλυτη ηθική αντίθεσή τους μ’ αυτόν φαίνεται στο σημείο όπου προσεύχονται ο καθένας στον θεό του. Η προσευχή τους φανερώνει την έγνοια που έχουν μήπως γίνουν αυτοί αιτία να χαθεί ένας αθώος! Θέλουν να σιγουρευτούν ότι ο άνθρωπος αυτός δεν θα χαθεί λόγω δικής τους αμέλειας ή άγνοιας αλλά επειδή ο Κύριος το αποφάσισε, μια σκέψη που δεν περνάει ποτέ απ’ το μυαλό του Ιωνά για τις ψυχές της Νινευή. Το κεφάλαιο κλείνει με μέγα φόβο Θεού να τους διακρίνει συνοδευόμενο από αυθεντική λατρεία θυσιών και ευχών στον Κύριο.
Οι ακροατές του βιβλίου θα ‘πρεπε να ντροπιαστούν, να οδηγηθούν σε θαυμασμό της θεοσέβειας των εθνικών αυτών, μιας θεοσέβειας που ταπεινώνει και οδηγεί σε επανεξέταση του εαυτού υπό το φως της σύγκρισης με τους μη αναμενόμενους ηθικούς αυτούς δασκάλους.
Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ένα ακόμα είναι ο Φαραώ ο οποίος διδάσκει τον Αβραάμ ηθική στην Αίγυπτο. Σοκάρεται μπροστά στην ανευθυνότητα του Αβραάμ να του αποκρύψει ότι η Σάρα ήταν γυναίκα του. Σοκάρεται με τον ίδιο τρόπο που σοκαρίστηκαν οι ναύτες και εκφράζεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο: «Τι ήταν αυτό που μου έκανες!» (Γεν 12:18).
Ή ακόμα οι Ευαίοι άντρες της Συχέμ, που δείχνουν ειλικρίνεια και πιστότητα στη συμφωνία τους με τους γιους του Ιακώβ ενώ οι τελευταίοι τους προδίδουν με φόνο (Γεν 34).
Αυτός ο ρόλος του κόσμου, των εθνών, στην Παλαιά Διαθήκη θα πρέπει να μας προβληματίσει σχετικά με το πώς βλέπουμε εμείς τον κόσμο, ανθρώπους άθεους ή διαφορετικής θρησκείας ή δόγματος. Μήπως βλέπουμε τον κόσμο «μονολιθικά»;
Σίγουρα έχουν ανάγκη σωτηρίας, αλλά η εκκλησία φαίνεται συχνά να έχει πλάσει μια τέτοια αυτόνομη ύπαρξη πάνω στη γη που καθόλου δεν επηρεάζεται από την ύπαρξη ή μη ύπαρξη των Νινευιτών εκεί έξω. Η παρουσία της μοιάζει περισσότερο με απομάκρυνσή από τον κόσμο, μοιάζει με τη φυγή προς Θαρσείς σ’ ένα ταξίδι προστασίας της καθαρότητάς της.
Το βιβλίο του Ιωνά είναι ο πιο σκληρός καθρέφτης απέναντι στη θρησκευτική μας αυταρέσκεια. Ο Θεός είναι ικανός να χρησιμοποιεί ακόμα και τον Άλλο για να μου φανερώσει πώς υστερώ συγκριτικά ώστε να μην υπεραίρωμαι για την «ὑπερβολῇ τῶν ἀποκαλύψεων» (Β΄ Κορ 12:7). Ο Άλλος έρχεται στο δρόμο μου πολλές φορές με περισσότερο φόβο Θεού από μένα, τον οποίο αξίζει να μιμηθώ.
Θα μπορούσα να διδαχθώ από πλήθη μουσουλμάνων Αιγυπτίων που στέκονται με δάκρυα στην πλατεία Ταχρίρ ώρες ολόκληρες στην προσευχή; Θα μπορούσα να διδαχθώ από άθεους κομμουνιστές που γίνονται μάρτυρες για το δίκιο του φτωχού; Μπορώ να διδαχθώ τη δικαιοσύνη από φεμινίστριες που πολεμάνε ενάντια στους μαζικούς βιασμούς γυναικών (χθες βράδυ έγινε πορεία γι’ αυτό το ζήτημα στα Εξάρχεια);
Εάν μας θίγουν, έστω και λίγο, τα παραδείγματα αυτά, τότε θα ήταν πράγματι παράλληλα μ’ αυτά των προφητών και πιστά στις προθέσεις τους. Ας εκτεθώ στον κόσμο κι ας τον αφήσω να με ντροπιάσει, καλό θα μου κάνει. Ας κατεβώ απ’ το βάθρο απ’ το οποίο τοποθέτησα τον εαυτό μου, ας ξεπεράσω τη ψευδαίσθηση της αγιότητάς μου, ας αποφύγω τις αυταπάτες της ανωτερότητάς μου και ας δοξάσω ταπεινά αυτόν τον Θεό που με ελέησε όντας ο χειρότερος των αμαρτωλών.
- Εισήγηση στην Τακτική Γενική Συνέλευση των Μελών της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας, στις 30.3.2019
