O Fox στο βιβλίο του για τον Εκκλησιαστή (A Time to Tear Down and a Time to Build Up: A Rereading of Ecclesiastes, 1999) φέρνει την έννοια της ματαιότητας που τον διέπει, κοντά σε αυτή του παραλόγου, όπως την εννοεί ο Καμύ και ερευνά στο έργο του, Ο Μύθος του Σισύφου (1938). Σύμφωνα με τον Καμύ, το αίσθημα του παραλόγου μπορεί να χτυπήσει ξαφνικά στο πρόσωπο κάθε άνθρωπο σε κάθε γωνιά του δρόμου με ποικίλους τρόπους (η μηχανιστική φύση της ζωής, μια έντονη αίσθηση ότι ο χρόνος φεύγει, η αίσθηση ότι είμαι μόνος, αφημένος σε ένα ξένο σε μένα κόσμο).
Όλα αυτά είναι δυνατό να οδηγήσουν σε αυτό που ο Σαρτρ ονόμαζε ναυτία. Εκείνο δηλαδή που βιώνει ο ειλικρινής άνθρωπος όταν έρχεται αντιμέτωπος με το τίποτα. Κι αυτή ακριβώς τη ναυτία, το παράλογο, έρχεται να εξερευνήσει το θέατρο του παραλόγου. Έργα του Μπέκετ, όπως τα “Περιμένοντας τον Γκοντό” (1953) και “Τέλος παιχνιδιού” (1957), αφήνουν αυτή τη γεύση. Η διάγνωσή τους είναι ότι η ανθρώπινη μοίρα συνίσταται σε μια ύπαρξη χωρίς σκοπό και αρμονία (αυτό που μεταφράζεται παράλογο, absurd, absurdum, σημαίνει κυριολεκτικά το δυσαρμονικό).
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τον Εκκλησιαστή; Η απλή απάντηση είναι ότι το βιβλίο μοιάζει με θεατρικό του παραλόγου. Μόλις αποκτώ μια αντικειμενική οπτική για τα πράγματα στον κόσμο και συγκεντρώσω τις επώδυνες αποδείξεις που με εξαναγκάζουν να παραδεχτώ ότι “όλα είναι μάταια” (חבל, χέβελ, καπνός) το μόνο που μου μένει είναι το “τίποτα” του Μπέκετ. Κι αυτό το τίποτα συμπεριλαμβάνει την ανυπαρξία του Θεού.
Ο Γκολτζγουόρδι (Gospel & Wisdom, 1987) γράφει πως τον καιρό του Εκκλησιαστή η ισραηλιτική σοφία έχει αναπτυχθεί τόσο που απειλεί την ίδια της την εγκυρότητα. Η ιστορία της σωτηρίας του λαού του Θεού δηλαδή έχει μπει στο παρασκήνιο, κι έτσι η Σοφία πρέπει να προσπαθήσει να δημιουργήσει κοσμοθεωρία χωρίς αναφορά στις πράξεις του Θεού που αποκαλύπτονται μέσα στην ιστορία. Ο Θεός της διαθήκης είναι λιγότερο παρών απ’ ό,τι κανείς νομίζει. Έτσι δύο συνέπειες προκύπτουν:
1. Καθώς ο άνθρωπος προσπαθεί να βρει πώς καλείται να ζήσει (αναζήτηση επιταγών ηθικής), μένει μόνο με τη δογματική σοφία των φίλων του Ιώβ. Αν δεν ζεις δίκαια, θα υποφέρεις. Η ηθική επομένως βασίζεται σε αυστηρούς κανόνες ανταπόδοσης.
2. Ο Θεός γίνεται απόμακρος. Είναι μόνο ο Δημιουργός Θεός. Αν η διαθήκη του Θεού με τον άνθρωπο λησμονηθεί, αν τεθεί στο παρασκήνιο, ο Θεός γίνεται απρόσωπος, κάτι αφηρημένο, σχεδόν μια απρόσωπη δύναμη.
Ο Εκκλησιαστής θέλει να προκαλέσει τόσο την ιδέα αυτής της ανταποδοτικής ηθικής (ένα είδος ευαγγελίου της ευημερίας) όσο και την ιδέα ενός Θεού που μοιάζει να είναι μέσα στον κόσμο ο απών σπιτονοικοκύρης. Ο Εκκλησιαστής επιτυγχάνει σε αυτά τα δύο φωτίζοντας τη ζωή κάτω από τον ήλιο. Η πραγματικότητα δεν ταιριάζει ακριβώς με αυτό που πρεσβεύουν οι φίλοι του Ιώβ ή το βιβλίο των Παροιμιών με μια πρόχειρη ανάγνωση. Η ζωή δεν περιορίζεται σε μια στεγνή αιτιοκρατία. Είναι πιο θολή (χέβελ). Η ηθική δεν είναι τόσο απλοϊκή όσο θεωρεί κανείς. Κι επίσης ο Θεός δεν είναι απών, αλλά είναι εδώ και θα κρίνει τα πάντα (Εκκ. 12:13-14).
H ματαιότητα του βιβλίου (το χέβελ, ο καπνός, x38) είναι μια μεταφορά όχι τόσο για το παράλογο της ζωής ή τη ματαιότητά της. Σημαίνει μάλλον ότι η ζωή είναι προσωρινή, φευγαλέα κι αινιγματική, παράδοξη. Υπάρχει καλοσύνη κι ομορφιά στη ζωή, αλλά καθώς τα απολαμβάνει αυτά ο άνθρωπος μια τραγωδία έρχεται και όλα φαίνεται να χάνονται. Το ίδιο και με τη δικαιοσύνη. Με άλλα λόγια υπάρχει το καλό, το δίκαιο, το όμορφο στη ζωή, αλλά μαζί με το απρόβλεπτο και το ασταθές, σαν να κυνηγά κανείς τον άνεμο.
Γιατί ο άνθρωπος βαφτίζει αυτή την κατάσταση μάταιη ή ότι στερείται νοήματος; Γιατί ζει στο θέατρο του παραλόγου. Στον κόσμο κάτω από τον ήλιο όπου δεν υπάρχει Θεός. Γιατί δεν υπάρχει; Γιατί ο άνθρωπος ψάχνει νόημα και σκοπό μακρυά Του, σε όσα είναι μόνο χέβελ. Και ο Συγγραφέας του βιβλίου υπενθυμίζει: “Να σέβεσαι τον Θεό”. Με άλλα λόγια, αυτό το θέατρο κάτω από τον ήλιο (και θέατρο σημαίνει επίσης τον τόπο όπου ένα γεγονός συμβαίνει), είναι δικό Του. Ο Θεός είναι παρών. Μπορεί ο άνθρωπος να έφυγε από την Εδέμ, αλλά Εκείνος είναι εδώ. Ο άνθρωπος χρειάζεται να διευρύνει την οπτική του, να βάλει τον Θεό στη σκηνή.
Με τον Θεό στη σκηνή, η παράσταση του παραλόγου οδεύει στην αυλαία της. Τα προβλήματα τα οποία θέτει ενώπιον του αναγνώστη ο Εκκλησιαστής —το πρόβλημα του χρόνου (1:4, 1:11), του θανάτου (3:19-20, 9:2), της τυχαιότητας (9:11)— έχουν λύση κι αντίδοτο στον Θεό επί σκηνής. Γιατί τα προβλήματα αυτά; Ο Εκκλησιαστής θέλει να σώσει τον αναγνώστη από μια ηθικιστική αντίληψη για τη ζωή που κάνει τον Θεό στην άκρη (δούναι και λαβείν), αλλά και μια επιθυμία για νόημα και σκοπό μακρυά από τον Θεό. Τα λόγια του έρχονται λοιπόν, σχολιάζει ο συγγραφέας, σαν αιχμηρά χτυπήματα ενός καλού βοσκού και είναι δώρα από τον Θεό (12:11). Ο Εκκλησιαστής μιλά συχνά για τα δώρα του Θεού (2:24, 3:13, 5:18, 9:9) έτσι ώστε να μην αφήσει κανένα να πει ότι το χέβελ, ο καπνός, κάνει τη ζωή να μην έχει νόημα και σκοπό. Η ζωή έχει και νόημα και σκοπό, αλλά μόνο με τον Θεό στην εικόνα, στη σκηνή. Διαφορετικά ο άνθρωπος γίνεται θεός, ζει μια αυταπάτη, εισέρχεται στον κόσμο του παραλόγου, στον κόσμο του Σισύφου, της αληθινής ματαιότητας.
Στο πρόβλημα του χρόνου, ο Θεός παρουσιάζεται στη σκηνή ως Κριτής (12:14), επομένως καλούμαι να πράξω το δίκαιο γιατί έχω μόνο το σήμερα. Η Ελευθερία Τελειώνη έγραψε για το Protagon το 2012 ένα κείμενο με τίτλο “Πολύχρωμη μπουγάδα”. Αξίζει να παρατεθούν μερικές γραμμές: “Αναρωτιέμαι μερικές φορές: είμαι εγώ που σκέφτομαι καθημερινά πως η ζωή μου είναι μία; Όλοι οι υπόλοιποι το ξεχνούν; Ή πιστεύουν πως θα έχουν κι άλλες, πολλές ζωές, για να κερδίσουν τον χρόνο που σπαταλούν; Μούτρα. Ν’ αντικρίζεις τη ζωή με μούτρα. Τη μέρα, την κάθε σου μέρα. […] Να περιμένεις μεγάλες στιγμές. Να μην τις επιδιώκεις, να τις περιμένεις. Κι ύστερα να λες πως είσαι άτυχος και πως η ζωή ήταν άδικη μαζί σου. […] Να πιστεύεις ότι τα ξέρεις όλα και να μην ακούς. Να μαζεύεις λύπες και απελπισίες, να ξυπνάς κάθε μέρα ακόμη πιο βαρύς. Λες και ο χρόνος σου είναι απεριόριστος. […] αγαπάω εκείνους που αγαπούν τη ζωή. […] Που στίβουν το λίγο και βγάζουν το πολύ. Για τους εαυτούς τους και για όσους αγαπούν. Και δεν κουράζονται να αναζητούν την ομορφιά στην κάθε μέρα, στα χαμόγελα των ανθρώπων, στα χάδια των ζώων, σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία, σε μια πολύχρωμη μπουγάδα”.
Μπροστά στο πρόβλημα του θανάτου ο Θεός παρουσιάζεται ως Καλλιτέχνης (3:11 — Ο Θεός έχει κάνει το καθετί όμορφο στον καιρό του, γράφει το εβραϊκό κείμενο), γι’ αυτό καλούμαι να αναγνωρίσω το όμορφο όσο παραμένει ζωντανό. Ο Friedrich έχει ένα σπουδαίο πίνακα με τον τίτλο “Τα στάδια της ζωής”. Μια γυναίκα με δυο παιδιά στην ακροθαλασσιά μιας καλοκαιρινής μέρας, πιο δίπλα ένας άνδρας κι ακόμα πιο δίπλα ένας άλλος ηλικιωμένος. Στη θάλασσα πλέουν ιστιοφόρα πλοία. Όσο πιο βαθιά κοιτά κανείς τα πλοία είναι όλο και πιο μεγάλα σε σύγκριση με τα βαρκάκια που βρίσκονται σε πρώτο πλάνο. Είναι σύμβολα της διάβασης του ανθρώπου σε μια άλλη ζωή, αλλά δείχνουν επίσης πως ο θάνατος ή το γήρας που είναι αναπόφευκτα, γίνονται εργαλεία στα χέρια του Καλλιτέχνη για να δουλέψει κάτι βαθύτερο. Έναν καρπό όπως η αγάπη, η ειρήνη ή μια πρωτόφαντη ωριμότητα.
Το αντίδοτο στην τυχαιότητα παρουσιάζει τον Θεό ως Κουβαλητή (βλ. παραπομπές για τα δώρα του Θεού). Επομένως, καλούμαι να δεχθώ το καλό και να το απολαύσω με απλότητα και απροϋπόθετη υπακοή όπως γράφει ο Kierkegaard, διδασκόμενος από το λουλούδι και το πουλί, από τα κρίνα του αγρού και τα πετεινά του ουρανού (Ματ. 6:26-29).
Ο άνθρωπος καλείται να ζει με απλή ματιά και ταπεινοφροσύνη. Ο άνθρωπος δύναται να υπάρχει με νόημα και σκοπό με τον Θεό στη σκηνή, μέσα στο δικό Του θέατρο, τον χώρο όπου συμβαίνουν τα δικά Του γεγονότα. Κατά την προσφιλή μεταφορά του CS Lewis, o Άμλετ δεν θα μπορούσε να γνωρίζει για τον Shakespeare αν ο ίδιος ο βάρδος δεν έγραφε για τον εαυτό του μέσα στο θεατρικό. Κι αυτό έκανε ο Θεός με τον Ιησού Χριστό. Άνοιξε μια χαραμάδα στον κόσμο κάτω από τον ήλιο, για να χαρίσει στον άνθρωπο το αληθινό φως· τον ήλιο της δικαιοσύνης που κάποια μέρα θα κάνει το καλό, το δίκαιο και το όμορφο στέρεες πραγματικότητες σ’ ένα κόσμο όπου τίποτα δεν θα είναι χέβελ. Ως τότε όμως: Να σέβεσαι το Θεό και να τηρείς τις εντολές του· αυτό είναι το παν για τον άνθρωπο.
