Η Αγία Γραφή αναφέρει μια θεμελιώδη αλήθεια, ότι «…καιρός και περίσταση συναντάει όλους αυτούς, επειδή ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τον καιρό του» (Εκκλησιαστής 9:11-12). Ο Λόγος του Θεού μας προειδοποιεί ότι αργά ή γρήγορα ο άνθρωπος θα έρθει αντιμέτωπος με καταστάσεις που δε θα μπορούσε να είχε προβλέψει. Μια τέτοια κατάσταση είναι η περίοδος που αντιμετωπίζουμε σήμερα με την πανδημία του κορονοϊού. Η περίοδος της πανδημίας χαρακτηρίζεται ως μια περίοδος κρίσης, καθώς δημιουργούνται ανακατατάξεις και βιώνονται αλλαγές στη ζωή του ατόμου. Η αστάθεια και η αβεβαιότητα που σχετίζονται με τις αλλαγές αυτές επιβαρύνουν την ψυχική διάθεση του ατόμου, δημιουργώντας συναισθήματα άγχους, ανασφάλειας, θλίψης και φόβου. Σε μια τέτοια περίοδο κρίσης όπως η πανδημία οι ανθρώπινες σχέσεις επηρεάζονται.
Πώς επηρεάζονται οι ανθρώπινες σχέσεις μέσα στην πανδημία;
Στην προσπάθεια αντιμετώπισης του κορονοϊού, ως βασικό μέτρο θεσπίστηκε η σωματική αποστασιοποίηση. Με τον όρο αυτό εννοείται η διατήρηση μιας φυσικής απόστασης μεταξύ του εαυτού μας και άλλων ανθρώπων, και η αποφυγή των μαζικών συγκεντρώσεων. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) τόνισε τη σημαντικότητα αντικατάστασης του όρου «κοινωνική αποστασιοποίηση» (social distancing) που είχε χρησιμοποιηθεί αρχικά, με τον όρο «σωματική αποστασιοποίηση» (physical distancing), καθώς στον πρώτο όρο ελλοχεύει ο κίνδυνος της κοινωνικής απομόνωσης. Η σωματική αποστασιοποίηση ήρθε στην καθημερινή ζωή του ατόμου ως αποτέλεσμα της προσπάθειας να μείνει ο πληθυσμός υγιής, το οποίο, όπως φαίνεται, έχει επηρεάσει δυο σημαντικές ανάγκες του ανθρώπου: την ανάγκη για φυσική επαφή και την ανάγκη για κοινωνική επαφή.
Φυσική Επαφή
Από την αρχή της πανδημίας έγινε αυστηρή σύσταση να μην ανταλλάσσονται χειραψίες, φιλιά, εναγκαλισμοί και να διατηρείται μια απόσταση μεταξύ των ατόμων, αποφεύγοντας τη φυσική επαφή. Ωστόσο, θεμέλιος λίθος των ανθρώπινων σχέσεων είναι η φυσική επαφή, καθώς μέσα από αυτή αναπτύσσεται μια μη-λεκτική επικοινωνία, η οποία έχει εδραιωθεί πολύ πριν την ομιλία. Η φυσική επαφή είναι η πρώτη γλώσσα που μαθαίνει ο άνθρωπος από βρέφος, και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής οι άνθρωποι ενστικτωδώς γεφυρώνουν την απόσταση ο ένας προς τον άλλον με μια χειραψία, μια αγκαλιά, ένα χάδι, ή με το να κρατήσει ο ένας το χέρι του άλλου. Όταν αυτό το αυτονόητο διαταράσσεται, κατανοούμε ότι διαταράσσονται πολλές ισορροπίες στις ανθρώπινες σχέσεις.
Πώς έχει επηρεάσει τις ανθρώπινες σχέσεις η φυσική απόσταση;
Πολλοί άνθρωποι βιώνουν τη φυσική απόσταση ως απόρριψη, καθώς μπορεί να νιώθουν ανεπιθύμητοι θεωρώντας ότι ο άλλος δεν τους θέλει ή ότι δεν τους συμπαθεί. Παράλληλα, δημιουργείται ο φόβος μήπως αυτή η απόσταση είναι το ξεκίνημα μιας ρήξης στη σχέση και συνακόλουθα ίσως κάποιος να φοβάται ότι «θα με ξεχάσουν». Για άλλους, η φυσική απόσταση είναι μια «καλή ευκαιρία» να αποφύγουν τη σχέση, να κρατήσουν μια απόσταση από κάποιον ή κάποια που δεν ήθελαν και τώρα τους δόθηκε η αφορμή. Όλα τα παραπάνω μπορούν να αποτελέσουν πεδίο αλλαγών, παρεξηγήσεων και εντάσεων στο ήδη ψυχολογικά τεταμένο κλίμα των ημερών.
Κοινωνική επαφή
Μια άλλη βασική ανάγκη του, πέρα από τη φυσική επαφή, είναι η ανάγκη του για κοινωνική επαφή ή για σύνδεση με άλλους ανθρώπους. Είναι το αίσθημα που νιώθει κάποιος ότι ανήκει κάπου και ότι εκεί έχει τη δυνατότητα να μοιράζεται με άλλους τις ιδέες και τις ικανότητές του. Μέσα στην πανδημία, μαζί με τη φυσική απόσταση συνακόλουθα ήρθε και η κοινωνική απόσταση. Τα γραφεία αδειάζουν καθώς όλο και περισσότεροι υπάλληλοι ξεκίνησαν να εργάζονται από το σπίτι, γεγονός που για πολλά ζευγάρια σημαίνει ότι θα βρίσκονται μαζί κάτω από την ίδια στέγη όλο το εικοσιτετράωρο, τα σχολεία κλείνουν και τα παιδιά μένουν μέσα στο σπίτι, οι επισκέψεις σε γνωστούς μας και συγγενείς περιορίζονται ή απαγορεύονται, τα ταξίδια εκτός νομού δεν επιτρέπονται.
Οι τέσσερις τοίχοι του σπιτιού μπορεί να γίνουν φιλικοί, αλλά και ιδιαίτερα εχθρικοί. Αυτό εξαρτάται από τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των μελών της κάθε οικογένειας και οι σχέσεις δεν είναι ίδιες για όλους, γιατί η κάθε οικογένεια δεν είναι ίδια . Οι τέσσερις τοίχοι μπορεί να είναι εχθρικοί γιατί κρύβουν κάτι για το οποίο ένα άτομο ή μια οικογένεια ντρέπεται, ταλαιπωρείται ή φοβάται να αντιμετωπίσει για καιρό, αλλά λόγω των συνθηκών τώρα βγαίνει πιο έντονα στην επιφάνεια. Για πολλές οικογένειες, η απομόνωση και η στενότητα φέρνει στην επιφάνεια κάτι που υπό άλλες συνθήκες θα σκεπαζόταν. Οι σχέσεις είναι αναμενόμενο να δοκιμαστούν: οι σχέσεις του ζευγαριού, οι σχέσεις μεταξύ αδελφών, οι σχέσεις με τους παππούδες και τις γιαγιάδες. Ίσως ξυπνήσουν θυμοί, πικρίες, εντάσεις, ή αισθήματα εγκλωβισμού που η κάθε οικογένεια και το κάθε μέλος της κουβαλά.
Οι τέσσερις τοίχοι μπορεί να γίνουν φιλικοί για τα παιδιά όταν απολαμβάνουν τους γονείς τους περισσότερο στο σπίτι, όταν βέβαια οι σχέσεις των γονιών είναι θετικές και περνάνε περισσότερο χρόνο μαζί τους. Εάν όμως οι γονείς βιώνουν αυτόν τον περιορισμό σαν εγκλεισμό και δυσκολεύονται, τότε μπορεί να υπάρξουν εντάσεις στο σπίτι και αυτό, όπως είναι φυσικό, επηρεάζει τα παιδιά. Είναι σημαντικό να εξηγηθεί στα παιδιά τι είναι αυτό που συμβαίνει, να διατηρηθεί μια κανονικότητα, ένα πρόγραμμα, και το πιο σημαντικό να αφιερωθεί περισσότερος χρόνος στα παιδιά, κάτι που τις περισσότερες φορές αμελείται λόγω της καθημερινότητας.
Για τους ενήλικες του σπιτιού, με τις συνθήκες της ζωής να αλλάζουν, αλλάζουν και οι ρόλοι τους. Με την τηλεργασία ανατράπηκε ο ρόλος πολλών εργαζόμενων γονέων. Ο γονέας που ήταν εκτός σπιτιού και τώρα είναι στο σπίτι όλη μέρα χρειάζεται να ανταποκριθεί σε νέους ρόλους. Οι παππούδες και οι γιαγιάδες που φρόντιζαν τα εγγόνια τους δεν μπορούν πλέον να έχουν αυτόν το ρόλο. Οι ρόλοι ανατρέπονται, άρα χρειάζεται ο καθένας να βρει πάλι τον ρόλο του από την αρχή. Αυτό είναι σημαντικό να το καταλάβουν μεγάλοι και μικροί. Σε αρκετές οικογένειες δημιουργούνται προβλήματα και διενέξεις από έλλειψη συνάφειας σε σχέση με τον ρόλο και την ευθύνη του καθενός. Αυτό γίνεται άλλοτε από άγνοια και άλλοτε από απροθυμία κάποιου μέλους να αναλάβει τον ρόλο του και τις ευθύνες του σε μια περίοδο που οι ρόλοι αλλάζουν.
Κάποιοι στους τέσσερις τοίχους νιώθουν μοναξιά. Η μοναξιά δεν είναι προνόμιο κάποιου ηλικιακού φάσματος, αλλά αφορά όλες τις ηλικίες. Ωστόσο, σε συνθήκες φυσικής αποστασιοποίησης, η μοναξιά στην τρίτη ηλικία είναι διαφορετική, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος της κοινωνικής απομόνωσης.
Τρόποι διαχείρισης των ανθρώπινων σχέσεων μέσα στην πανδημία
Αναγνώριση της πραγματικότητας. Πολλοί άνθρωποι προσπαθούν ενστικτωδώς να ξεφύγουν από μια δύσκολη πραγματικότητα. Μερικές φορές μπορεί να θέλουν να κρυφτούν από αυτήν μέσω της απάθειας ή της απόσυρσης. Μπορεί να κοιμούνται, να παρακολουθούν τηλεόραση ή να παίζουν βιντεοπαιχνίδια με τις ώρες, χωρίς να έχουν διάθεση να επικοινωνήσουν με άλλους. Με την αναγνώριση έρχεται πιο εύκολα η προσαρμογή, και αργότερα η διαχείριση της νέας πραγματικότητας. Για παράδειγμα, όταν κάποιος αναγνωρίσει ότι η φυσική απόσταση τον δυσκολεύει επειδή δεν μπορεί να εκφράσει τη χαρά του ή την αγάπη του σε κάποιον, τότε μπορεί να βρει άλλους τρόπους για να εκδηλώσει την αγάπη του και το ενδιαφέρον του, ώστε να συνεχίσει να υπάρχει επικοινωνία, αλλά με άλλο τρόπο. Επίσης, αναφέραμε ότι οι τέσσερις τοίχοι μπορεί να είναι εχθρικοί γιατί κρύβουν κάτι για το οποίο ένα άτομο ή μια οικογένεια ντρέπεται, βασανίζεται, ή φοβάται να αντιμετωπίσει και για πολύ καιρό το σκεπάζει. Ίσως αυτή η περίοδος κρίσης να είναι μια ευκαιρία ώστε το άτομο ή η οικογένεια να αναγνωρίσει τη δύσκολη πραγματικότητα που κρύβεται στους τέσσερις τοίχους, και να την αντιμετωπίσει. Μερικές φορές, επειδή οι άνθρωποι αρνούνται την αποδοχή μιας δύσκολης πραγματικότητας, δυσκολεύονται να εκφράσουν τα δύσκολα συναισθήματα που νιώθουν, και αντί να μιλήσουν για αυτά, τα κρύβουν. Ίσως η κρίση αυτή αποτελέσει αφορμή για να αντιμετωπίσει ο καθένας τα προβλήματα του παρελθόντος που έχουν αφεθεί.
Όταν κάποιος μιλάει γι’ αυτό που βιώνει, όταν εκφράζει και συμμερίζεται την πίεση που αισθάνεται, τον θυμό του, τον φόβο του, την ανησυχία του, αυτό φέρνει αποτέλεσμα καθώς λειτουργεί υποστηρικτικά και βοηθητικά σε ό,τι βιώνει. Είναι συνηθισμένο, όσο το άτομο μεγαλώνει, τόσο περισσότερους φραγμούς να βάζει στα διάφορα συναισθήματά του, θετικά και αρνητικά. Πόσο αυθόρμητα είναι τα παιδιά! Ο λόγος του Θεού προτρέπει, «να γίνεστε σαν τα μικρά παιδιά» (Ματθαίος 18:3). Γιατί νιώθει κάποιος φόβο ή ντροπή να μιλήσει για την ανησυχία του; Μήπως φοβάται την αποδοκιμασία; Μήπως δεν ελπίζει ότι οι άλλοι θα τον καταλάβουν; Μήπως περιμένει τον άλλο να κάνει το πρώτο βήμα; Αν πράγματι περιμένει, τότε δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι τα αισθήματα δεν μιλούν, και οι άλλοι δεν τα βλέπουν αν ο ίδιος τα κρύβει. Χρειάζεται το ίδιο το άτομο που τα βιώνει πρώτα να τα εκφράσει, προκειμένου να πλησιάσει ο άλλος και να τον καταλάβει.
Οικογενειακή συζήτηση. Μια οικογενειακή συζήτηση με όλους τους ενδιαφερόμενους προκειμένου να αναζητηθούν τρόποι αξιοποίησης των δυνατοτήτων του κάθε συγγενή, ώστε να κάνει το μέρος του σε αυτήν την ευθύνη, είναι πάντα βοηθητική. Ένα σημαντικό λάθος που γίνεται συνήθως είναι όταν ένα άτομο αναλαμβάνει όλη την ευθύνη. Στις Παροιμίες 24:6 γράφει, «πρώτα κάνεις προσεκτικά τα σχέδιά σου, κι ύστερα βγαίνεις στον πόλεμο, κι η νίκη εξασφαλίζεται με τους πολλούς συμβούλους». Ο κάθε ένας μέσα στην οικογένεια έχει τον ρόλο του. Κι όπως αναφέρθηκε πριν, επειδή οι ρόλοι ανατρέπονται, χρειάζεται ο καθένας να βρει τον ρόλο του πάλι από την αρχή. Ο προγραμματισμός και οι συζητήσεις μπορούν να αποτρέψουν προβλήματα, συγκρούσεις, πικρίες, παρεξηγήσεις, γκρίνιες μέσα στην οικογένεια και στις σχέσεις. Όλα αυτά φθείρουν τις σχέσεις. Στις Παροιμίες 15:22 γράφει, «αν δεν υπάρχει σύναξη που συζητά, τα σχέδια αποτυχαίνουν, μα πετυχαίνουν όταν υπάρχουν σύμβουλοι πολλοί».
Μπαίνοντας στη θέση του άλλου. Μια βοηθητική άσκηση είναι να προσπαθήσεις να μπεις στη θέση του άλλου και να φανταστείς πώς αισθάνεται όταν αυτό που θεωρεί αυτονόητο έχει ανατραπεί ξαφνικά και έχει μετατραπεί σε πρόβλημα. Πώς αισθάνεται κάποιος που δεν έχει δεχτεί επίσκεψη εδώ και έναν μήνα; ή Πώς αντιμετωπίζει κάποιος το πρόβλημα της ισορροπίας μεταξύ δουλειάς και σπιτιού; Με αυτό τον τρόπο μπορεί κάποιος να κατανοήσει καλύτερα την αδυναμία ή την απόγνωση που ίσως κρύβεται πίσω από μια ανυπόμονη στάση ή μια κακή διάθεση ή μια απότομη απάντηση σε κάποιο άλλο ζήτημα.
Χτίζοντας γέφυρες με τους άλλους. Η φυσική και η κοινωνική απόσταση μας περιόρισαν, αλλά οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να χτίσουν γέφυρες επικοινωνίας. Οι τοίχοι χτίζονται όταν καλλιεργούμε την τάση να ασχολούμαστε αποκλειστικά με τον εαυτό μας, αντί να αναγνωρίζουμε και να νοιαζόμαστε για τις ανάγκες του άλλου. Τη στιγμή, όμως, που κάποιος παίρνει την πρωτοβουλία να επικοινωνήσει με τον άλλο με τρόπο δημιουργικό, τη στιγμή που παίρνει την πρωτοβουλία να συζητήσει με τον άλλο, τη στιγμή που παίρνει την πρωτοβουλία να μιλήσει για ένα πρόβλημα, τότε χτίζει μια γέφυρα.
Ίσως αυτή η κρίση να είναι μια ευκαιρία για όλους μας να σκεφτούμε και να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις που έχουμε. Ίσως είναι μια ευκαιρία να δουλέψουμε τις σχέσεις αυτές και να τις βελτιώσουμε. Εξάλλου, η πραγματικότητα που ζούμε μας φέρνει πιο κοντά και μας ωθεί να στεκόμαστε μαζί ο ένας με τον άλλο, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο, επειδή ακριβώς αντιμετωπίζουμε όλοι την ίδια κατάσταση. Η επιλογή είναι δική μας.
