«Μόνον Η Χάρις» (Sola Gratia)

Γιατί η χάρη είναι θαυμάσια;

Ένα από τα βασικά δόγματα της  θεολογίας του 16ου αιώνα είναι το δόγμα της Xάρης (Sola  Gratia), το οποίο εισηγείται ότι ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του κυρίαρχα και ελεύθερα σε ανθρώπους που δεν το αξίζουν. Σε αυτήν  τη μελέτη θα εξετάσουμε δύο λόγους για τους οποίους το συγκεκριμένο δόγμα ήταν σημαντικό για τους θεολόγους της μεταρρύθμισης, ώστε επέμεναν να το συμπεριλάβουν στην ομολογιακή πίστη τους. Ο πρώτος λόγος έχει να κάνει με το γεγονός ότι το δόγμα της χάρης διακηρύττει ότι μόνο ο Θεός είναι η πηγή της σωτηρίας και ο δεύτερος λόγος ασχολείται με το γεγονός ότι μόνο η Χάρη είναι η αιτία για την οποία ο Θεός σώζει τους ανθρώπους που βρίσκονται σε αμαρτία.

Η πηγή είναι μόνο ο Θεός της χάρης

Από την αρχή της ύπαρξής της η Εκκλησία αντιμετώπισε μια έντονη διαμάχη μεταξύ των Ιουδαίων Χριστιανών που έφεραν στην Εκκλησία τις παραδόσεις και την ιστορία τους και των εθνικών που έγιναν Χριστιανοί ασπαζόμενοι την Παύλεια Θεολογία που αναφερόταν στη δικαίωση εξαιτίας της χάρης, χωρίς την ανθρώπινη συμμετοχή με την τέλεση των έργων του νόμου (Γαλάτας 2:16)¹. Η Παύλεια θεώρηση υιοθετήθηκε, αργότερα, από τον Αυγουστίνο (354-430 μ.Χ.) ο οποίος δίδαξε ότι η Αγία Γραφή εστιάζει στην αμαρτωλή φύση του ανθρώπου και στη σωτηρία που είναι αποτέλεσμα της χάρης του Θεού. Με αυτό τον τρόπο επιχείρησε να αντιμετωπίσει μια επικίνδυνη διδασκαλία που είχε εισαχθεί στην Εκκλησία από τον Πελάγιο (360-420 μ. Χ). Ο Πελάγιος δίδασκε ότι η πτώση του Αδάμ αφορούσε μονό τον ίδιο και ήταν ένα ιδιωτικό ζήτημα που δεν επηρέαζε την υπόλοιπη ανθρωπότητα². Δίδασκε ότι ο θάνατος του Χριστού ήταν το παράδειγμα ενός μάρτυρα της πίστης και ότι κάθε άνθρωπος έχει την ικανότητα να συντελέσει στη σωτηρία του με τη δύναμη της θέλησής του. Σε απάντηση αυτής της θεολογίας ο Αυγουστίνος ανέπτυξε μια συστηματική θεολογία που εστίαζε στο ακριβώς αντίθετο καταδικάζοντας τον Πελάγιο.

Με την πάροδο των χρόνων ωστόσο και στα χρόνια του Μεσαίωνα, τα κείμενα της Αγίας Γραφής έγιναν απρόσιτα, θεωρήθηκαν πολύ άγια για να διαβαστούν από καθημερινούς ανθρώπους και αυτό είχε ως συνέπεια να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον άγνοιας των κειμένων της³. Ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546), ο Ιωάννης Καλβίνος (1509-1564), ο Ζβίγγλιος (1484-1531) και ο Τζον Νοξ (1513-1572) έγιναν γνωστοί ως οι Θεολόγοι της μεταρρύθμισης που στόχο είχαν να επαναφέρουν τα βιβλικά δόγματα και να απορρίψουν τα αντιβιβλικά δόγματα της Ρώμης.

Βασική διακήρυξη του Λούθηρου και του Καλβίνου ήταν ότι η σωτηρία και η χάρη έρχεται μόνο από τον Θεό⁴. Με αυτήν τη θεολογική σκέψη οι μεταρρυθμιστές εισηγήθηκαν ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει μέσα του τις ιδιότητες για να σώσει τον εαυτό του. Είναι ακριβώς εξαιτίας της αμαρτωλής μας φύσης που χρειαζόμαστε τη σωτηρία που πηγάζει από τον Θεό της Χάρης. Όπως ο Αυγουστίνος, έτσι και οι μεταρρυθμιστές υιοθέτησαν το δόγμα της απόλυτης διαφθοράς του ανθρώπου.  O J.I. Packer αναφέρει ότι όλοι οι μεταρρυθμιστές, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, συμφωνούσαν αναφορικά με την ανθρώπινη ανεπάρκεια για την επίτευξη της σωτηρίας αλλά και της πρωτοβουλίας του Θεού να την προμηθεύσει για τον άνθρωπο⁵.

Οι Μεταρρυθμιστές βασίστηκαν σε περικοπές της Αγίας Γραφής από τις οποίες γίνεται ξεκάθαρο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πνευματικά νεκροί (Ρωμ. 5:12, Εφεσ. 2:1-3, Ψαλμός 51:7, Ψαλμός 58:3) χωρίς καμία διάκριση (Β΄ Χρονικών 6:36, Ψαλμός 143:2, Εκκλησιαστής 7:20, Ρωμαίους 3:10) και ότι η αμαρτία ξεκινάει μέσα στις ανθρώπινες καρδιές και δεν είναι μια εξωτερική πράξη⁶. Η εικόνα που οι μεταρρυθμιστές πρόβαλλαν για την αμαρτία ήταν αυτή του θανάτου⁷. Η αμαρτία δεν είναι μια ασθένεια, αλλά θάνατος, και αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία δεν είναι ένα είδος βοήθειας, αλλά μια ανάσταση. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του αρρώστου και του νεκρού. Αν κάποιος είναι άρρωστος, υπάρχουν βαθμοί, επίπεδα ασθένειας και η μόνη ελπίδα είναι η εύρεση ενός γιατρού και η λήψη φαρμακευτικής αγωγής. Σε μια τέτοια θεώρηση της αμαρτίας, ως ασθένειας, ο ασθενής συμμετέχει στη σωτηρία του, πρώτα με το να παραδεχτεί την ασθένειά του και μετά με το να πάει στον γιατρό. Σε αντίθεση με αυτή την οπτική, οι Μεταρρυθμιστές υποστήριξαν ότι μια τέτοια θεώρηση της αμαρτίας όχι μόνο δεν είναι βιβλική,  αλλά είναι και επικίνδυνη, αφού δυνητικά μπορεί να οδηγήσει κάποιον στο σημείο να εξακολουθεί να πιστεύει σε ένα είδος αυτο-σωτηρίας απορρίπτοντας την ετερο-σωτηρία, την σωτηρία δηλαδή που έρχεται μόνο από τον Θεό!

Οι Μεταρρυθμιστές, συνεπώς, απέρριψαν το είδος του Χριστιανισμού που στηρίζεται στην ψευδαίσθηση ότι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να κάνουν αυτό που είναι αρεστό στα μάτια του Θεού και διευκρίνισαν ότι το να υιοθετήσουμε το δόγμα της μερικής επάρκειας του ανθρώπου, όσον αφορά την επιδίωξη της σωτηρίας, εναντιώνεται στη διδασκαλία της Αγίας Γραφής που προβάλει την ανθρώπινη ανεπάρκεια και μιλάει για την απαραίτητη προσφορά χάρης από τον Θεό. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Ευαγγέλιο της Χάρης για τον Λούθηρο και τον Καλβίνο δεν ήταν ένα μήνυμα ηθικής το οποίο κάποιος καλείται να προσπαθήσει να το ζήσει με βάση τις ικανότητες του, αλλά είναι τα καλά νέα που αφορούν τη σωτηρία που προσφέρει μόνο ο Θεός της Χάρης!  

Οι Μεταρρυθμιστές του 16ου αιώνα, παραδεχόμενοι την ετερο-σωτηρία, προχώρησαν στον προσδιορισμό και στον τρόπο παροχής της Χάρης υποστηρίζοντας ότι δε μεταδίδεται μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας, αλλά ελεύθερα και κυρίαρχα από τον Θεό⁸. Ο Ρωμαιοκαθολικισμός υποστήριζε ότι ο Θεός σώζει μόνο μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας (άρα έξω από αυτά δεν υπάρχει σωτηρία), ενώ οι Προτεστάντες διακήρυτταν ότι η πηγή της χάρης είναι μόνον ο Θεός. Σύμφωνα με τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ο Θεός δεν αποθήκευσε πουθενά κάποιο είδος χάρης το οποίο διοχετεύεται μέσα από τα μυστήρια⁹. Δεν υπάρχει δεξαμενή χάρης, αλλά, αντίθετα, η χάρη συνδέεται με το όταν και όπου ο Θεός, στο κυρίαρχο και καλό θέλημά Του, επιθυμεί να την παρέχει. Η Σωτηρία έχει ως πηγή της μόνο τον Θεό!

Η αιτία είναι μόνο η χάρη του Θεού

Το δόγμα όμως “Μόνο η Χάρη” έρχεται να απαντήσει και σε μια ακόμη ερώτηση που αφορά τα κριτήρια της παροχής της. Ποια μπορεί να είναι η αιτία για την οποία ο Θεός δείχνει τη χάρη Του; Οι Μεταρρυθμιστές αποσαφηνίζουν ότι η αιτία για την οποία ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του δεν εντοπίζεται μέσα στον χαρακτήρα του ανθρώπου αλλά μέσα στον χαρακτήρα του Θεού. Είναι ο Θεός που μας έχει εκλέξει προ καταβολής κόσμου (Εφεσίους 1:4), ο Θεός που μας έχει προορίσει σε υιοθεσία (Εφ. 1:5), ο Θεός που μας έχει συγχωρέσει (Εφ. 1:7), ο Θεός που γνώρισε σε εμάς το μυστήριο του θελήματός Του (Εφ. 1:9), ο Θεός που ανακεφαλαιώνει τα πάντα εν Χριστώ, ο Θεός που ενεργεί κατά την βουλή του θελήματός Του (Εφ. 1:10)¹⁰. Τα εδάφια αυτά για τους θεολόγους της Μεταρρύθμισης κάνουν σαφές ότι δεν υπάρχει κάποιο είδος αρετής και ηθικής υπεροχής στους ανθρώπους που να αναγκάζει τον Θεό να προσφέρει τη χάρη Του¹¹. Δεν είναι οι αρετές ή τα έργα του ανθρώπου που ελκύουν τη χάρη του Θεού, αλλά αντίθετα είναι η χάρη του Θεού που παράγει αρετή μέσα στον άνθρωπο (Β΄ Τιμ. 1:9). Η αιτία για την προσφοράς αυτής της χάρης δεν έχει ως κριτήριο τη δική μας αγιότητα και τελειότητα, αλλά είναι η αγιότητα και η τελειότητα το αποτέλεσμα της προσφοράς της χάρης και της εκλογής του Θεού (Εφ. 1:4). Οι Μεταρρυθμιστές με επιμονή κηρύττουν ότι τα κριτήρια για την προσφορά της χάρης του Θεού δεν βασίζονται σε εμάς αλλά στον Θεό.

Όμως, ποια είναι τα κριτήριά Του για αυτήν Του την ενέργεια; Γιατί ο Θεός επιλέγει να δείχνει τη χάρη Του σε ανθρώπους; Ο Παύλος θα μας πει ότι η βάση με την οποία ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του και εκλέγει είναι η αγάπη Του (Εφεσίους 1:4)¹². Τα κριτήρια για την προσφορά της χάρης εδράζονται στην ανεξάντλητη ποσότητα αγάπης του Θεού. Η εξήγηση συνεπώς δε βρίσκεται μέσα στον ανθρώπινο χαρακτήρα αλλά μέσα στον χαρακτήρα του Θεού. Είναι η αγάπη του Θεού και όχι τα έργα μας ή η ηθική μας αρετή που είναι η αιτία της προσφοράς της χάρης Του. Η Σωτηρία είναι από τον Θεό μόνο και οφείλεται μόνο στη Χάρη Του.

Η θαυμάσια χάρη του Θεού

Ποια συνέπεια όμως μπορεί να έχει η αποδοχή αυτού του δόγματος για τις ζωές μας; Νομίζω ότι την καλύτερη απάντηση σε αυτό το ερώτημα την προσφέρει ο John Newton με τη συγγραφή ενός από τους γνωστότερους ύμνους που έχει τίτλο “Θαυμάσια Χάρη” και μετατρέπει το δόγμα της Χάρης σε όμορφο ύμνο στα χείλη των Χριστιανών. Ο ύμνος απηχώντας την καρδιά της θεολογίας των μεταρρυθμιστών μας προτείνει έναν διαφορετικό τρόπο αφήγησης για τις ζωές μας, αφού εισηγείται ότι η επίσκεψη του Θεού της Χάρης οδηγεί σε παραίτηση από την αφήγηση ζωής που εμπνέεται από την ηθική επίδοση. Μετά την επίσκεψη της χάρης στη ζωή ενός ανθρώπου η καύχηση δεν μπορεί να εστιάζει στις αρετές, στα έργα, στην ηθική  υπεροχή, στη φυλετική  καταγωγή,  στην οικονομική επιφάνεια, στη σύγκριση με άλλους ανθρώπους. Η Χάρη είναι το τέλος της υποτίμησης άλλων ανθρώπων. Είναι το τέλος της καύχησης  σε οτιδήποτε άλλο εκτός από τον Θεό που επισκέφθηκε αμαρτωλούς. Η χάρη του Θεού, συνεπώς, είναι αυτή που μπορεί να αλλάξει και τη δική μας αφήγηση ζωής και να μας δώσει την ταπεινοφροσύνη να παραδεχτούμε την αποτυχία μας, αλλά και την τόλμη να αναπαυτούμε στην τέλεια αγάπη του Θεού! 

Θαυμάσια χάρη τι γλυκιά
Που έσωσε κι εμέ
Χαμένος ήμουν
Με εύρηκε και με ελευθέρωσε!

1.  J.I.Packer, Γνώρισε τον Θεό, Εκδόσεις ο Λόγος,  147
2. Richard Muller, Post – Reformation Reformed Dogmatics, 391
3. Allen, C. leonard and Hughes, richard T. Discovering Our Roots: The Ancestry of Churches of Christ.(Abilene, TX. ACU Press. 1988) Pgs. 11-12
4. John Calvin, ”Justification is by Grace Alone” http://www.the-highway.com/Calvin_Gal2a.html
5. J.I. Packer and O.R. Johnston, “Historical and Theological introduction,” in The Bondage of the Will, by Martin Luther, 58-59
6. Martin Luther, “The Smalcald Articles,” Concordia: The Lutheran Confessions (Saint Louis: Concordia Publishing House, 2005) 289, Part two, Article 1
7. John Calvin: Institutes of the Christian Religion, Ed John T. McNeil , 250
8. Luther. “Lectures on the Epistle to the Hebrews,” in Luther: Early Theological Works. James Atkinson, ed. and trans, 106.
9. Althaus. The Theology of Martin Luther. p. 348.
10. John, Institutes, 964
11. Luther, M. (1997). Commentary on Galatians (Gal. 2:17).
12. John, Institutes, 970