Διαβάζοντας τις ιστορίες της Βίβλου
“Είμαι πεπεισμένος ότι δίχως γνώση της λογοτεχνίας η γνήσια θεολογία δεν μπορεί να διαρκέσει, όταν τα “γράμματα” βρίσκονται σε στασιμότητα και κάμψη το ίδιο συμβαίνει και στη θεολογία. Με αυτό θέλω να πω ότι δεν υπήρξε ποτέ μία ιδιαίτερη αποκάλυψη και κατανόηση του Λόγου Θεού εάν δεν την προετοίμασε από πριν ανοίγοντας το δρόμο σαν ένας Ιωάννης Βαπτιστής, μία άνθηση των “γραμμάτων”… Σίγουρα η επιθυμία μου είναι να υπάρχουν όσο το δυνατό περισσότεροι ποιητές και ρήτορες γιατί βλέπω σε αυτές τις σπουδές, όσο οπουδήποτε αλλού, ότι οι άνθρωποι ετοιμάζονται να είναι κατάλληλοι για να κατανοήσουν τις ιερές αλήθειες… Για αυτό σας προτρέπω, εάν ο λόγος μου έχει κάποια βαρύτητα, να παρακινήσετε τους νέους σας να είναι επιμελείς στη μελέτη της ποίησης και της ρητορικής τέχνης“.
Αυτά έγραφε ο Μαρτίνος Λούθηρος πριν πολλά χρόνια. Δυστυχώς όμως οι απόγονοί του συχνά έφτασαν να αποθαρρύνουν ως άχρηστη και να καταδικάζουν ως κοσμική και αμαρτωλή κάθε ενασχόληση με την λογοτεχνία και τα μυστικά της.
Αυτό όμως που ουσιαστικά ο Λούθηρος μας λέει είναι ότι η εκτίμηση της λογοτεχνικής διάστασης της Αγίας Γραφής πέρα από απολαυστική είναι και χρήσιμη γιατί μας ανοίγει καινούργιους ορίζοντες στην κατανόηση του μηνύματος της Βίβλου.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη Βίβλο ως Θεολογικό βιβλίο θα πρέπει να την εκτιμήσουμε και ως Λογοτεχνικό βιβλίο. Τα τελευταία χρόνια στις Βιβλικές Σπουδές η κατανόηση αυτή έφερε μία μικρή ερμηνευτική επανάσταση.
Δίπλα και μερικές φορές πέρα από τις άλλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις αναπτύχθηκε η λεγόμενη, “Λογοτεχνική Κριτική” των Ιερών Κειμένων.
Η προσέγγιση αυτή που ακολουθείται και από αρκετούς ευαγγελικούς μελετητές προσεγγίζει τα ιερά κείμενα λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη της το λογοτεχνικό χαρακτήρα τους. Μέσα στο πλαίσιο αυτό λοιπόν θα ήθελα να σας καλέσω σε μία “περιήγηση στο δάσος της αφήγησης” για να χρησιμοποιήσω έναν όρο του Ουμπέρτο Έκο.
Όταν μιλούμε για αφηγηματικά τμήματα της Παλαιάς Διαθήκης αναφερόμαστε κυρίως σε βιβλία όπως η Γένεση, ο Ιησούς του Ναυή, Κριτές, Ρουθ, Α’ και Β’ Σαμουήλ, Α’ και Β’ Βασιλέων, Α’ και Β’ Χρονικών, Έσδρας, Νεεμίας, Εσθήρ, Δανιήλ, Ιωνάς.
Μεγάλα αφηγηματικά τμήματα υπάρχουν και στα βιβλία της Εξόδου, Αριθμών, Ιερεμία, Ιεζεκιήλ, Ησαία και Ιώβ.
Στην Καινή Διαθήκη σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα ευαγγέλια και οι Πράξεις των Αποστόλων.
Θα ήθελα πρώτα να δούμε τα κύρια χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε μία αφήγηση και μετά να προτείνουμε ορισμένες αρχές που θα μας κατευθύνουν στην μελέτη τους.
Στην μελέτη μας αυτή θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε δύο γνωστές ιστορίες της βίβλου. Η πρώτη είναι του Ιωσήφ και η δεύτερη της Εσθήρ.
Ι. Τα γενικά χαρακτηριστικά της αφήγησης.
Δύο είναι τα κύρια συστατικά μίας αφήγησης. Το πρώτο είναι η πλοκή και το δεύτερο οι χαρακτήρες (τα πρόσωπα) της ιστορίας.
Α. Η ανάλυση της πλοκής
Η πλοκή είναι η αλληλουχία των γεγονότων, η χρονική ακολουθία και η αιτιώδης σύνδεση των διαφόρων επιμέρους επεισοδίων. Στις βιβλικές αφηγήσεις συνήθως τα γεγονότα φτάνουν σε ένα είδος έντασης που κορυφώνεται για να επιλυθεί στη συνέχεια.
Η ιστορία της Εσθήρ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Αυτό που αξίζει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό είναι ότι κάθε μια από τις ιστορίες της βίβλου αποτελεί ένα επεισόδιο στην μεγαλύτερη πλοκή της “ιστορίας της απολύτρωσης” που ξεκινά από το βιβλίο της Γένεσης και καταλήγει σε αυτό της Αποκάλυψης.
Έτσι, για παράδειγμα, το ότι ο Ιωσήφ και μετά τα αδέλφια του έρχονται στην Αίγυπτο είναι ο κρίκος που συνδέεται με τον άλλο αφηγηματικό κρίκο της Εξόδου και μαζί με όλους τους άλλους φτιάχνουν την μεγάλη αλυσίδα του Θεϊκού σχεδίου.
Μία χρήσιμη εξάσκηση λοιπόν είναι καθώς διαβάζουμε τις διάφορες επιμέρους ιστορίες να διατηρούμε ζωντανή την αίσθηση της ευρύτερης ιστορίας ώστε βλέποντας τα δέντρα να μην ξεχνούμε το δάσος.
Β. Η ανάλυση των χαρακτήρων.
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους γίνεται αυτό. Ένας κλασσικός που θα εξετάσουμε είναι η αντιπαράθεση, αντιπαραβολή ενός προσώπου με ένα άλλο.
Στην ιστορία του Ιωσήφ είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε τις παράλληλες αφηγήσεις που συγκρίνουν τον Ιούδα, αδελφό του Ιωσήφ και τον Ιωσήφ.
Έτσι στο κεφ. 38 έχουμε την ιστορία του Ιούδα. Προσέξτε πως και οι δύο ξεκινούν
Η συνέχεια όμως είναι πολύ διαφορετική
Η αντιπαράθεση όμως συνεχίζεται και φτάνει στο πιο χαρακτηριστικό της σημείο
Υπάρχει όμως ένα ακόμη σημείο αντιπαραβολής στο γεγονός ότι και ο Ιούδας και ο Ιωσήφ αφήνουν πίσω τους “κάτι”. Για τον Ιούδα είναι πραγματικό πειστήριο ενοχής για τον Ιωσήφ είναι σύμβολο αθωότητας αλλά χρησιμοποιείται ως πειστήριο ενοχής
Μέσα στο σκοτεινό φόντο της αμαρτίας και του συμβιβασμού του Ιούδα η υπακοή και η ακεραιότητα του Ιωσήφ λάμπει καθαρότερα.
Την ίδια αντιπαράθεση βρίσκουμε και στο βιβλίο της Εσθήρ. Τα “πορίσματα” αρχικά ίσως είναι λίγο απογοητευτικά καθώς γκρεμίζουν μία ρομαντική εικόνα που έχουμε για την δημοφιλή πριγκίπισσα.
Είναι λοιπόν σαφές ότι η Εσθήρ αντιπαραβάλλεται με την Αστίν.
Προσέξτε, για παράδειγμα, το ότι η πρώτη πράξη του δράματος του βιβλίου της Εσθήρ ξεκινά με ένα γεύμα που δίνει ο βασιλιάς με την Αστίν να φορά ως βασίλισσα το διάδημα και καταλήγει ξανά με ένα γεύμα που δίνει ο βασιλιάς με την Εσθήρ να φορά ως βασίλισσα το διάδημα.
Μέσα από την αντιπαραβολή και σύγκριση αυτών των δύο προσώπων, ο συγγραφέας αναδεικνύει τον χαρακτήρα τους.
Από την μία πλευρά λοιπόν, βλέπουμε την Αστίν η οποία αρνήθηκε να χρησιμοποιηθεί ως ιδιοκτησία ενός επιδειξιμανή βασιλιά που ήθελε να την επιδείξει ως ένα αντικείμενο προβολής και κομπασμού.
Από την άλλη, έχουμε την Εσθήρ η οποία μπήκε στο χαρέμι του βασιλιά και αφού στολίστηκε και παρφιουμαρίστηκε πέρασε μία νύχτα στην κατοχή του βασιλιά ως προϊόν υπό δοκιμή. Ποιο άραγε είναι το αποτέλεσμα της σύγκρισης μεταξύ των δύο αυτών προσώπων; Πως παρουσιάζεται ως χαρακτήρας η Εσθήρ και γιατί;
Προτείνω λοιπόν ότι τουλάχιστον στα πρώτα κεφάλαια η Εσθήρ παρουσιάζεται σαν μία από τις κοπέλες των πρωινών εκπομπών που είναι της μόδας τελευταία στην πατρίδα μας. Κοπέλες που παίζουν τον ρόλο του μπιμπελό ελπίζοντας κάποιος να τις προσέξει για να έχουν μία καλύτερη τύχη!
Ποιο είναι όμως το μήνυμα μίας τέτοιας περιγραφής; Είναι το γεγονός ότι ο Θεός χρησιμοποιεί την Εσθήρ όπως ο κεραμέας τον άμορφο και ακατέργαστο πηλό. Η αντιπαραβολή όμως μπορεί να αφορά τη σύγκριση μιας φάσης της ζωής ενός προσώπου με μία άλλη.
Και εδώ είναι τα καλά νέα για την Εσθήρ. Η Εσθήρ είναι μία γυναίκα που ωριμάζει, ένα ακατέργαστο υλικό που στα χέρια του Θεού μεταμορφώνεται.
– Η κοπελίτσα που είναι πειθήνια και δεν τολμά να αποκλίνει από τους κανονισμούς (δες 2:12 και 15) λεει, “μετά απ’ αυτό αντίθετα από το νόμο θα παρουσιαστώ στο βασιλιά κι αν είναι να πεθάνω ας πεθάνω”, 4:16
– Η κοπελίτσα που έκρυβε την ταυτότητά της, την καταγωγή της – ας θυμηθούμε ότι το όνομα “Εσθήρ” έρχεται από το “Ιστάρ”, το όνομα της Βαβυλωνιακής θεότητας – γίνεται η γυναίκα που ταυτίζεται με το λαό της, 7:3
ΙΙ. Τρεις γενικές αρχές για την ερμηνεία των αφηγήσεων
Αφού περιγράψαμε μερικές βασικές έννοιες της αφήγησης ερχόμαστε τώρα να εξετάσουμε ορισμένες ερμηνευτικές αρχές που πρέπει να ακολουθούμε.
Α. Η πρώτη αρχή: Οι αφηγήσεις της Βίβλου περιγράφουν το τι έγινε και όχι το έπρεπε να είχε γίνει ή το τι πρέπει να γίνεται πάντα.
Για παράδειγμα, χρησιμοποιούμε και εφαρμόζουμε λανθασμένα την ιστορία της Εσθήρ αν πούμε ότι μας διδάσκει πως:
- ο γάμος με ανθρώπους μη πιστούς είναι θεμιτός γιατί ποτέ δεν ξέρεις τι ο Θεός μπορεί να κάνει
- το σεξ πριν τον γάμο είναι θεμιτό για να πεισθούμε αν κάποιος ή κάποια είναι κατάλληλος για μας
Ούτε μπορούμε να πούμε ότι η ιστορία του Ιωσήφ μας διδάσκει ότι:
- αν νομίζουμε ότι είμαστε καλύτεροι από τους άλλους δεν πρέπει να διστάζουμε να τους το λέμε ανεξάρτητα αν αυτό τους πληγώνει ή όχι.
Οι διάφορες αφηγήσεις δεν προσδιορίζουν το τι είναι καλό ή κακό, θεμιτό ή αθέμιτο. Είναι οι ρητές διατυπώσεις, εντολές και απαγορεύσεις που το καθορίζουν.
Οι αφηγήσεις είναι “εποπτικά παραδείγματα” αυτών των εντολών. Πρέπει να είμαστε στο σημείο αυτό πολύ προσεκτικοί για αυτό που ονομάζω “α λα κάρτ εφαρμογή” των αφηγήσεων της Βίβλου. Για παράδειγμα πρόσφατα άκουσα ότι ένας από τους τρόπους με τους οποίους ο Θεός μας αποκαλύπτει το ποιον πρέπει να παντρευτούμε είναι ζητώντας σημεία ή βάζοντας σημάδια.
Για υποστήριξη δόθηκε η ιστορία του πως βρέθηκε γυναίκα για τον Ισαάκ, δες Γένεση 24:12 – 14 και 15 και 26.
Αν όμως αυτό είναι αλήθεια τότε γιατί να μην ισχυριστώ και εγώ ότι η Γραφή μας διδάσκει ότι πρέπει ο πατέρας μας να φροντίσει να μας βρει τη γυναίκα ή τον άνδρα μας, μιας και αυτό έγινε στην περίπτωση του Ισαάκ.
Επίσης γιατί να μην ισχυριστώ ότι πρέπει να παντρευόμαστε από την πόλη μας, μιας και αυτός ήταν ένας από τους όρους που έθεσε ο Αβραάμ.
Β. Η δεύτερη αρχή: Δεν υπάρχει αναγκαστικά κάποιο ηθικό δίδαγμα για τη ζωή μας σε κάθε επεισόδιο και σε κάθε ιστορία.
Η ευαγγελική παιδεία μας και ο τρόπος που μάθαμε να μελετούμε τη Γραφή μας, μας οδηγεί να νιώθουμε ότι πρέπει σε κάθε μία ιστορία που διαβάζουμε, σε κάθε παράγραφο που μελετούμε να υπάρχει κάτι για μας. Κάτι που μας αφορά άμεσα και μπορούμε να το εφαρμόσουμε.
Σε μία συμμελέτη μελετούσαν την ιστορία του Βαλαάμ με το γαϊδουράκι του. Μετά την ανάγνωση της ιστορίας αυτός που οδηγούσε τη συμμελέτη ρώτησε, “πώς σας μίλησε αυτή η ιστορία; τι πήρατε για τον εαυτό σας;” Μία κυρία τότε είπε, “εγώ ένιωσα έλεγχο γιατί μιλάω πολύ και εκνευρίζω τους άλλους όπως έκανε το γαϊδουράκι τον Βαλαάμ”…
Δεν είναι αναγκαίο σε κάθε ιστορία να βρίσκουμε ένα τρομερό και επίκαιρο ηθικό δίδαγμα κοσμοϊστορικής σημασίας για τη ζωή μας. Πολλές ιστορίες είναι στη Βίβλο γιατί απλά δίνουν τους κρίκους της μεγάλης αλυσίδας της “ιστορίας της απολύτρωσης”. Για παράδειγμα ενώ η νίκη του Ιωσήφ στον πειρασμό προσφέρει αρκετά μαθήματα για τη ζωή μας, η ερμηνεία των ονείρων του αρχιοινοχόου και του αρχισιτοποιού δεν έχουν. Ούτε είναι μία υπόσχεση ότι θα μπορούμε να γίνουμε ονειροκρίτες, ούτε ότι πρέπει να αποφύγουμε να γίνουμε αρχισιτοποιοί για κάποιον βασιλιά γιατί έτσι κινδυνεύει το κεφάλι μας.
Γ. Η τρίτη αρχή: Ο πρωταγωνιστής κάθε βιβλικής ιστορίας είναι ο ίδιος ο Θεός.
Αυτή η αρχή είναι το πιο σημαντικό και πρακτικό θέμα που καλούμαστε να έχουμε στο νου μας καθώς μελετούμε τις διάφορες ιστορίες.
Η ερώτηση που πρέπει να ρωτούμε είναι, “τι μας αποκαλύπτει αυτό για το Θεό, για τον χαρακτήρα Του, για τις βουλές Του, για τον τρόπο με τον οποίο ενεργεί…”. Δεν είναι λοιπόν η ιστορία του Ιωσήφ αλλά η ιστορία του τι ο Θεός έκανε στη ζωή του Ιωσήφ.
Στην πραγματικότητα η ιστορία του Ιωσήφ είναι ένα παράδειγμα του τι ο Θεός μπορεί να κάνει με ανάξιους και αμαρτωλούς ανθρώπους.
Πριν καιρό διάβασα ένα βιβλίο που προσπαθούσε να αντλήσει αρχές από τη ζωή του Ιωσήφ που θα οδηγήσουν κάποιον στην επαγγελματική επιτυχία και καταξίωση. Άλλωστε ο Ιωσήφ είναι ένας άνθρωπος που ξεκινά από τον πάτο και φτάνει στην κορυφή.
Στην πραγματικότητα όμως μία τέτοια προσπάθεια είναι μάταιη. Η άνοδος και η επιτυχία του Ιωσήφ δεν οφειλόταν σε κάποιες διοικητικές ικανότητες ή σε κάποιες δεξιότητες και στρατηγικές. Ήταν η εύνοια του Θεού από την αρχή μέχρι το τέλος: στο σπίτι του Πετεφρή – 39:2 – 5, στη φυλακή – 39:21 και 23. Βλέπεται ο ήρωας της ιστορίας είναι ο Θεός! Αυτό το αναγνωρίζει και ο ίδιος ο Ιωσήφ στο 50:19 – 20
Το ίδιο ισχύει και με την ιστορία της Εσθήρ. Μόνο που τα πράγματα εδώ είναι πιο δύσκολα. Βλέπετε στο βιβλίο αυτό δεν αναφέρεται το όνομα του Θεού ούτε μία φορά. Κι όμως το χέρι του Θεού είναι στο παρασκήνιο κινώντας τα πάντα προς την εκτέλεση ενός σχεδίου. Παραθέτω ορισμένα γεγονότα καθοριστικά για την εξέλιξη της ιστορίας της Εσθήρ:
- Η ανυπακοή της βασίλισσας Αστίν (Εσθήρ 1:12)
- Η απόφαση για την απομάκρυνσή της (Εσθήρ 1:16-22)
- Η επιλογή της Εσθήρ για βασίλισσα (Εσθήρ 2:15 – 17)
- Ο Μαρδοχαίος μαθαίνει για τη συνομωσία εναντίον του βασιλιά (Εσθήρ 2:20)
- Ο βασιλιάς διατάζει να καταχωρηθεί το συμβάν στο επίσημο βιβλίο των Χρονικών (Εσθήρ 2:23)
- Η Εσθήρ βρίσκει χάρη μπροστά στο βασιλιά (Εσθήρ 5:2)
- Ο βασιλιάς δεν έχει ύπνο την νύκτα που ο Αμάν ετοιμάζει το ικρίωμα για τον απαγχονισμό του Μαρδοχαίου (Εσθήρ 6:1)
- Για να νικήσει την αυπνία του διαβάζει το βιβλίο των Χρονικών (Εσθήρ 6:1)
- Στο βιβλίο διαβάζει για το περιστατικό της συνομωσίας που αποκάλυψε ο Μαρδοχαίος (Εσθήρ 6:2)
- Δεν θυμάται αν τίμησε τον Μαρδοχαίο (Εσθήρ 6:3)
- Μαθαίνει ότι ο Μαρδοχαίος δεν είχε τιμηθεί άρα του χρωστά μία χάρη (Εσθήρ 6:3)
- Εκείνη την ώρα μπαίνει ο Αμάν (Εσθήρ 6:4)
Πώς θα εξηγήσουμε όλα αυτά τα γεγονότα; Είναι άραγε απλά μία αλληλουχία συμπτώσεων; Ή μήπως φανερώνουν ότι υπάρχει κάποιος που κινεί την ιστορία προς το επιθυμητό τέλος; Προς αυτή την δεύτερη ερμηνεία μας οδηγεί η διαπίστωση του Μαρδοχαίου στο 4:14
Διότι, εάν παρακούσης την εντολήν μου και σιωπήσης κατά την περίστασιν αυτήν, βοήθεια μεν και προστασία στους Ιουδαίους θα έλθη κατ’ άλλον τρόπον, συ όμως και η οικογένεια του πατρός σου θα εξολοθρευθήτε. Και ποιός ξέρει, εάν ακριβώς δια την περίστασιν αυτήν δεν εγινες συ βασίλισσα;
Ο Μαρδοχαίος κατανοεί πως ότι έχει μέχρι τότε συμβεί δεν ήταν τυχαίο αλλά αποτέλεσμα κάποιον ενεργειών. Ο Θεός λοιπόν είναι ο αθέατος πρωταγωνιστής και του βιβλίου αυτού.
Καθώς λοιπόν, μελετούμε τις διάφορες αφηγήσεις της Βίβλου ας ρωτούμε, “πώς φανερώνει τον εαυτό του εδώ ο Θεός; Τι μαθαίνω για τον χαρακτήρα Του;”
