Μπορούμε άραγε να μιλούμε για το μήνυμα των προφητών σαν να ήταν κάτι ενιαίο; Μπορεί μία τόσο μεγάλη συλλογή βιβλίων που έρχονται από διάφορες και διαφορετικές εποχές, γράφτηκαν κάτω από διάφορες και διαφορετικές ιστορικές συνθήκες, διατυπώθηκαν μέσα από διάφορα και διαφορετικά είδη λόγου και κυρίως προήλθαν από διάφορα και διαφορετικά πρόσωπα – να έχει ένα βασικό μήνυμα;. Όπως σημειώνουν δύο σημαντικοί μελετητές της Παλαιάς Διαθήκης, ο Roland Clements 1 και ο Η. G. M. Williamson 2, σύμφωνα με το κήρυγμα του Πέτρου στις Πράξεις 3:24, (“τα ίδια είπαν… όλοι οι προφήτες από το Σαμουήλ και έπειτα, όσοι κήρυξαν και προανάγγειλαν τις μέρες αυτές”) ο προφητικός λόγος παρά την ποικιλία μορφών και εκφάνσεών του είναι ενιαίος και μονοσήμαντος. Λέει με πολλούς τρόπους ξανά και ξανά το ίδιο πράγμα. Πριν όμως δούμε τι είναι αυτό αξίζει να σημειώσουμε δύο ρήματα που συναντούμε στο εδάφιο που μόλις αναφέραμε. Έτσι σύμφωνα με τον Πέτρο οι προφήτες “ελάλησαν” και “κατήγγειλαν”. Αν και σήμερα έχουμε μπροστά μας “βιβλία” είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι προφήτες είναι κυρίως και πρωτίστως “κήρυκες” και όχι “συγγραφείς”. Η διαδικασία που οδηγεί από το προφητικό μήνυμα στο προφητικό βιβλίο είναι ένα ενδιαφέρον θέμα που δεν θα μας απασχολήσει εδώ (για το βιβλίο του Ιερεμία δες 6:13–15, 14:14–16, 23:9–40 3 ). Κρατάμε όμως το γεγονός ότι η διακονία τους έχει να κάνει με τον “λόγο”. Σύμφωνα με το Ιερεμίας 18:18 4 υπάρχουν τρία είδη θεσμικού “λόγου” στη ζωή του Ισραήλ. Υπάρχει ο νόμος ή αλλιώς η κατήχηση των ιερέων, η συμβουλή των σοφών και ο λόγος του προφήτη (δες και Ιεζεκιήλ 7:26). Πέρα από όμως αυτούς υπάρχει συχνά και ένας “κυρίαρχος λόγος”, μια δεσπόζουσα ιδεολογία που διατυπώνεται συνήθως από τα εκάστοτε κέντρα επιρροής και εξουσίας και καθορίζει τον τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας. Ο ρόλος του προφήτη λοιπόν είναι μέσα σε αυτό το πλαίσιο να παρα-δώσει έναν λόγο, να διατυπώσει έναν αντί-λογο. Τι λόγος όμως είναι αυτός; Ενώ το βιβλίο του Ιερεμία ξεκινά με τη δήλωση “λόγοι του Ιερεμία, γιου του Χελκία” (Ιερ. 1:1) συνεχίζει με τη δήλωση “καὶ ἐγένετο λόγος Κυρίου πρὸς αὐτόν” (1:4) 5 Ο προφήτης έχει “λόγο” μόνο επειδή του δόθηκε και έχει ως “λόγο” μόνο αυτόν που του δόθηκε.
Ποιο είναι όμως το βασικό του μήνυμα; Υπό μία έννοια είναι το να λέει τα αντίθετα από αυτά που λένε οι άλλοι. Είναι ένα μήνυμα αναστάτωσης, ξεβολέματος. Όπως ήδη είδαμε ο λόγος του προφήτη δεν είναι ο μόνος που αρθρώνεται και ακούγεται στο κόσμο του. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που ανταγωνίζονται να επικρατήσουν και να κάνουν όλους τους άλλους να σιγάσουν. Μέσα σε αυτήν την συνθήκη μιλά και ο προφήτης. Ο λόγος του διαφέρει κυρίως γιατί δεν είναι ο δικός του λόγος.
Διαβάζουμε σε μία χαρακτηριστική περικοπή από το βιβλίο του Ιερεμία: «Μην ακούτε τα λόγια των προφητών που σας γεμίζουν με ψεύτικες ελπίδες! Σας μιλάνε για οράματα που βγαίνουν από το μυαλό τους και όχι από το στόμα μου. Λένε διαρκώς σ’ αυτούς που με περιφρονούν: “ο Κύριος είπε πως θα πάνε όλα καλά για σας”, ακόμα λένε και σ’ εκείνους που ακολουθούν τις πονηρές επιθυμίες τους πως δε θα τους βρει κακό. Κανείς τους δεν συσκέφθηκε ποτέ μαζί μου ούτε με είδε ούτε άκουσε τα σχέδιά μου. Κανείς δεν πρόσεξε και δεν κατάλαβε τα λόγια μου!» (23:16 – 18).
Ο προφήτης βρέθηκε στο ουράνιο συμβούλιο, άκουσε τον λόγο του Θεού και τώρα έρχεται για να τον εξαγγείλει. Ο λόγος του λοιπόν δεν γεννιέται από τις συνθήκες της πραγματικότητας αλλά έρχεται έξω από αυτήν. Για αυτό και είναι ένας λόγος που αναστατώνει, ανακατεύει, ανατρέπει, ξεβολεύει. Τι εννοούμε όμως με αυτό; 6
Το προφητικό μήνυμα σημαδεύουν ορισμένες σημαντικές ημερομηνίες. Μία, όχι και τόσο γνωστή, είναι το 701 π.Χ. Είναι η χρονιά που ο Ασσύριος βασιλιάς Σενναχηρίμ πολιορκεί την Ιερουσαλήμ και ο Θεός με θαυματουργικό τρόπο την απελευθερώνει (δες Β’ Βασ. 9:35 – 37). Έχει υποστηριχθεί ότι το συμβάν αυτό δημιουργεί μία πεποίθηση (ψευδαίσθηση) που είναι γνωστή ως “το δόγμα του απόρθητου της Ιερουσαλήμ” 7. Μία άλλη σημαντική ημερομηνία είναι το 587 π.Χ. Είναι η χρονιά που η πεποίθηση αυτή αποδεικνύεται ψευδής, η χρονιά της πτώσης της Ιερουσαλήμ στη Βαβυλώνα.8
Ανάμεσα στο 701 π.Χ. και στο 587 π.Χ. ο “κυρίαρχος λόγος” διακηρύττει την εκλογή του Ισραήλ, υπόσχεται ασφάλεια, διαβεβαιώνει και καθησυχάζει. Ο θρόνος, ο ναός, η Σιών, η Δαβιδική δυναστεία είναι βασικά συστατικά του και εγγυώνται ως ατράνταχτες και αδιαμφισβήτητες αποδείξεις ότι ο Θεός είναι δεσμευμένος να είναι ο Θεός του Ιούδα, με το μέρος του Ιούδα και υπέρ του Ιούδα. Ο προφήτης όμως, παραφωνία μέσα σε αυτήν την ομοφωνία, φωνάζει “τι είναι αυτά που λέτε!” 9. Διαβάζουμε στον Ιερεμία 7 να στέκεται στην μέση του ναού, στην καρδιά της Ιερουσαλήμ, και να προειδοποιεί τους Ιουδαίους “μη πεποίθατε εις λόγους ψευδείς, λέγοντες, ο ναός του Κυρίου, ο ναός του Κυρίου, ο ναός του Κυρίου είναι ούτος” (εδ. 4). Και στο εδ. 8 ξανά, “μη πεποίθατε εις λόγους ψευδείς”. Απέναντι στον κυρίαρχο εφησυχαστικό λόγο ο προφήτης αντιπαραβάλλει τον λόγο της κρίσης. Ενώ όλοι βλέπουν σιγουριά και βεβαιότητα, ο προφήτης βλέπει άλλα πράγματα. Και αυτή η οπτική του δεν είναι αυθαίρετη. Το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπει και ζυγίζει τα πράγματα είναι η διαθήκη του Θεού. Δεν είναι δυνατόν, λοιπόν, ο λαός του να παραβαίνει τις εντολές, τους όρους της διαθήκης και να μην περιμένει να ρθουν πάνω του οι ποινές της. Όπως θα πει δεν είναι δυνατόν να “κλέβετε και σκοτώνετε, μοιχεύετε κι ορκίζεστε ψέματα· θυμίαμα προσφέρετε στο Βάαλ και λατρεύετε θεούς, που ποτέ δεν τους γνωρίσατε. Κι έπειτα έρχεστε και στέκεστε ενώπιόν μου, στο ναό αυτό που φέρει τ’ όνομά μου και λέτε: “εδώ είμαστε ασφαλείς!” (Ιερεμίας 7:9 – 10) 10. Τους λέει δηλαδή, δεν είναι δυνατόν να παραβαίνετε πέντε από τις δέκα εντολές της διαθήκης και να αγνοείτε τις συνέπειες που προβλέπει και ορίζει αυτή η διαθήκη. Πώς είναι δυνατόν να μην βλέπετε το 587 π.Χ. που έρχεται; 11 Ο λόγος του λοιπόν ξεβολεύει, ανατρέπει, αναστατώνει.
Όμως κι από την άλλη μεριά του 587 π.Χ., δηλαδή από την άλλη μεριά της καταστροφής και της συντριβής ο προφήτης ξανά βλέπει και μιλάει αλλιώς. Αν πριν ο “κυρίαρχος λόγος” ήταν αυτός του θρησκευτικού εφησυχασμού και της εθνικής υπερηφάνειας, τώρα μετά την πτώση της Ιερουσαλήμ είναι η ιδεολογία της ισχύος και της εξουσίας. Είναι ο λόγος της Βαβυλώνας, ο λόγος της δύναμης που υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα ορίζεται από τους νικητές, τους στρατούς, τα πλούτη. Είναι η ιδεολογία της αυτοκρατορίας. Διαβάζουμε έτσι στον Ησαΐα 47:7 – 10 για την Βαβυλώνα “είπες: ‘θα είμαι αιώνια κυρίαρχη’. Δε σκέφτηκες βαθιά το νόημα των γεγονότων, ούτε στοχάστηκες το τέλος τους. Τώρα, λοιπόν, άκουσε τούτο, τρυφηλή, που κάθεσαι με ασφάλεια και σκέφτεσαι πως μόνο εσύ υπάρχεις κι άλλος κανείς, πως χήρα εσύ ποτέ σου δε θα μείνεις, ούτε θα δεις να σου πεθαίνουν τα παιδιά: Μέσα σε μια στιγμή, σε μια μονάχα μέρα, δύο κακά μαζί θα σου συμβούν: χηρεία κι ατεκνία θα πέσουν πάνω σου τελειωτικά και δε θα σ’ ωφελήσουν οι μαγείες σου οι πολλές και τ’ άφθονά σου ξόρκια.” Είναι ενδιαφέρουσα η εισαγωγή στην περικοπή που μόλις είδαμε. “Είπες”! Η Βαβυλώνα μιλά. Δεν μονολογεί αλλά προπαγανδίζει. Μιλά για να ακούσουν όλοι. Ο προφήτης, όμως τολμά να αρθρώσει έναν λόγο αντίστασης. Να ονειρευτεί έναν κόσμο διαφορετικό από αυτόν που βλέπουν τα μάτια του και του ορίζει η πραγματικότητα γύρω του. Αυτός είναι ο ρόλος του προφήτη. Όταν όλοι λένε “ειρήνη, ειρήνη” (Ιερεμίας 6:13 – 14 και 8:10-11) αυτός να προειδοποιεί, “ερήμωση και καταστροφή, πείνα και πόλεμος” (Ησ. 51:19) και να φωνάζει “ουαί” ξανά και ξανά και ξανά (Ησαΐας 5:8, 11, 18, 20, 21, 22, Ησαΐας 10:1 αλλά και Ησαΐας 6:5).
Κι όταν όλοι μέσα στην απογοήτευση ψελλίζουν “η οδός μου είναι κεκρυμμένη από του Κυρίου και η κρίσις μου παραμελείται υπό του Θεού μου” (Ησ. 40:27), και “ο Κύριος με εγκατέλιπε και ο Κύριος μου με ελησμόνησε” (Ησ. 49:14) και “τα οστά ημών εξηράνθησαν, και η ελπίς ημών εχάθη, ημείς ηφανίσθημεν” (Ιεζεκιήλ 37:11) – τότε αυτός να φωνάζει “Ιδού, έρχονται ημέραι” (Ιερεμίας 23:5)!
Μια χαρακτηριστική περικοπή που δείχνει αυτήν την διαλεκτική του προφητικού μηνύματος γύρω από την κρίση και την σωτηρία είναι το Ησαΐας 40. Ήδη στο κεφ. 6 έχουμε την σκηνή της κλήσης του προφήτη. Εκεί ο προφήτης έλαβε από τον Θεό αποστολή αλλά και λόγο. Διαβάζουμε στο Ησαΐας 6: 9 -10, «Πήγαινε και πες σ’ αυτόν το λαό: “θ’ ακούτε μα δεν θα καταλαβαίνετε. Θα βλέπετε, μα δεν θα εννοείτε!” Κάνε τον να μην καταλαβαίνει, να μην ακούει και να μη βλέπει. Έτσι τυφλοί, κουφοί κι ανόητοι δεν θα επιστρέψουν και δε θα βρουν γιατρειά».
Το μήνυμα του προφήτη είναι τόσο εναλλακτικό που η απόρριψή του από τους πολλούς είναι σίγουρη. Μόνο ένα μικρό υπόλοιπο θα το ακούσει και θα το δεχτεί. Καθώς φτάνουμε όμως στο κεφ. 39 το μήνυμα αυτό έφτασε στο “τέλος” του. Η Ιερουσαλήμ θα υποταχθεί στην Βαβυλώνα. Στο κεφ. 40 λοιπόν η κρίση έχει συντελεστεί, η καταστροφή ήρθε. Σε μία περικοπή που μοιάζει σαν μία επανάληψη της κλήσης του προφήτη διαβάζουμε “Μια φωνή λέει: «Φώναξε!» Κι εγώ ρωτάω: «Τι να φωνάξω;» «Ότι ο κάθε άνθρωπος είναι σαν το χορτάρι», μού απαντά η φωνή, «κι η δόξα του όλη φευγαλέα σαν το αγρολούλουδο. Το χορτάρι ξεραίνεται, μαραίνεται ο ανθός, όταν απάνω του φυσήξει του Κυρίου η πνοή –πραγματικά, χορτάρι είν’ ο λαός. Το χορτάρι ξεραίνεται, μαραίνεται ο ανθός, μα ο λόγος του Θεού μας μένει αιώνια».” (40:6-8). Τώρα που το μήνυμα της κρίσης εκπληρώθηκε “τι να πω;” ρωτά ο προφήτης. “Τι να φωνάξω;” ρωτάει. Και η απάντηση είναι να εξαγγείλει την ελπίδα που γεννιέται από την υπόσχεση του Θεού. Την ώρα που ο Ιούδας σαστισμένος μετράει τις πληγές του και έχει βουλιάξει στην απόγνωση ο προφήτης καλείται ξανά να μιλήσει εναλλακτικά και ανατρεπτικά. Μιλά για ελπίδα και αποκατάσταση.
Το ίδιο και με τον Ιερεμία. Την ώρα που ο στρατός της Βαβυλώνας πολιορκεί την Ιερουσαλήμ ο Θεός ζητά από τον Ιερεμία να αγοράσει ένα χωράφι (Ιερεμίας 32). Την ώρα που θα μπορούσε επιτέλους να φωνάξει σε όλους “σας τα έλεγα” – τα λόγια του “δικαιώθηκαν” – ο Θεός του ζητά να κάνει κάτι εντελώς αψυχολόγητο και παράλογο. Να αγοράσει γη την στιγμή που μια δύναμη κατοχής θα καταλάβει όλα τα εδάφη και θα οδηγήσει τον λαό σε εξορία. Μια τέτοια στιγμή είναι η ώρα να ρευστοποιήσεις την ακίνητη περιουσία σου και όχι να την μεγαλώσεις. Όμως ο Θεός του μίλησε, “έγεινε λόγος Κυρίου προς εμέ λέγων…” (Ιερ. 32:6). Και ο λόγος του Θεού πάντα έρχεται να ανακατέψει, να ξεβολέψει, να ανατρέψει.
Το μήνυμα των προφητών μπορεί να παίρνει διάφορες μορφές και να έχει ποικιλία. Το θέμα του όμως μοιάζει να είναι πάντα ένα: την πραγματικότητα δεν την ορίζει αυτό που βλέπεις αλλά ο Λόγος του Θεού. Κι ο λόγος του Θεού μας ξεβολεύει, ανατρέπει τα δεδομένα μας, ματαιώνει τις προβλέψεις μας, καταργεί τις βεβαιότητές μας αλλά και ανοίγει ορίζοντες μέσα από τα αδιέξοδά μας, γεννά ελπίδα μέσα από την απόγνωσή μας, μας υπόσχεται μέλλον πέρα από την όρια και την τυραννία του παρόντος.
Βιβλιογραφικές αναφορές
- R. E. Clements, Old Testament Prophecy: From Oracles to Canon (Louisville, 1996), 191-202.
- Η.G.Μ. Williamson, “Hope under Judgement” EQ 72:4 (2000), 291
- Δες Prophets, Prophecy, and Prophetic Texts in Second Temple Judaism, επιμ.: Michael Floyd,Robert D. Haak, The Library of Hebrew Bible/Old Testament Studies, (T&T Clark) και κυρίως το Walter Zimmerly “From Prophetic Word to Prophetic Book” στο The Place is too small for us επιμ. Robert P. Gordon (Eisenbrauns).
- “Είπανε κάποιοι: «Ελάτε να σχεδιάσουμε κάτι εναντίον του Ιερεμία. Λέει ψέματα. Οι ιερείς δεν θα πάψουν να διδάσκουν το νόμο, οι σοφοί να δίνουν συμβουλές, οι προφήτες να φανερώνουν το λόγο του Θεού”
- Στην Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Έχει ενδιαφέρον ότι οι Εβδομήκοντα αποδίδουν το Ιερεμίας 1:1 ως εξής: “Το ῥῆμα τοῦ Θεοῦ ὃ ἐγένετο ἐπὶ Ἱερεμίαν”
- Εδώ είναι ιδιαίτερα βοηθητικό το κεφάλαιο του Watler Brueggemann, “Futures in Prophetic Studies” στο Oxford Handbook of the Prophets, επιμ. Carolyn J. Sharp
- Η κλασσική παρουσίασή του R. E. Clements, Isaiah and the Deliverance of Jerusalem (Sheffield, JSOT 1980). Δες και Gordon McConville, “Jerusalem in the Old Testament,” στο Jerusalem Past and Present in the Purposes of God, επιμ. P.W.L.Walker, (Cambridge: Tyndale House, 1992).
- Μία άλλη σημαντική ημερομηνία είναι το 722 π.Χ., η πτώση της Σαμάρειας και του Βορείου Βασιλείου (Ισραήλ). Αυτό σε συνδυασμό με το μεταγενέστερο συμβάν του 701 π.Χ. επιτείνουν την εντύπωση της ιδιαιτερότητας, της εκλογής της Ιερουσαλήμ και κατά συνέπεια της πεποίθησης περί του “απαραβίαστού” της.
- Το ίδιο ισχύει και με την προφητεία του 8ου αιώνα και σε αναφορά με τις ανάλογες ψευδαισθήσεις του Βορείου Βασιλείου.
- Δες και Ωσηέ 4:2, Ησαΐας 34:11-17, Μιχαίας 6:1-8.
- Δες Δευτερονόμιο 28 και Λευιτικό 26
