Η κόλαση και η θεωρία της ανυπαρξίας

Εισαγωγικά

Η θεωρία της Ανυπαρξίας¹ κατά βάση είναι η άποψη ότι οι άνθρωποι που έχουν χαθεί και βρίσκονται στην κόλαση, αφού πρώτα λάβουν την τιμωρία που τους αξίζει για τις αμαρτίες τους, στο τέλος θα αφανιστούν, θα πάψουν δηλαδή να υπάρχουν². 

Στην υποστήριξη της θεωρίας της Ανυπαρξίας συνετέλεσε, κατά ένας μέρος, η γλώσσα μερικών από τους πρώιμους Πατέρες της Εκκλησίας, που φαίνεται να υποδηλώνει, τουλάχιστον, ότι μόνο οι πιστοί λαμβάνουν το δώρο της αθανασίας, ενώ, κατά ένα άλλο μέρος, συνέβαλαν και τα συμπεράσματα των σύγχρονων επιστημονικών θεωριών, που αρνούνται κάθε είδους επιστημονικής απόδειξης για την αθανασία της ψυχής³. 

Επιχειρήματα των υποστηρικτών της άποψης

Αυτοί που υποστηρίζουν την άποψη-θεωρία της Ανυπαρξίας κατά βάση διατυπώνουν τα εξής  επιχειρήματα⁴:

1. Η «αθανασία», σύμφωνα με την Αγία Γραφή, είναι αποκλειστικό προνόμιο του Θεού από την ίδια του τη Φύση τόσο να την κατέχει (Α΄ Τιμόθεον 6:16) όσο και να την παρέχει (Ιωάννης 10:27, 28, 17:3, Ρωμαίους 2:7, 6:22, 23, Γαλάτας 6:8). Αντίθετα, η Αγία Γραφή ποτέ δε μιλά για «αθανασία της ψυχής» γενικά, αλλά αυτή αποτελεί «δώρο» του Θεού στους «σωσμένους», τους «εν Χριστώ» (Ιωάννης 10:27, 28, 17:3, Ρωμαίους 2:7, 6:22, 23, Γαλάτας 6:8). Όσοι, λοιπόν, δεν ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, των «εν Χριστώ» πιστών, των «σωσμένων», απειλούνται με «θάνατο», «καταστροφή» και κυριολεκτικό «αφανισμό», δηλ. θα πάψουν πλέον να υπάρχουν (Ματθαίος 7:13, 10:28, Ιωάννης 3:16, Ρωμαίους 6:23, 8:13, Φιλιπ. 3:19, Β΄ Θεσσαλονικείς 1:8, 9)⁵. 
2. Η εικόνα της φωτιάς, που δίνει η Βίβλος για να περιγράψει την κόλαση, αποτελεί στοιχείο ολοκληρωτικού αφανισμού εκείνου που κολάζεται-τιμωρείται. Συγκεκριμένα, όπως η φωτιά κατατρώει και αφανίζει εντελώς οτιδήποτε ρίχνεται σε αυτήν, το ίδιο θα συμβεί και με τη «λίμνη της φωτιάς», θα κατακάψει τους ασεβείς σε βαθμό που θα αφανιστούν εντελώς, θα πάψουν να υπάρχουν (Αποκάλυψη 19:20, 20:10, 14, 15, 21:8).  
3. Η σημασία του όρου «αιώνια», στις περικοπές που σχετίζονται με την κόλαση, δε σημαίνει «παντοτινά», αλλά μόνο κάτι που ανήκει στο «μέλλοντα αιώνα». 
4. «Πώς είναι δίκαιο – διερωτώνται – ο Θεός να τιμωρεί αμαρτωλούς για όλη την αιωνιότητα ενώ οι αμαρτίες τους τελέστηκαν μέσα στον χρόνο;», κάνοντας με αυτό τον τρόπο διάκριση μεταξύ του χρόνου και της αιωνιότητας, αλλά και θέτοντας ζήτημα για τη δικαιοσύνη και την αγάπη του Θεού.
5. «Πώς θα μπορούν ο Θεός και οι άγιοί Του να απολαμβάνουν την ουράνια μακαριότητα εάν γνωρίζουν ότι κάποιοι άνθρωποι (καθόλα αγαπητοί και φίλοι) βρίσκονται στην κόλαση αιωνίως;», απευθυνόμενοι στο ανθρώπινο συναίσθημα.
6. Η τιμωρία της αιώνιας κόλασης θα «αμαύρωνε» τη νίκη του Θεού επάνω στο κακό, καθώς η νίκη αυτή, που θα καθιστούσε τον Θεό «τα πάντα εν πάσι» (Α΄ Κορ. 15:28), δύσκολα συμβιβάζεται με την εικόνα ανθρώπων να υποφέρουν αιώνια στην κόλαση⁶.

Ενστάσεις και Βιβλική άποψη

Ως μία ολοκληρωμένη απάντηση στα επιχειρήματα της θεωρίας της Ανυπαρξίας, αρχικά θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε μερικές ενστάσεις και έπειτα να καταγράψουμε την άποψη της Αγίας Γραφής για το ζήτημα της κόλασης.

Α. Ενστάσεις

1. Υπάρχει μία παρανόηση και σύγχυση μεταξύ της «αθανασίας» ή της «διαρκούς ύπαρξης» της ψυχής. Ο Θεός πράγματι είναι ο μόνος που από τη Φύση και Ύπαρξή Του είναι Αθάνατος και Αιώνιος (Ψαλμός 90:2, 102:27, Α΄ Τιμόθεον 1:17, 6:16, Εβραίους 1:12), ενώ του ανθρώπου η αθανασία είναι κάτι που προέρχεται-απορρέει από τον Θεό. Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται ότι ο άνθρωπος, επειδή είναι κτίσμα, δεν κατέχει την αθανασία. 
2. Διαπιστώνεται μία σύγχυση μεταξύ της «αθανασίας» της ψυχής και της «αιώνιας ζωής». Η αιώνια ζωή πράγματι είναι δώρο του Θεού μέσω του σωτήριου έργου του Ιησού Χριστού σε όλους εκείνους που Τον αποδέχονται με μετάνοια και πίστη στη ζωή τους. Το «δώρο» αυτό της «αιώνιας ζωής» δεν έχουν το προνόμιο να το κατέχουν οι μη πιστοί. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν σημαίνει ότι η ύπαρξη των μη πιστών «παύει να υπάρχει» μετά τον φυσικό θάνατό τους.  
3. Πουθενά στην Αγία Γραφή και, ειδικότερα, στην Καινή Διαθήκη δεν υποδηλώνεται ότι οι έννοιες «θάνατος», «καταστροφή» και «απώλεια», σε σχέση με τους μη πιστούς, (π.χ. Φιλιπ. 3:19, Α΄ Θεσ. 5:3, Β΄ Θεσ. 1:9, Β΄ Πετρ. 3:7), συνεπάγονται και «παύση της ύπαρξής» τους. Κάλλιστα μπορούν να αποτελούν οι έννοιες αυτές διάφορους τρόπους για να περιγραφούν οι επιβλαβείς και καταστρεπτικές συνέπειες της τελικής κρίσης πάνω στους μη πιστούς⁷.      

Β. Άποψη της Αγίας Γραφής 

Η Αγία Γραφή με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο διδάσκει ότι: 

1. Τόσο οι αμαρτωλοί όσο και αυτοί που θα σωθούν θα συνεχίσουν να υπάρχουν για πάντα (Εκκλ. 12:7, Ματθ. 25:41-46, Ρωμ. 2:8-10, Αποκ. 14:11, 20:10,15).
2. Εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, όπου η λέξη «αιώνιος-αιώνιο» αναφέρεται σε μία πολύ μακρά περίοδο χρόνου, η συντριπτική πλειοψηφία των βιβλικών αναφορών μιλούν για κάτι το παντοτινό. Μάλιστα, αρκετές από αυτές τις περιπτώσεις που γίνεται αναφορά των λέξεων «αιώνια» και «παντοτινά», σχετίζονται με τη μελλοντική (αιώνια) κατάσταση των ασεβών αναφορικά με την τιμωρία που θα έχουν: π.χ. φωτιά, κάψιμο (Ησα. 33:14, Ιερ. 17:4, Ματθ. 18:8, 25:41, Μάρκος 9:43, Ιούδας 7), περιφρόνηση (Δαν. 12:2), καταστροφή (Β΄ Θεσ. 1:9), αλυσίδες (Ιούδας 6), βάσανο (Αποκ. 14:11, 20:10) και τιμωρία (Ματθ. 25:46). Θα πρέπει εδώ, βέβαια, να διευκρινιστεί ότι αν και οι μη πιστοί και ασεβείς περνούν σε μία κατάσταση αιώνιας τιμωρίας αμέσως μόλις πεθάνουν, τα σώματά τους δεν πρόκειται να αναστηθούν έως την Ημέρα της Τελικής Κρίσεως. Τότε τα σώματά τους θα αναστηθούν και θα ενωθούν με τις ψυχές τους και θα σταθούν μπροστά στο θρόνο του Θεού για την εκφορά-ανακοίνωση σε αυτούς της τελικής τους κρίσης και σωματικά (Ματθ. 25:31-46, Ιωαν. 5:28-29, Πραξ. 24:15, Αποκ. 20:12, 15)⁸.     
3. Σε συνέχεια του σημ. 2, η κόλαση είναι ένας «τόπος αγωνίας και βασάνων στη φωτιά», όπου οι ασεβείς θα υποφέρουν «αιώνια» τιμωρία, δηλ. θα βιώσουν και θα έχουν παντοτινή, ατελεύτητη συνείδηση του πόνου και της βασάνου της θείας τιμωρίας επάνω τους (Ματθ. 25:46α, Μαρκ. 9:43-48, Λουκ. 16:22-28, Αποκ. 14:9-11). Αντίθετα, οι δίκαιοι θα απολαμβάνουν «αιώνια», ατελεύτητη ζωή (Ματθ. 25:46). Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του προφήτη Ησαΐα στην Παλαιά Διαθήκη και του Ιησού Χριστού στην Καινή Διαθήκη:

«Όπως θα υπάρχουν πάντα ενώπιόν μου ο καινούριος ουρανός κι η γη η καινούρια, που εγώ θα δημιουργήσω, έτσι θα διαιωνίζονται οι απόγονοί σας και το δικό σας όνομα. Εγώ ο Κύριος το λέω […] Βγαίνοντας έξω θα μπορούν να δουν τα πτώματα εκείνων που εναντίον μου επαναστάτησαν, γιατί τα βάσανά τους ποτέ δεν θα ’χουν τελειωμό και η φωτιά αιώνια θα τους καίει. Σε κάθε άνθρωπο αηδία θα προκαλούν». (Ησαΐας 66:22,24, Νέα Μεταφρ. Βιβλ. Εταιρίας)

 «Ύστερα θα πει και σ’ αυτούς που βρίσκονται αριστερά του: “φύγετε από μπροστά μου, καταραμένοι· πηγαίνετε στην αιώνια φωτιά, που έχει ετοιμαστεί για το διάβολο και τους δικούς του […] Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην αιώνια τιμωρία, ενώ οι δίκαιοι στην αιώνια ζωή». (Ματθαίος 25:41-46, Ν.Μ.Β.Ε.) 

«Αν σε σκανδαλίζει κάτι τόσο σπουδαίο σαν το χέρι σου, κόψε το· είναι προτιμότερο να μπεις στην αληθινή ζωή κουλός, παρά να έχεις δύο χέρια και να πας στη γέεννα, στη φωτιά που δε σβήνει ποτέ. Εκεί το σκουλήκι που θα τους τρώει δεν πεθαίνει και η φωτιά δε σβήνει […] (Μάρκος 9:43-48, Ν.Μ.Β.Ε.)

Επομένως, εάν το ένα, δηλ. η ζωή, είναι κάτι το «αιώνιο», ατελεύτητο, παντοτινό, τότε και το άλλο, δηλ. η τιμωρία, θα είναι εξίσου κάτι το «αιώνιο», ατελεύτητο, παντοτινό. 

4. Θα υπάρχουν βαθμίδες τιμωρίας των ασεβών ανθρώπων, κάτι που η θεωρία της «Εξάλειψης της Ύπαρξης» (Ανυπαρξίας) δεν μπορεί να το δεχτεί (Λουκάς 12:47, 48, Ρωμαίους 2:12). 

Την ίδια εικόνα συμμερίζεται και το βιβλίο της Αποκάλυψης, λέγοντας χαρακτηριστικά για τους ασεβείς που προσκυνούν το θηρίο και δέχονται το χάραγμά του ότι:

«Όποιος προσκυνάει το θηρίο και το άγαλμά του και σημαδεύεται με το χάραγμα στο μέτωπό του ή στο χέρι του, θα πιει κι αυτός απ’ το κρασί του θυμού του Θεού, που το ’χουν βάλει ανόθευτο στο ποτήρι της οργής του. Και θα βασανιστεί με φωτιά και θειάφι μπροστά στους άγιους αγγέλους και στο Αρνίο. Ο καπνός απ’ τα βασανιστήριά τους θ’ ανεβαίνει αιώνια, και δε θα βρίσκουν ανάπαυση μέρα και νύχτα…» (Αποκάλυψη 14:9-11, Ν.Μ.Β.Ε.)

5. Σχετικά με το εάν είναι «δίκαιο» ο Θεός να τιμωρεί με αιώνια καταδίκη ανθρώπινες αμαρτίες που διαπράχθηκαν εν χρόνω, εγείροντας έτσι ζήτημα για τη δικαιοσύνη και την αγάπη του Θεού, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η διάπραξη οποιασδήποτε αμαρτίας έχει πολύ σοβαρές συνέπειες με τεράστιες διαστάσεις. Συγκεκριμένα, κάθε αμαρτία αποτελεί προσβολή ενάντια στον Θεό· έγερση ενός πεπερασμένου θελήματος, όπως αυτό του ανθρώπου, ενάντια στο θέλημα ενός άπειρου Όντος, όπως είναι ο Θεός. Είναι εντελώς λάθος να ρίχνεται η ευθύνη κάποιου (του ανθρώπου) επάνω σε Κάποιον άλλον (τον Θεό), στον Οποίο, μάλιστα, τα πάντα οφείλουν την ύπαρξή τους. Κατά συνέπεια, δε θα πρέπει να θεωρούμε την αμαρτία απλώς ως μία πεπερασμένη, περιορισμένη στον χρόνο πράξη, που της αξίζει μία περιορισμένη στον χρόνο τιμωρία. Κάλλιστα μπορεί να ειπωθεί εδώ ότι ο άνθρωπος, το πλάσμα εκείνο που δημιουργήθηκε για να ζει για πάντα σε κοινωνία αγάπης και χαράς με τον Θεό, θα έπρεπε να δημιουργηθεί με τέτοιο τρόπο, που θα μπορούσε να βιώσει αιώνια αγωνία και οδύνη στην περίπτωση που επέλεγε να ζει χωριστά από τον Δημιουργό του, αντίθετα προς το σκοπό της ύπαρξής του. Επομένως, εάν ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να ζει για πάντα με τον Θεό και αυτή του την υψηλή κλήση και προορισμό την παρέβαινε, τότε η πράξη του αυτή θα έπρεπε, μοιραία, να είχε αιώνιες οδυνηρές συνέπειες.  

Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Θεός δε στέλνει κανέναν στην κόλαση. Εκείνος επιθυμεί να μη χαθεί κανένας (Β΄ Πέτρου 3:9). Δημιούργησε τον άνθρωπο για να έχει κοινωνία μαζί Του και προμήθευσε το μέσον με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να έχει αυτή την κοινωνία. Αποτελεί, λοιπόν, του ανθρώπου επιλογή να βιώσει την αγωνία και την οδύνη της κόλασης, και είναι η αμαρτία του η ίδια που τον στέλνει εκεί και η επιλογή του να παραμείνει στην απιστία και στην απόρριψη του λυτρωτικού έργου του Χριστού. Κατά συνέπεια, η απόρριψη των σωτήριων ευεργετημάτων του λυτρωτικού θανάτου του Χριστού από τον άνθρωπο εμποδίζει τη διαφυγή από την αιώνια καταδίκη και τιμωρία του. Όπως και ο γνωστός απολογητής του 20^ου αιώνα C. S. Lewis υπογράμμισε: «η αμαρτία είναι η τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στον Θεό καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, που λέει: “Φύγε και άφησέ με μόνο μου!” Και η κόλαση είναι ο τελικός λόγος του Θεού προς τον άνθρωπο, που λέει: “Μπορείς να έχεις αυτό που επιθυμείς.” Είναι, δηλαδή η κόλαση, η εγκατάλειψη του ανθρώπου από τον Θεό στην ησυχία του, όπως ο ίδιος ο άνθρωπος το επέλεξε»⁹. 

Ευρύτερες διαστάσεις του ζητήματος της κόλασης και της αιώνιας τιμωρίας 

Ως κατακλείδα του θέματός μας είναι σημαντικό να προσθέσουμε ότι η αποδοχή ή η απόρριψη του βιβλικού δόγματος της κόλασης επηρεάζει αναπόφευκτα και την αντίληψη που έχουμε περί Θεού και περί ανθρώπου και το αντίστροφο. Έτσι, μία θεοκεντρική θεολογία χαρακτηρίζεται και από μία ισχυρή αντίληψη για την κόλαση και την αιώνια τιμωρία του ασεβή ανθρώπου εκεί, ενώ, αντίθετα, σε μία ανθρωποκεντρική θεολογία, η αντίληψη για την κόλαση είναι όχι μόνο μία παραδοξότητα, αλλά ασυμβίβαστη και απορριπτέα.

Πρώτα από όλα, το βιβλικό δόγμα της κόλασης συμβάλλει με ουσιώδη τρόπο στον δοξασμό του Θεού, καθώς αποκαλύπτει με μοναδικό τρόπο (και) το Ποιος ο Θεός είναι, ότι δηλ. εκτός από Λυτρωτής και Σωτήρας είναι και δίκαιος Κριτής και Εκδικητής του αιώνιου κακού της αμαρτίας. Κατά συνέπεια, προσπάθεια «παράλειψης» (προκειμένου την άμβλυνση των άσχημων εντυπώσεων που η κόλαση προκαλεί σε κάποιους), ή απροκάλυπτης απόρριψης του δόγματος της κόλασης και του αιώνιου κολασμού του ασεβή ανθρώπου εκεί από μία διδασκαλία που θέλει να λέγεται «χριστιανική», σημαίνει προσπάθεια «παράλειψης» ή απροκάλυπτης απόρριψης μέρους της δόξας του Θεού¹⁰, μίας δόξας που η Αγία Γραφή την αποκαλύπτει και αποδίδει ολοκληρωμένη και χωρίς παρεμβάσεις. Επομένως, ενδεχόμενη απόρριψη του βιβλικού δόγματος της κόλασης οδηγεί αναπόφευκτα και σε δραστική αναθεώρηση της βιβλικής άποψης περί Θεού, κάτι που δεν μπορεί να γίνει και να είναι αποδεκτό ως «χριστιανικό».

Αντίστοιχα, η εγκατάλειψη ή η εξασθένιση του βιβλικού δόγματος της κόλασης αναγκαστικά επηρεάζει και τη βιβλική αντίληψη περί ανθρώπου. Έτσι, το ζήτημα της κόλασης και της αιώνιας τιμωρίας του ανθρώπου συνέδεσε τον ηθικό ουμανισμό-ανθρωπισμό (ethical humanism) με την απόρριψη της κόλασης από πολλούς συγγραφείς κατά το 18^ο αιώνα, καθώς ένα τέτοιο δόγμα αποτελούσε πρόσκομμα στην αντίληψη της ανθρώπινης αξίας και αρετής. Παρομοίως, μία θεολογία που αναγάγει την αγάπη για την ανθρωπότητα σε κύριο χαρακτηριστικό του Θεού, έχει να αντιμετωπίσει τη δυσκολία της συνδιαλλαγής με το βιβλικό δόγμα της κόλασης. «Μία εποχή που την χαρακτηρίζει ο θρησκευτικός ουμανισμός-ανθρωπισμός και ο πνευματικός ωφελιμισμός είναι από τη φύση της εχθρική σε έννοιες όπως αυτή της κόλασης»¹¹. 

Δυστυχώς, η αντίληψη αυτή έχει σε μεγάλο βαθμό επηρεάσει πολλές εκκλησίες στον δυτικό κόσμο σήμερα, στον τρόπο που αντιλαμβάνονται την ποιμαντική διακονία. Για παράδειγμα, εκκλησιαστικοί ηγέτες στις Η.Π.Α. σταθερά έχουν διολισθήσει από μία θεοκεντρική, σωτηριολογική διακονία προς τους ανθρώπους, προς μία ψυχοθεραπευτική, ανθρωποκεντρική προσέγγιση στη διακονία της ποίμανσης, που θέτει στο περιθώριο τη θεία υπερβατικότητα και μεγαλείο του Θεού. Κατά συνέπεια, «σε μία ψυχοθεραπευτική αντίληψη, η κόλαση γίνεται αμαρτία ενάντια στην ανθρώπινη ευτυχία και αυτοπραγμάτωση και όχι έκφραση της θείας μεγαλοσύνης, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος του Χριστιανικού κόσμου στις μέρες μας να απορρίπτει το μεγαλείο του Θεού και μαζί του ένα ισχυρό δόγμα για την κόλαση»¹². 

Το αντίβαρο για μία τέτοια κοσμική αντίληψη είναι ένα ισχυρό δόγμα για την κόλαση, που βλέπει τον Θεό πέρα και πάνω από τον κόσμο των ανθρώπινων συναισθημάτων και της ανθρώπινης χειραγώγησης, που μπορεί και να καταδικάζει δίκαια τους ασεβείς σε αιώνια απώλεια και να φανερώνει τη σωτήρια χάρη και αγάπη Του εν Χριστώ σε όσους Του τη ζητούν με μετάνοια και πίστη.    

Κι ο διάβολος που τους παραπλανούσε ρίχτηκε στη λίμνη που ήταν από φωτιά και θειάφι, κι όπου βρισκόταν το θηρίο κι ο ψευδοπροφήτης. Εκεί θα βασανίζονται μέρα και νύχτα για πάντα. Κι είδα ένα λευκό θρόνο κι εκείνον που καθόταν σ’ αυτόν. Η γη κι ο ουρανός έφυγαν από μπροστά του κι εξαφανίστηκαν. Και είδα τους νεκρούς, μεγάλους και μικρούς, να στέκονται μπροστά στο θρόνο. Ανοίχτηκαν βιβλία, κι ύστερα ανοίχτηκε ένα άλλο βιβλίο, το βιβλίο της ζωής. Και κρίθηκαν οι νεκροί ανάλογα με τα έργα τους, που ήταν γραμμένα στα βιβλία. Η θάλασσα παρέδωσε τους νεκρούς της, και ο θάνατος και ο Άδης παρέδωσαν τους νεκρούς που φύλαγαν. Κι ο καθένας κρίθηκε κατά τα έργα του. Τότε ο θάνατος και ο Άδης ρίχτηκαν στη λίμνη της φωτιάς. Αυτός είναι ο δεύτερος θάνατος, η λίμνη της φωτιάς· κι όποιος δε βρέθηκε γραμμένος στο βιβλίο της ζωής ρίχτηκε κι αυτός στη λίμνη της φωτιάς. (Αποκάλυψη 20:10-15, ΝΜΒΕ)

1. Η άποψη αυτή υποστηρίχτηκε αρχικά από τον πρώιμο Χριστιανό απολογητή Αρνόβιο (Arnobius) τον 3^ο αιώνα, και τους πρώιμους Σοσιανιστές (Socians) το 16^ο αιώνα, καθώς και από τους φιλόσοφους Λοκ (Locke) και Χομπς (Hobbes). Κυρίως όμως το 19^ο αιώνα, αφού ανασκευάστηκε ως άποψη, γνώρισε σημαντική απήχηση και αποδοχή υπό το όνομα «Υπό Όρους Αθανασία». Louis Berkhof, Systematic Theology (Carlisle, PA: The Banner of Truth Trust, 2005), σελ. 690.  
2.  Παρά τις επιμέρους κατηγοριοποιήσεις, αυτή είναι η βασική άποψη (annihilationism proper). Millard J. Erickson, Christian Theology (G. Rapids, MI: Bakers Books, 1983, 1984, 1985), σελ. 1237.
3.  Berkhof, σελ. 690-91
4.  Αν και στη σχετική βιβλιογραφία παρατηρείται μία διαφοροποίηση στον αριθμό και στη διατύπωση των επιχειρημάτων, ωστόσο αυτή καταλήγει στα ίδια βασικά συμπεράσματα.
5.  Berkhof, σελ. 691.
6.  Robert A. Petersen, “Annihilation or Eternal  Punishment?”, στο Tabletalk, Fabruary 2014, σελ. 13-15.
7. W. Grudem, Systematic Theology (G. Rapids, MI: Zondervan Publishing House, 1994), σελ. 1150.
8.  Ό.π., 824.
9.  Erickson, 1239-40.
10.  Bruce W. Davidson, “Glorious Damnation: Hell as an essential element in the theology of Jonathan Edwards,” Journal of Evangelical Theological Society Τομ. 54, τευχ. 4 (Δεκ. 2011): σελ. 809-22.
11.  Ό.π., 822.
12.  Ό.π., 822.