Για να μάθουμε να ζούμε σωστά, θα πρέπει να μάθουμε να φοβόμαστε σωστά!1 Σε έναν μεγάλο βαθμό αυτό που φοβόμαστε περιγράφει και καθορίζει το ποιοι είμαστε. Ο γνωστός ιεροκήρυκας Τιμ Κέλλερ μιλώντας για τα είδωλα στη ζωή μας λέει συχνά ότι ο ευκολότερος τρόπος για να τα ανακαλύψουμε είναι με το να σκεφτούμε ποιοι είναι οι εφιάλτες μας. Τι είναι αυτό που σε κάνει να φοβάσαι περισσότερο; Ποιοι είναι οι φόβοι που σε κρατούν ξύπνιο τη νύχτα; Ποιο είναι οι φόβοι που κάνεις τα πάντα για να τους ξορκίσεις; Συχνά αυτοί αφορούν ό,τι είναι σημαντικό και καθοριστικό στη ζωή σου. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι ισχύει το απόφθεγμα: “πες μου τους φόβους σου να σου πω ποιος είσαι”.
Ο Ψαλμός 103 μιλά αρκετά για τον φόβο. Τρεις φορές διαβάζουμε μια αναφορά σε “αυτούς που φοβούνται τον Κύριο” (η λέξη “σεβασμός” είναι μια εναλλακτική απόδοση της ίδιας έννοιας):
- εδ. 11: Όσο είναι το ύψος τ’ ουρανού πάνω απ’ τη γη, τόσο απέραντη είναι η αγάπη του για κείνους που τον σέβονται.
- εδ. 13: Όπως σπλαχνίζεται ο πατέρας τα παιδιά του, έτσι σπλαχνίζεται ο Κύριος εκείνους που τον σέβονται.
- εδ. 17: Αλλά η αγάπη του Κυρίου για κείνους που τον σέβονται είναι από πάντα και για παντοτινά·
Πώς όμως είναι δυνατόν να μιλούμε στην εποχή μας για φόβο Θεού; Ο Ζαν Ντελιμό (Jean Delumeau) είναι ένας σημαντικός γάλλος ιστορικός που έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο, Ο φόβος στη Δύση, 14ος-18ος αι. Μια πολιορκημένη πόλη.
Στην εισαγωγή του βιβλίου θα διηγηθεί την εμπειρία του στο ρωμαιοκαθολικό (σαλεσιανό) σχολείο, όπου φοίτησε εσωτερικός στο γυμνάσιο. Εκεί τα δωδεκάχρονα παιδιά, κάθε πρώτη Παρασκευή του μήνα, έλεγαν μια εκτενή προσευχή για να έχουν έναν καλό θάνατο, με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες για τις τελευταίες στιγμές του θνήσκοντος ανθρώπινου σώματος. Ο Ντελιμό παραθέτει την προσευχή αυτή και παραδέχεται ότι «αποτελεί το κλειδί του βιβλίου [του]» και ίσως όλου του έργου του, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε. Ο χριστιανισμός της αγάπης, της συγχώρησης, της ελπίδας είχε γίνει θρησκεία του φόβου, όχι του φυσιολογικού φόβου του θανάτου, αλλά του φόβου της κρίσης, της κόλασης, της αιώνιας τιμωρίας. Αυτή η έμφαση στον “φόβο”, κατά τη γνώμη του, εξηγεί τον αποχριστιανισμό της Ευρώπης ως ένα πρόγραμμα αποτίναξης του “φόβου” και της “ενοχής”.2 Πώς λοιπόν μιλούμε για “φόβο Κυρίου” σε έναν μετανεωτερικό κόσμο που χτίζεται πάνω στην άρνησή του; Για τι είδους φόβο μιλά ο Ψαλμωδός; Τι είναι αυτό που μας κάνει να φοβόμαστε τον Θεό;
Γιατί να φοβάμαι τον Θεό;
Εδώ μας περιμένουν ορισμένες εκπλήξεις.
Έτσι, ενώ θα περιμέναμε η αιτία του φόβου μας να είναι η οργή Του, διαβάζουμε στα εδ. 8 – 9 ότι η εξήγησή της είναι ότι:
“Ο Κύριος είναι πονετικός και γενναιόδωρος, ανεκτικός κι άμετρα σπλαχνικός. Δεν είναι η οργή του αδιάκοπη και δεν κρατά ο θυμός του για παντοτινά.”
Είναι, δηλαδή, σαν να λέει: φοβηθείτε τον Θεό επειδή είναι ανεκτικός και η οργή του είναι προσωρινή.
Επίσης, ενώ θα περιμέναμε η αιτία του φόβου μας να είναι η τιμωρία Του ή η εκδικητικότητά Του, διαβάζουμε στο εδ. 10:
“Ό,τι μας έπρεπε για τις αμαρτίες μας δε μας το ’κανε, κι ανάλογα με τις παρανομίες μας δε μας τιμώρησε.” Είναι, δηλαδή, σαν να λέει: φοβηθείτε τον Θεό επειδή είναι επιεικής.
Τέλος, ενώ θα περιμέναμε η εξήγηση του φόβου μας να είναι το ότι ο Θεός είναι αυστηρός κριτής, διαβάζουμε στο εδ. 13: “Όπως σπλαχνίζεται ο πατέρας τα παιδιά του, έτσι σπλαχνίζεται ο Κύριος εκείνους που Τον σέβονται.” Είναι, με άλλα λόγια σαν να λέει: φοβηθείτε τον Θεό επειδή είναι στοργικός και σπλαχνικός Πατέρας!
Ενώ, λοιπόν, θα περιμέναμε να μιλά για φόβο Θεού, τονίζοντας την αγιότητά Του ή την αυστηρότητά Του στον Ψαλμό, τονίζεται ξανά και ξανά η αγάπη Του και η αφοσίωσή Του! Άρα, τι πάει να πει να φοβάμαι τον Θεό σύμφωνα με τον Ψαλμό αυτό; Είναι για να καταλάβω το πόσο σημαντικός είναι ο Θεός στη ζωή μου.
Είναι για να αναγνωρίσω ταπεινά ότι η αγαθοσύνη Του είναι η μόνη και η τελευταία μου ελπίδα! Είναι το να πάρω τον Θεό στα σοβαρά. Πιο σοβαρά από οτιδήποτε άλλο.
Είναι να Τον βάζω πρώτο και πάνω από οτιδήποτε άλλο στη ζωή μου.
Φοβάμαι τον Θεό σημαίνει ότι μου είναι τόσο πολύτιμος που δεν μπορώ να φανταστώ να Τον χάσω! Κι ο φόβος αυτός δεν είναι τέτοιος που σε κάνει να το βάλεις στα πόδια για να απομακρυνθείς από Αυτόν, αλλά ακριβώς το αντίθετο, σε κάνει να γαντζωθείς πάνω Του, να ριχτείς στα πόδια Του, να μην Τον αφήσεις από κοντά σου.
Ο φόβος του Θεού στην υπόλοιπη Παλαιά Διαθήκη
Ας δούμε αν ισχύει αυτός ο ορισμός και σε άλλες περικοπές της Παλαιάς Διαθήκης.
Ψαλμός 65
Μέσα στο βιβλίο των Ψαλμών συχνά έχουμε διάφορες ενέργειες του Θεού που περιγράφονται ως “φοβερές” ή “τρομερές”. Δεν προσδιορίζονται έτσι επειδή είναι για το κακό μας, αλλά για το καλό μας! Δεν κινδυνεύουμε ή απειλούμαστε απ’ αυτές, αλλά μας ευεργετούν. Για παράδειγμα, ο Ψαλμός 65:5 διακηρύττει, “Διὰ τρομερῶν πραγμάτων μετὰ δικαιοσύνης θέλεις ἀποκρίνεσθαι πρὸς ἡμᾶς, Θεὲ τῆς σωτηρίας ἡμῶν, ἡ ἐλπὶς πάντων τῶν περάτων τῆς γῆς, καὶ τῶν μακρὰν ἐν θαλάσσῃ” (Μετάφραση Βάμβα). Και στο επόμενο εδάφιο διαβάζουμε, “Μες στην πιστότητά σου θα μας αποκριθείς κάνοντας έργα εκπληκτικά, Θεέ, σωτήρα μας, η σιγουριά σ’ όλες της γης τις άκρες, στις μακρινές τις θάλασσες.” (Νέα Μετάφραση)
Ποια είναι αυτά τα “φοβερά” και “τρομερά” πράγματα; Ο Ψαλμός συνεχίζει και αναφέρει, “Με την ισχύ σου θεμελιώνεις τα βουνά… της θάλασσας τον παφλασμό ηρεμείς, τον ήχο των κυμάτων της και των λαών το θόρυβο”. Και στη συνέχεια διαβάζουμε: “Οι άνθρωποι που κατοικούν στης γης τα πέρατα στέκουν με τρόμο μπρος στα θαυμαστά σου έργα· απ’ της ανατολής την άκρη ως της δύσης κάνεις να υψώνονται φωνές χαράς.”
Και στα εδ. 10–14
“Τη γη επισκέπτεσαι και της χαρίζεις αφθονία, την πλημμυρίζεις αγαθά·
με νερό, Θεέ, γεμίζεις το ποτάμι σου, φροντίζεις την καρποφορία της, έτσι καθώς την προετοιμάζεις.
Δίνεις στ’ αυλάκια της να πιουν, το σβωλιασμένο της το χώμα ισιώνεις, την απαλαίνεις με την ήρεμη βροχή και ευλογείς το κάθε της βλαστάρι.
Όλο τον κύκλο της χρονιάς τονε στολίζεις με τις καλοσύνες σου· όπου περάσεις χύνετ’ η αφθονία.
Στις στέπες τα λιβάδια θάλλουν κι οι λόφοι περιζώνονται χαρά.
Γεμίζουν πρόβατα τα βοσκοτόπια, οι κάμποι μες στις θημωνιές τυλίγονται·
τραγούδια και κραυγές χαράς ηχούν!”
Φοβάμαι τον Θεό επειδή Αυτός είναι η πηγή κάθε τι καλού στη ζωή μου. Τον φοβάμαι όχι επειδή απειλούμαι απ’ Αυτόν αλλά επειδή είμαι απόλυτα εξαρτημένος απ’ Αυτόν.
Ιερεμίας 5:22, 24
Την ίδια ακριβώς ιδέα συναντούμε και στην προφητική γραμματεία. Έτσι στο βιβλίο του Ιερεμία διαβάζουμε τα εξής:
22Γιατί, διαφορετικά θα με υπολογίζατε», λέει ο Κύριος. «Θα τρέματε μπροστά μου. Εγώ έβαλα την άμμο φραγμό στη θάλασσα, αιώνιο σύνορο που να το ξεπεράσει δεν μπορεί· φουσκώνει η θάλασσα μα παραπέρα δεν μπορεί να προχωρήσει. Ταράζονται τα κύματά της, αλλά το σύνορο να το περάσουν δεν μπορούν… 24Ούτε σκεφτήκατε να με τιμήσετε, εμένα τον Κύριο, το Θεό σας, που στέλνω στον καιρό της τη φθινοπωρινή και την ανοιξιάτικη βροχή, κι εξασφαλίζω κάθε χρόνο τις εβδομάδες του θερισμού».
Κι εδώ ο φόβος του Θεού είναι συνώνυμος με το να “υπολογίζεις” τον Θεό. Κι εδώ, αυτό που τον γεννά είναι η συνειδητοποίηση ότι κάθε τι που έχω εξαρτάται από τον Θεό!
Δευτερονόμιο 10:20 – 22
Αλλά και στον Νόμο και συγκεκριμένα στο Δευτερονόμιο βρίσκουμε την ίδια ιδέα. Έτσι στο Δευτερονόμιο 10:20 – 22 διαβάζουμε,
20Να σέβεστετον Κύριο, το Θεό σας· αυτόν να λατρεύετε και σ’ αυτόν να είστε αφοσιωμένοι και στ’ όνομά του να ορκίζεστε.
21Αυτός είναι το καύχημά σας κι αυτός είναι ο Θεός σας, που έκανε για σας τα μεγάλα και φοβερά εκείνα έργα, που τα είδατε με τα ίδια σας τα μάτια. 22 Εβδομήντα άτομα ήταν οι πρόγονοί σας όταν κατέβηκαν στην Αίγυπτο και τώρα ο Κύριος, ο Θεός σας σάς έκανε έναν πολυάριθμο, λαό, σαν τ’ αστέρια του ουρανού.
Και εδώ ξανά η ίδια ιδέα. Η κλήση να φοβόμαστε τον Κύριο στηρίζεται στις ευεργεσίες Του. Ο Ισραήλ υπάρχει λόγω της πρωτοβουλίας του Κυρίου. Επειδή έκανε για χάρη τους μεγάλα και φοβερά έργα αυτοί καλούνται τώρα να ανταποκριθούν με φόβο σε Αυτόν.
Η εκμάθηση του φόβου
Αφού ορίσαμε τον φόβο επιστρέφουμε στην αρχική μας πρόταση: για να ζήσουμε σωστά θα πρέπει να μάθουμε να φοβόμαστε σωστά. Ο φόβος είναι κάτι που το μαθαίνεις.
Όπως έχει δείξει μια μεγάλη έρευνα, στην παιδική και εφηβική ηλικία “μαθαίνουμε” τους φόβους που θα φοβόμαστε στην υπόλοιπη ζωή μας.3 Αξίζει να σημειώσουμε και το βιβλίο, Πολιτισμός του Φόβου (Culture of Fear) του Barry Glassner και ιδιαίτερα τον υπότιτλο, “Γιατί οι Αμερικανοί φοβούνται τα λάθος πράγματα: Έγκλημα, Ναρκωτικά, Μειονότητες, Εφηβική Εγκυμοσύνη, Παιδιά Δολοφόνοι, Μεταλλαγμένα Μικρόβια, Συντριβή Αεροπλάνων, Βία στους δρόμους και τόσα άλλα” (Why Americans are Afraid of the Wrong Things: Crime, Drugs, Minorities, Teen Moms, Killer Kids, Mutant Microbes, Plane Crashes, Road Rage, & so much more). Τι γεννά και τι προσανατολίζει τους φόβους μας; Η απάντηση του συγγραφέα είναι τα μέσα ενημέρωσης.
Η Βίβλος συμφωνεί ότι ο φόβος είναι κάτι που το μαθαίνουμε. Στο Δευτερονόμιο 17:18 – 20 διαβάζουμε,
“Όταν καθίσει στο θρόνο, θα πρέπει να γράψει για τον εαυτό του ένα αντίγραφο αυτού εδώ του νόμου σε βιβλίο, από το βιβλίο που φυλάσσεται από τους ιερείς-Λευίτες. 19Το βιβλίο αυτό πρέπει να το έχει μαζί του και να το διαβάζει όλες τις μέρες της ζωής του, για να μάθει να σέβεται τον Κύριο, το Θεό του, και να προσέχει να εφαρμόζει όλες τις εντολές και τις διατάξεις αυτού του νόμου.”
Αυτό λοιπόν στοχεύει να κάνει ο Ψαλμωδός. Θέλει να μας διδάξει να φοβόμαστε σωστά, να φοβόμαστε τον Θεό. Μας δίνει λοιπόν τέσσερις λόγους που πρέπει να μας κάνουν να μη θέλουμε να απομακρυνθούμε από Αυτόν!
Τη γενναιόδωρη ευσπλαχνία Του
Ας δούμε προσεκτικά το εδ. 13, “Όπως σπλαχνίζεται ο πατέρας τα παιδιά του, έτσι σπλαχνίζεται ο Κύριος εκείνους που τον σέβονται.”
Πρέπει να εξηγήσουμε το επίθετο “γενναιόδωρη” στην περιγραφή μας. Η σχέση των δύο στίχων αυτού του εδαφίου είναι ο παραλληλισμός και όχι η σχέση αιτίας αποτελέσματος.
Δηλαδή δεν λέει ο Θεός μάς σπλαχνίζεται ως παιδιά του επειδή Τον φοβόμαστε. Μέσω του παραλληλισμού μάς λέει ότι τα παιδιά του Θεού είναι αυτοί που Τον σέβονται, αυτούς ο Θεός τούς σπλαχνίζεται όπως ένας πατέρας τα παιδιά του. Γιατί όμως το κάνει αυτό; Ποια είναι η αιτία της ευσπλαχνίας Του; Τη βρίσκουμε στο εδ. 14 όπου στο Εβραϊκό κείμενο έχουμε την λεξούλα “επειδή”. Μας σπλαχνίζεται “[επειδή] ξέρει Αυτός από τι πλαστήκαμε, θυμάται πως είμαστε χώμα” (εδ. 14). Μας σπλαχνίζεται επειδή ξέρει ότι είμαστε φθαρτοί. Και είναι αυτή η ευσπλαχνία που μας κάνει να Τον “φοβόμαστε”.
Η ίδια λογική υπάρχει και στον Ψαλμό 130:3 – 4, “Αν εσύ, Κύριε, ανομίες παρατηρείς, ποιος, Κύριε, θ’ αντέξει; Αλλά εσύ δίνεις τη συγχώρηση, για να ’σαι σεβαστός.”
Σημειώστε τη λογική. Δεν λέει ότι μας συγχωρείς επειδή σε φοβόμαστε, αλλά σε φοβόμαστε επειδή μας συγχωρείς.
Τη φιλάνθρωπη φροντίδα Του
Επιστρέφουμε πίσω στα πρώτα εδάφια του Ψαλμού όπου ο Ψαλμωδός “κηρύττει” στον εαυτό του να μην ξεχάσει καμία από τις ευεργεσίες του Θεού στη ζωή του (εδ. 1 -2). Στη συνέχεια τις απαριθμεί.
Όταν ο Δον Κιχώτης ετοιμάζεται να επέμβει υπέρ του στρατού του Πενταπολίν και εναντίον του Αλιφανφαρόν, ο Σάντσο Πάντσα τολμά να παρατηρήσει ότι η στρατιά δεν είναι παρά ένα κοπάδι πρόβατα. «O φόβος σου -λέει ο Δον Κιχώτης- σε κάνει, Σάντσο, να μη βλέπεις ούτε να ακούς σωστά γιατί μια από τις συνέπειες του φόβου είναι ότι διαταράσσει τις αισθήσεις». Ο φόβος, όμως, μπορεί να κάνει και το ακριβώς αντίθετο. Να οξύνει τις αισθήσεις σου. Να σε κάνει ιδιαίτερα παρατηρητικό! Αυτό γίνεται στην περίπτωση του Ψαλμωδού.
Ένας μελετητής της Παλαιάς Διαθήκης ο Tremper Longmann γράφει σε ένα βιβλίο του σχολιάζοντας τη γνωστή φράση από τις Παροιμίες “Αρχή Σοφίας φόβος Κυρίου” ότι ο φόβος δεν είναι κάτι που μας ωθεί να το βάλουμε στα πόδια αλλά να γίνουμε πιο προσεκτικοί και παρατηρητικοί. Δεν μας κάνει φοβισμένους αλλά σοφούς.
Αναστοχαζόμενοι τη φροντίδα Του, γυμνάζουμε τους εαυτούς μας στον φόβο του Κυρίου.
Την επίμονη αφοσίωσή Του
Μία αλήθεια που επίμονα επαναλαμβάνει ο Ψαλμωδός είναι αυτή της αδιάρρηκτης και αφοσιωμένης αγάπης του Θεού. Την συναντούμε σε μία σειρά δηλώσεων:
- εδ. 4: “Αυτός από το θάνατο γλιτώνει τη ζωή σου, σε πλημμυρίζει μ’ έλεος κι αγάπη.”
- εδ. 8: “Ο Κύριος είναι πονετικός και γενναιόδωρος, ανεκτικός κι άμετρα σπλαχνικός”
- εδ. 11: “Όσο είναι το ύψος τ’ ουρανού πάνω απ’ τη γη, τόσο απέραντη είναι η αγάπη του”
- εδ. 17: “Αλλά η αγάπη του Κυρίου για κείνους που τον σέβονται είναι από πάντα και για παντοτινά·”
Αξίζει να σκεφτούμε το πώς ο Ψαλμός αυτός “μιλούσε” στους πιστούς την περίοδο της εξορίας. Οι ταπεινωμένοι Ισραηλίτες αναρωτιούνταν με τα λόγια του Ψαλμού 89, “Πού είναι το έλεος και η αγάπη του Θεού”;
- Ψαλμός 89:47 Ως πότε, Κύριε, θα κρύβεσαι; για πάντα σαν φωτιά θα λαμπαδιάζει η οργή σου;
- Ψαλμός 89:50 Πού είναι, Κύριε, η ευσπλαχνία σου η γνώριμη από παλιά, που στο Δαβίδ την υποσχέθηκες με την πιστότητά σου;
Ο Ψαλμός αυτός απαντά στα ερωτήματα αυτά τονίζοντας ξανά και ξανά την πιστότητα του Θεού!
Την ανατρεπτική χάρη Του
Στα εδάφια 10 – 13 έχουμε την επανάληψη μιας “πρόθεσης” στα Εβραϊκά που θα την αποδίδαμε στα Ελληνικά ως “όσο” ή “ανάλογα με”.
10 όσο έπρεπε για τις αμαρτίες μας
δε μας το ’κανε,
όσο με τις παρανομίες μας
δε μας τιμώρησε.
11Όσο είναι το ύψος τ’ ουρανού πάνω απ’ τη γη,
τόσο απέραντη είναι η αγάπη του
για κείνους που τον σέβονται.
12Όσο απέχει από τη δύση η ανατολή,
τόσο απομάκρυνε από μας τις ανομίες μας.
13 όσο σπλαχνίζεται ο πατέρας τα παιδιά του,
έτσι σπλαχνίζεται ο Κύριος εκείνους που τον σέβονται.
Η θρησκεία ξέρει από αναλογίες. Εκεί όλα είναι μετρημένα και καλοζυγισμένα. Το όσο ανταπόδοσης όμως εδώ ανατρέπεται από το σπάταλο όσο της γενναιοδωρίας της χάρης.
Δεν μας δίνει “όσο” αξίζουμε, δεν μας τιμωρεί “ανάλογα” με το τι έπρεπε. Αντίθετα όσο είναι το ύψος του ουρανού και όσο απέχει η δύση από την ανατολή και όσο σπλαχνίζεται ο πατέρας τα παιδιά του, τόσο αγάπησε ο Θεός! Είναι ο Θεός της χάρης και της συγχώρησης.
Επίλογος
Πώς όμως μπορεί ο Θεός να σπάσει τον κύκλο της ανταπόδοσης και να δείξει χάρη; Πού πάει η δικαιοσύνη Του – για την οποία επίσης μιλάει ο Ψαλμωδός στο εδ. 6;
Η απάντηση δεν δίνεται μέσα στον Ψαλμό. Εδώ γεννιέται μόνο το ερώτημα. Η απάντηση θα δοθεί αιώνες μετά στον Σταυρό του Χριστού.
Ο Ψαλμωδός ξέρει μόνο ότι ο Θεός δεν μας τιμωρεί ανάλογα με τις παρανομίες μας (εδ. 10), επειδή η αγάπη Του είναι “όσο το ύψος του ουρανού” και “όσο απέχει από τη δύση η ανατολή”.
Αυτή η αγάπη που έχει “πλάτος, μήκος, ύψος και βάθος” είναι η αγάπη του Χριστού. Διαβάζουμε στην Εφεσίους 3:18- 19, “Έτσι, θα μπορέσετε μαζί με ολόκληρο το λαό του Θεού να συλλάβετε ποιο είναι το πλάτος και το μήκος, το βάθος και το ύψος του μυστηρίου της σωτηρίας, και να γνωρίσετε την αγάπη του Χριστού, που ξεπερνάει κάθε ανθρώπινη γνώση.”
Αυτή η αγάπη είναι ο βασικός λόγος και το τελικό κίνητρο για τα οποία πρέπει να φοβόμαστε τον Θεό.
- Το άρθρο αυτό είναι το κείμενο του κηρύγματος που κηρύχθηκε στις 25 Ιουλίου 2021 στην Α’ Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία. Για να το παρακολουθήσετε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τον σύνδεσμο https://aeee.gr/sermons/i-ekmathisi-tou-fovou/
- Από το άρθρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, “Όταν ο Πάπας θα είναι μια Κινέζα…” https://www.kathimerini.gr/culture/books/1063077/otan-papas-tha-einai-mia-kineza/
- https://research.cornell.edu/news-features/learning-fear
