Εισαγωγικός λόγος
Στη σύντομη μελέτη μας θα ασχοληθούμε με την κοινωνική διάσταση της αμαρτίας. Θα ήθελα εξαρχής να διευκρινίσω ότι με αυτή δεν αναφερόμαστε στις κοινωνικές επιπτώσεις ή συνέπειες της αμαρτίας. Με την επιλογή του όρου «διάσταση» θέλουμε να τονίσουμε ότι η αμαρτία εξαρχής και εκ της συστάσεώς της έχει έναν κάθετο άξονα αναφοράς και έναν οριζόντιο. Έχει δηλαδή μια υπερβατολογική διάσταση, με αναφορά στον Θεό και μια κοινωνική, με αναφορά στο περιβάλλον (κοινωνία, δημιουργία). Ο κάθετος άξονας είναι ο καθοριστικός αλλά υπάρχει πάντοτε σε άμεση συνάρτηση με τον οριζόντιο.
Πριν εστιάσουμε στην κοινωνική διάσταση είναι σημαντικό εδώ να δούμε ότι η απομόνωση των δύο αυτών διαστάσεων οδηγεί σε ελλιπή κατανόηση της αμαρτίας. Έτσι το ένα άκρο, που συχνά το βρίσκουμε σε συντηρητικές Διαμαρτυρόμενες αναλύσεις, τονίζει την κάθετη διάσταση, δηλαδή της αμαρτίας σε αναφορά με τον Θεό και οδηγεί σε μία «ατομικιστική» θεώρηση της αμαρτίας. Για παράδειγμα, διαβάζοντας το κεφάλαιο περί αμαρτίας στη Συστηματική Θεολογία του Robert L. Reymond υπάρχει μία ενότητα με τίτλο «οι επτά συνέπειες της πτώσης»1. Και οι επτά αφορούν το άτομο και τη σχέση του με τον Θεό ή τον εσωτερικό του κόσμο.
Από την άλλη, το άλλο άκρο περιορίζει την αμαρτία μόνο στο κοινωνικό πλαίσιο. Η ανάλυση αυτή χαρακτηρίζει σύγχρονες προσεγγίσεις που, απογυμνωμένες από το μεταφυσικό και το υπερβατικό, μένουν σε μία φυσιοκρατική ανάλυση της πραγματικότητας. Αμαρτία είναι ό,τι κάνει κακό στο συνάνθρωπο και στη φύση. Μάλιστα αυτές οι θεωρήσεις θεωρούνται και ως μια εναλλακτική απάντηση στο ερώτημα της διάδοσης της αμαρτίας 2. Σε μια εποχή που η κλασική βιολογική ερμηνεία της μετάδοσης αμφισβητείται για πολλούς και διάφορους λόγους, η εξήγηση που τονίζει τους κοινωνικούς, εξωτερικούς και υπερ-ατομικούς παράγοντες για τη διάδοση της αμαρτίας γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής. Η αμαρτία δεν αντιμετωπίζεται μόνο ή κυρίως με ατομικούς και εσωτερικούς όρους αλλά ως κάτι που υπάρχει μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο και στις κοινωνικές δομές. Γεννιόμαστε όχι με αμαρτία αλλά μέσα στην αμαρτία. Η αμαρτία «κληροδοτείται» σε μας μέσα από τη συλλογική διαμόρφωση των κοινωνικών δομών που την υποστασιοποιούν και μέσα στις οποίες το άτομο εντάσσεται και κοινωνικοποιείται.
Πιστεύουμε ότι και τα δύο αυτά άκρα είναι προβληματικά. Θεωρούμε ότι οι δύο άξονες, ο κάθετος και ο οριζόντιος έχουν νόημα μόνο σε σχέση ο ένας με τον άλλον. Στην ανάλυσή μας θα δείξουμε τι εννοούμε με αυτό. Για να παρουσιάσουμε την κοινωνική διάσταση της αμαρτίας θα χρησιμοποιήσουμε τρεις βασικές έννοιες.
Η πρώτη είναι η έννοια του «προπατορικού» ή πιο σωστά του «πρωταρχικού αμαρτήματος», η δεύτερη η έννοια του «σαλόμ» και η τρίτη η έννοια του «κόσμου».
Ας περάσουμε να τις δούμε μία – μία.
Η συλλογική εμπειρία της αμαρτίας
Ο άνθρωπος δεν αμαρτάνει ποτέ μόνος του αλλά ως μέλος του ανθρώπινου γένους. Το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος ή πιο σωστά του πρωταρχικού αμαρτήματος τονίζει ότι με την πράξη της αμαρτίας το άτομο δεν ανακαλύπτει τον εαυτό του ως ένοχο αλλά ως συνένοχο. Η βιβλική βάση για αυτή τη θεώρηση πέρα από τα κεφάλαια 2 και 3 του βιβλίου της Γένεσης είναι το κεφ. 5 της προς Ρωμαίους επιστολής. Δεν θα επιχειρήσουμε εδώ λεπτομερή ανάλυσή του. Υπάρχουν πολλά σημεία δύσκολα και αμφιλεγόμενα. Πιστεύω όμως ότι όλοι θα συμφωνούσαν πως το Ρωμαίους 5 υποστηρίζει τη θέση ότι η αμαρτία είναι κοινή μοίρα του ανθρώπινου γένους. Ο Θάνος Λίποβατς το περιγράφει ως εξής: «η πρωταρχική (προπατορική) αμαρτία σημαίνει τη συσσώρευση των αμαρτιών των προηγούμενων γενεών, η οποία βαραίνει ως εφιάλτης και ως πεπρωμένο επάνω στους ώμους των επόμενων γενεών και εκδηλώνεται ως δυσφορία μέσα στον πολιτισμό» 3.
Αυτό το περιγράφει ο Κίρκεγκορ με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο, όταν υποστηρίζει ότι το «άτομο όταν είναι ένοχο, μοιάζει ως εάν να ήταν ένοχο για τα αμαρτήματα όλου του κόσμου» 4.
Στο σημαντικό βιβλίο Γκίλιαντ της Μέριλιν Ρόμπινσον, ο πρωταγωνιστής γράφει ένα ημερολόγιο για να το αφήσει στον γιο του ώστε να το διαβάσει μετά τον θάνατό του. Μέσα σε αυτό αναφέρει τη σχέση του με τον δικό του πατέρα και τον παππού του. Τέσσερις γενιές δηλαδή που διαπλέκονται σε ένα χρονικό συνεχές. Μιλά, λοιπόν, σε ένα σημείο για ένα μυστικό που έκρυβε ο παππούς του, για κάτι κακό που είχε κάνει στο παρελθόν. Γράφει:
«Είχα, λοιπόν, την τάση να πιστεύω ότι ο παππούς μου είχε κάνει κάτι μάλλον αποτρόπαιο και ο πατέρας μου εξαφάνιζε τα αποδεικτικά στοιχεία κι εγώ ήμουν εμπλεκόμενος σε όλο αυτό το μυστικό χωρίς τελικά να ξέρω ποιο ήταν. Τέλος πάντων, υποθέτω ότι αυτή είναι η ανθρώπινη συνθήκη….Τις δουλειές του Κάιν πάλευε λίγο -πολύ να συγκαλύψει ο πατέρας μου…” 5. Χωρίς να ξέρει ο άνθρωπος βρίσκει τον εαυτό του μπλεγμένο σε ένα μυστικό και παλεύει με «τις δουλειές του Κάιν». Η δική του αμαρτία και αμαρτωλότητα είναι πάντα μέρος μιας πανανθρώπινης κληρονομιάς. Μιας τραγικής συλλογικότητας. Η αμαρτία μου, λοιπόν, δεν είναι ποτέ η δική μου αμαρτία καθώς εξ ορισμού έχει μια συλλογική διάσταση.
Η διαβρωτική και αποσυνθετική δύναμη της αμαρτίας
Μια άλλη έννοια χρήσιμη για την κατανόηση της κοινωνικής διάστασης της αμαρτίας είναι το «σαλόμ». Με αυτή την εβραϊκή λέξη, που συχνά μεταφράζεται ως ειρήνη, η Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται στη ζωή όπως ο Θεός τη θέλησε, την ονειρεύτηκε και τελικά την προσδιόρισε. Ο καθηγητής Κορνήλιος Πλάντινγκα αναδεικνύει την έννοια αυτή ως συστατική της σημασίας της αμαρτίας 6. Ορίζει ως «σαλόμ» την αρμονική σχέση του Θεού, των ανθρώπων και όλης της κτίσης με δικαιοσύνη, αίσθημα πληρότητας και απόλαυσης. Όταν τα πράγματα είναι όπως πρέπει να είναι! Ή πιο σωστά όπως ο Θεός τα έπλασε και τα θέλει να είναι. Αμαρτία, λοιπόν, είναι ο βανδαλισμός και η αποδόμηση του «σαλόμ». Ο Θεός μισεί την αμαρτία όχι μόνο επειδή παραβιάζει τον νόμο Του αλλά πιο ουσιαστικά επειδή παραβιάζει το «σαλόμ», επειδή διαρρηγνύει το καλό υφάδι της ειρήνης και της αρμονίας των πραγμάτων που ο Θεός δημιούργησε. Συχνά, αναφέρει ο Πλάντινγκα, οι προφήτες οραματίζονται μια νέα εποχή όπου τα πράγματα θα είναι όπως πρέπει να είναι. Για παράδειγμα, ο Ησαΐας σε μία σειρά περικοπών μιλά για αυτή την καινή κτίση που είναι στο μέλλον (δες Ησαΐας 2:2-4, 11:1-9, 32:14 – 20, 42:1-12, κεφ. 60, 65:17 – 25). Η αμαρτία, λοιπόν, ορίζεται ως το αντίθετο αυτού του οράματος. Είναι η φθορά που αποσυνθέτει τη Δημιουργία με το να θολώνει τα ηθικά όρια, με το να αναμειγνύει αυτά που πρέπει να μένουν χωριστά. Ανοίγει τρύπες ώστε από αυτές να εισβάλλει «χάος» μέσα στην καλή Δημιουργία. Η αμαρτία είναι αυτό που μας φέρνει προς το χάος, το μηδέν, τον θάνατο. Η αμαρτία προσβάλλει τον Θεό όχι μόνο επειδή αψηφά τον ίδιο άμεσα ως ασέβεια και βλασφημία αλλά και επειδή καταστρέφει και ακυρώνει αυτό που ο Θεός έπλασε. Για παράδειγμα, η αμαρτία του σεξισμού και του ρατσισμού στρέφεται κατά του Θεού επειδή στρέφεται κατά των πλασμάτων που Εκείνος δημιούργησε. Βλέπουμε, λοιπόν, εδώ τη σημασία των δύο αξόνων για τους οποίους μιλήσαμε στην εισαγωγή του άρθρου μας. Ο ένας νοηματοδοτεί τον άλλο και οι δύο στέκουν μαζί. Βλέπουμε ταυτόχρονα ότι η αμαρτία δεν είναι ποτέ ατομική υπόθεση. Κάθε πράξη αμαρτίας φθείρει το «σαλόμ», την αρμονία και τάξη της καλής δημιουργίας του Θεού. Έτσι κάθε αμαρτία εξ ορισμού έχει κοινωνική διάσταση.
Η αμαρτία μέσα στις δομές του κόσμου και ως συστημικό κακό
Η τρίτη έννοια που θα αξιοποιήσουμε είναι η έννοια του «κόσμου». Πιο σωστά θα έπρεπε να πούμε η βιβλική και θεολογική αντίληψη για τον κόσμο. Συχνά η Καινή Διαθήκη δίνει στον όρο «κόσμος» ένα αρνητικό πρόσημο.
Θα ξεκινήσουμε με μερικές ενδεικτικές αναφορές από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, όπου ο «κόσμος» παρουσιάζεται ως σύστημα που εναντιώνεται στον Θεό και στα σχέδιά Του. Έτσι διαβάζουμε στο Ιωάν. 7:7, «Ο κόσμος δεν μπορεί να μισεί εσάς· Eμένα όμως Mε μισεί, γιατί Eγώ δεν παύω να τον καταγγέλλω πως τα έργα του κατευθύνονται από το διάβολο». Και παρακάτω στο 15:18 – 19, «Αν σας μισεί ο κόσμος, να ξέρετε πως πριν από σας Eμένα έχει μισήσει. Αν ανήκατε στον κόσμο, τότε ο κόσμος θα σας αγαπούσε σαν κάτι δικό του. Επειδή όμως δεν ανήκετε στον κόσμο, αφού Eγώ σας διάλεξα και σας ξεχώρισα από τον κόσμο, γι’ αυτό σας μισεί ο κόσμος». Την ίδια θεώρηση του κόσμου συναντάμε και στην Εφεσίους 2:2, «Ζούσατε τότε σύμφωνα με τις απαιτήσεις αυτού εδώ του κόσμου, υπακούοντας στον άρχοντα των πονηρών δυνάμεων που βρίσκονται ανάμεσα σε ουρανό και γη, στο σατανικό πνεύμα που εξακολουθεί να εξουσιάζει όσους δεν υπακούν στον Θεό».
Αλλού βλέπουμε τον «κόσμο» ως αμαρτωλό αξιακό σύστημα. Για παράδειγμα στην Α’ Κορινθίους 1:27-28, «Αλλά αυτούς που ο κόσμος τούς θεωρεί μωρούς, εκείνους διάλεξε ο Θεός για να ντροπιάσει τελικά τους σοφούς· κι αυτούς που ο κόσμος τούς θεωρεί ανίσχυρους, εκείνους διάλεξε ο Θεός για να ντροπιάσει τελικά τους κατά κόσμον ισχυρούς· κι αυτούς που ο κόσμος τούς θεωρεί παρακατιανούς και περιφρονημένους, εκείνους διάλεξε ο Θεός, τα μηδενικά, για να καταργήσει όσους θαρρούν πως είναι κάτι».
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και άλλες περικοπές παρόμοιες αλλά πιστεύουμε ότι αυτές αρκούν για να δούμε ότι ο Λόγος του Θεού βλέπει ότι η αμαρτία υποστασιοποιείται και αποκρυσταλλώνεται σε δομές που μας περιβάλλουν ως κοινωνικός περίγυρος, ως «κόσμος». Το κακό δεν είναι μόνο ατομικό αλλά είναι συστημικό. Για παράδειγμα, στις μέρες μας υπάρχει μια ουσιαστική ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα του trafficking. Εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται ότι προσπαθώντας να μιλήσει για την αμαρτία του trafficking ξεφεύγει από άτομα και επιμέρους ευθύνες (αν και υπάρχουν) και μιλά για δυνάμεις, δομές, σύστημα. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι αυτό που ανέδειξε τη συστημική διάσταση της αμαρτίας στη θεολογική σκέψη της εποχής μας είναι η λεγόμενη Θεολογία της Απελευθέρωσης η οποία γεννήθηκε στη Λατινική Αμερική. Στον απόηχο της Β΄ Συνόδου του Βατικανού (1962-1965), συνήλθε στο Μεντεγίν της Κολομβίας η Σύνοδος των Επισκόπων της Λατινικής Αμερικής, τον Αύγουστο του 1968. Τα κείμενα που προέκυψαν διατυπώνουν τις αρχές της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, αναδεικνύοντας τις δομικές αιτίες της αδικίας και της παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η αμαρτία, λοιπόν, δεν είναι μόνο μεμονωμένες και ατομικές πράξεις αλλά μορφοποιείται σε σύστημα, σε αμαρτωλές δομές, σε κοινωνική βία, σε διαβρωμένους και διαβρωτικούς θεσμούς.
Τελικός λόγος
Κλείνουμε με μία ακόμη αναφορά από το βιβλίο του Θάνου Λίποβατς. Γράφει: «Αυτή η μη ηθελημένη και ασυνείδητη συνενοχή ανάμεσα στους ανθρώπους, στον πληθυντικό αριθμό, μπορεί να ξεπεραστεί συλλογικά και ατομικά ως μετάνοια και αλληλεγγύη».
Μετάνοια και αλληλεγγύη…
- Robert Reymond, A New Systematic Theology of the Christina Faith, Nashville, Tennessee: Thomas Nelson, 1998, 446
- Alistair McFadyen, Bound to Sin: Abuse, Holocaust and the Christian Doctrine to Sin, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, σελ.34 – 40
- Θάνος Λίποβατς, Η Απατηλή Σαγήνη και η Διαβρωτική Βία του Κακού, Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2012, σελ. 357
- Ό.π., σελ. 167
- Μέριλιν Ρόμπινσον, Γκίλιαντ, Αθήνα: Εν Πλώ, 2004, σελ. 108.
- Cornelius Plantinga, Not The Way It’s Supposed to Be, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans Publishing Co., 1995
