Ήταν στις 28 Αυγούστου του 1963, όταν, με την απαράμιλλη ευγλωττία του, ο Αφρο-Αμερικανός, βαπτιστής ιεροκήρυκας, Δρ. Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, παρουσίασε ένα όνειρο. Ο οραματισμός του Κινγκ βγαλμένος μέσα από τους κοινωνικούς αποκλεισμούς και τις ακραίες ανισότητες του Αμερικανικού Νότου, αντήχησε σε όλα τα μήκη και πλάτη της Αμερικανικής Ηπείρου αλλά και ολόκληρου του πλανήτη. Εάν μπορούσε να συμπυκνώσει κανείς την εμβληματική ομιλία του Κινγκ σε μια πρόταση, πιστεύω αυτή θα προέκυπτε αυτούσια μέσα από τον ίδιο τον λόγο του:
Έχω ένα όνειρο, ότι τα τέσσερα παιδιά μου θα ζουν μια μέρα σε ένα έθνος, όπου δε θα κρίνονται με βάση το χρώμα του δέρματος τους, αλλά από το περιεχόμενο του χαρακτήρα τους1.
Δεν είμαι βέβαιος πὠς ακριβώς προσλαμβάνεται από τους ανθρώπους της εποχής μας το ονειροπόλημα του Κινγκ, η σκέψη δηλαδή ότι θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει μια τέτοια κοινωνία ανθρώπων, κοινωνία δικαίου, ίσων ευκαιριών, ανθρώπινων δικαιωμάτων και αρχών. Θεωρώ όμως εντελώς ξεκάθαρο ότι σήμερα στον πλανήτη μας, το όνειρο του Κινγκ παραμένει ασύλληπτα άπιαστο και απόμακρο. Και φαίνεται δυστυχώς περισσότερο άπιαστο σήμερα, από ότι στις πονεμένες μέρες που έζησε και τελικά δολοφονήθηκε ο σημαντικός αυτός ηγέτης.
Σήμερα καθίσταται απόλυτα απαγορευτική η όποια πρόθεση των ανθρώπων να ονειρεύονται τέτοια όνειρα, να βάζουν τέτοιες σκέψεις στο μυαλό τους, πολύ δε περισσότερο να τις λένε και στους άλλους.
Οδηγούμαστε λοιπόν σε ένα κομβικό ερώτημα: από πού ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ άντλησε την έμπνευσή του; Από πού προέκυψε το δικαίωμά του να διατυπώνει τέτοιους οραματισμούς;
Γιατί εάν στον δυτικό κόσμο, με τα άπειρα προβλήματα του, υπήρξε ποτέ κάποιο περιθώριο για την παρουσίαση τέτοιων οραμάτων, δυστυχώς παρόμοιες δυνατότητες δε δόθηκαν σε κάποιες άλλες κοινωνίες ανθρώπων, για τις οποίες οι κάτοικοι της δύσης ποτέ δεν είχαν σαφή εικόνα της ανθρώπινης κατάστασης, αλλά και προτιμούν να μένουν στο σκοτάδι.
Γράφει ο Ινδός, Χριστιανός διανοητής Βισάλ Μαγκαλουάντι2 ότι πριν 1000 χρόνια ο Ισλαμικός πολιτισμός υπερείχε της Ευρώπης σε όλα τα επίπεδα. Οι άρχοντες του ήταν πλουσιότεροι, οι στρατοί του ήταν κατά πολύ δυνατότεροι και οι διανοητές του είχαν προχωρήσει περισσότερο στις τέχνες, στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Ξαφνικά όλα αντιστράφηκαν. Σήμερα εάν εξαιρέσουμε το πετρέλαιο, τα πέντε εκατομμύρια των Φιλανδών εξάγουν περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες από ότι τα 165 εκατομμύρια του Αράβων. Όσο για την Φιλανδία, μαζί με κάποιες χώρες του δυτικού κόσμου, αποτελούν έναν από τους πιο επιθυμητούς προορισμούς για όλους τους κατατρεγμένους του πλανήτη που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον και λίγη αξιοπρέπεια.
Τι ήταν εκείνο που έφερε αυτή την δραματική άνοδο της δύσης, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος έμεινε στην κυριολεξία στάσιμος; Ο Μαγκαλουάντι πέρα από την κυρίαρχη εκδοχή, αυτό που λίγο-πολύ όλοι μας μάθαμε στο σχολείο – ότι στη δύση οι άνθρωποι ξαναθυμήθηκαν την «αξία» του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του Αναγέννησης, αναγνωρίζει τον σημαντικότερο παράγοντα, την πρωτόγνωρη επιρροή ενός βιβλίου που άλλαξε τον δυτικό κόσμο, την Αγία Γραφή.
Έτσι καθώς στάθηκε ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ μπροστά στο Λίνκολν Μεμόριαλ της Αμερικανικής πρωτεύουσας χρησιμοποιεί ως θεμέλιο του ονείρου του, τον αρχαίο προφήτη Αμώς:
Αλλ’ η κρίσις ας καταρρέη ως ύδωρ και η δικαιοσύνη ως αένναος χείμαρρος.
Αμώς 5: 24
Και φυσικά καθώς ο Κίνγκ παραπέμπει σε ένα κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, το κοινό του γνωρίζει ακριβώς σε τι αναφέρεται, πράγμα καθόλου δεδομένο για τον υπόλοιπο κόσμο, και τότε και σήμερα.
Ποιες είναι όμως οι βασικές επιρροές της Αγίας Γραφής στον Δυτικό Κόσμο; Πώς ένα βιβλίο επηρεάζει κατά τέτοιον τρόπο τον δυτικό άνθρωπο, ενώ όλοι οι άλλοι μένουν στο δικό τους κόσμο; Η απάντηση φαίνεται απλή και ταυτόχρονα συντριπτική. Η Αγία Γραφή επηρέασε τα πάντα. Έφερε τα πάνω κάτω. Διαπέρασε κάθε υπόστρωμα των δυτικών κοινωνιών. Υπ’ αυτήν την έννοια είναι αδύνατο σε ένα σύντομο σημείωμα να παρουσιάσει κανείς το περιεχόμενο μιας εγκυκλοπαίδειας. Θα προσπαθήσω ωστόσο να θέσω στην προσοχή σας κάποιες επιγραμματικές παρατηρήσεις:
Η Αγία Γραφή ήταν εκείνη που:
- Έφερε στο προσκήνιο την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης.
- Έδωσε ώθηση στην επιστήμη, την έρευνα και την τεχνολογία.
- Επηρέασε την τέχνη και την ανθρώπινη έκφραση.
- Εξήγησε το νόημα και το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η Αγία Γραφή έφερε στο προσκήνιο την αξία του ανθρώπου
Σήμερα όπως και στον μεσαίωνα, στα περισσότερα σημεία του πλανήτη, η ανθρώπινη ζωή είναι ασήμαντη και αναλώσιμη. Εάν αναλογιστεί κανείς τα βιώματα δισεκατομμυρίων ανθρώπων στο λεγόμενο αναπτυσσόμενο κόσμο, τα παιδιά που πεθαίνουν σα σκυλιά, τις γυναίκες που πουλιούνται στα σκλαβοπάζαρα του αγοραίου έρωτα, τους ανθρώπους που πνίγονται στις θάλασσες, αναζητώντας κάτι καλύτερο, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν κανένα δικαίωμα, καμία προοπτική που να υποδηλώνει έστω και συμβολικά την αξιοπρέπειά τους. Οι περισσότεροι άνθρωποι στον αναπτυσσόμενο κόσμο καταβάλουν τεράστιο μόχθο και προσπάθεια σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους, αλλά με ελάχιστες προόδους ως προς την βελτίωση της ποιότητας της.
Στην δύση η ανθρώπινη αξία ορίστηκε από το βιβλικό κείμενο. Στο επίκεντρο της βιβλικής αφήγησης υπάρχει ο Θεός που επιλέγει να γίνει άνθρωπος. Ποια άλλη αφήγηση θα μπορούσε ποτέ να αποτυπώσει συγκλονιστικότερα την αξία του ανθρώπου; Ο Θεός επιλέγει να γίνει άνθρωπος και να κατοικήσει με τους ανθρώπους, προφανώς για όντα που θεωρεί ότι αξίζουν. Το μοναδικό αυτό κείμενο άρχισε να τυπώνεται γύρω στο 1440 και να διακινείται ευρύτερα στην Βόρεια Ευρώπη και αργότερα στην Αμερική. Βρέθηκε όμως στο προσκήνιο της Ευρώπης πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας. Ήταν η εποχή που οι Ευρωπαίοι απέκτησαν πιο άμεση επαφή με τον λόγο του Θεού.
Πρώτα κάποιοι άνθρωποι των γραμμάτων άρχισαν να αντιλαμβάνονται την μοναδικότητα της Αγίας Γραφής. Αξίζει να αναφέρω για την ιστορία, τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Τζον Ουίκλφ (John Wycliffe). Το μεταφραστικό έργο του ήταν μνημειώδους σημασίας για ολόκληρη την Ευρώπη. Επίσης ο καθηγητής του Πανεπιστήμιου της Πράγας, Γιαν Χους (Jan Hus), φανερά επηρεασμένος από τον Ουίκλφ, μίλησε ανοιχτά για την Αγία Γραφή ως μοναδική αυθεντία για την σωτηρία του ανθρώπου3. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βυρτεμβέργης και βασικός πυλώνας της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, Μαρτίνος Λούθηρος μετάφρασε την Αγία Γραφή στα γερμανικά, προς όφελος του μέσου Γερμανού4. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν διατεθειμένοι και να πεθάνουν ακόμη για να μπορεί ο κάθε άνθρωπος να διαβάζει την Αγία Γραφή στη γλώσσα του και κυρίως να την καταλαβαίνει. Και στα δικά μας τα μέρη, το 1628, ο φωτισμένος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρις, επηρεασμένος από τους Ευρωπαίους φίλους του, τύπωσε την Καινή Διαθήκη στη γλώσσα που μιλούσαν τότε οι Έλληνες. Έλπιζε σε μια αναγέννηση του Ελληνισμού με θεμέλιο τον λόγο του Θεού. Φυσικά το πλήρωσε με τη ζωή του5.
Η Αγία Γραφή επηρέασε το πολιτικό σκηνικό τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ, κάτι που καταγράφεται στα συντάγματα των δυτικών χωρών. Έτσι για παράδειγμα η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών ξεκινάει με την εμβληματική δήλωση ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν δημιουργηθεί ίσοι». Και ότι τους έχουν χορηγηθεί από τον Δημιουργό τους αναφαίρετα δικαιώματα, όπως «η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας»6.
Στη συνέχεια όλα τα συντάγματα του δυτικού κόσμου, και όχι μόνο, επηρεάστηκαν από τις βιβλικές αρχές που όρισαν την ανθρώπινη αξία, μια αξία που έδωσε στον άνθρωπο ο Θεός και για τον λόγο αυτό αξίζει να προστατευτεί με κάθε κόστος. Στα χρόνια που ακολούθησαν πολλοί ύψωσαν τη φωνή τους, τονίζοντας την αξία του ανθρώπου όπως παρουσιάζεται στο βιβλικό κείμενο. Και αν το παρόν κείμενο ξεκινά με το όνειρο του φλογερού μαύρου ιεροκήρυκα, 200 χρόνια πριν τον Κινγκ, ένας Άγγλος, πολιτικός καριέρας, που γνώρισε τη χάρη του Θεού, ο Γουίλιαμ Γουίλμπερφορς (William Wilberforce), έδωσε έναν συγκλονιστικό αγώνα ζωής για την κατάργηση του δουλεμπορίου και είδε τελικά τον συγκεκριμένο νόμο να ψηφίζεται στο Βρετανικό Κοινοβούλιο λίγο πριν πεθάνει7.
Η Αγία Γραφή έδωσε ώθηση στην επιστήμη, την έρευνα και την τεχνολογία
Όλα τα σημαντικά πανεπιστήμια της δύσης έχουν χριστιανική αφετηρία. Δείτε για παράδειγμα την ιστορία των πιο γνωστών πανεπιστημίων του πλανήτη, του Harvard, της Οξφόρδης (Oxford) και του Κέϊμπριτζ (Cambridge). Ξεκίνησαν ως θεολογικά σχολεία με στόχο να εκπαιδεύσουν εκκλησιαστικούς ηγέτες.
Η έκρηξη των επιστημών και της τεχνολογίας θεμελιώθηκε πάνω στην Αγία Γραφή. Οι πρωτοπόροι των επιστημών ήταν άνθρωποι της πίστης, οι οποίοι έταξαν τον εαυτό τους στην αναζήτηση της αλήθειας. Πίστευαν ότι ο κόσμος είναι λογικά δομημένος, επειδή είναι δημιουργημένος από έναν Υπέρτατο Νου. Ως λογικά δομημένος είναι και λογικά διερευνήσιμος. Ένας τέτοιος κόσμος, μπορεί να γίνει κατανοητός λογικά, επειδή ο Θεός που τον δημιούργησε είναι λογικό Ων. Οι πρώιμοι λοιπόν επιστήμονες και ερευνητές αναζητούσαν την αλήθεια – χωρίς εισαγωγικά.
Η αναζήτηση αυτή της αλήθειας καταγράφεται στην πρώιμη ιστορία των μεγάλων πανεπιστημίων της Δύσης. Έτσι για παράδειγμα, η λέξη-κλειδί, που εμφανίζεται στο λογότυπο του πανεπιστήμιου του Χάρβαρντ (Harvard) εδώ και τέσσερις αιώνες είναι Veritas (Η Αλήθεια). Μάλιστα ολόκληρη η φράση – σφραγίδα του Χάρβαρντ – ήταν η ακόλουθη: Veritas Christo et Ecclesiae (Η αλήθεια του Χριστού και της Εκκλησίας). Φυσικά όλα αυτά έχουν συμβολική αξία σήμερα, καθώς ανήκουν πλέον στην μακρινή ιστορία.
Οι πρώτοι επιστήμονες αναζητούσαν την αλήθεια ως προέκταση του λόγου του Θεού, ο οποίος ως ο αληθινός Λόγος είναι η πηγή των διανοητικών περιεργειών τους. Αυτό ισχύει για τον θεμελιωτή των φυσικών επιστημών, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Κέϊμπριτζ, Ισαάκ Νεύτωνα, όπως και για μεταγενέστερους διανοητές, όπως, π.χ. ο Τζέημς Κλερκ Μάξουελ (James Clerk Maxwell) – πατέρας της θεωρίας του ηλεκτρομαγνητισμού – ο οποίος στην είσοδο του εργαστηρίου του στο Πανεπιστήμιο του Κέϊμπριτζ8, έγραψε το παρακάτω απόσπασμα από τους Ψαλμούς:
Μεγάλα τα έργα του Κυρίου, εξηκριβωμένα υπό πάντων των ηδυνομένων εις αυτά.
Ψαλμός 111: 2
H Αγία Γραφή επηρέασε την τέχνη και την ανθρώπινη έκφραση
Η τέχνη αποτελεί μια διαχρονική μορφή ανθρώπινης έκφρασης. Ωστόσο σε εποχές που η Αγία Γραφή βρέθηκε στο προσκήνιο των δυτικών κοινωνιών, η παρουσία της αποτυπώνεται στις διάφορες μορφές τέχνης. Μετά την μεταρρύθμιση καθιερώθηκε ένα κίνημα φυσικού ρεαλισμού στις εικαστικές καταγραφές, ενώ η μουσική αποτυπώνει το μεγαλείο του Θεού αλλά παράλληλα υμνεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Η δοξολογία καταλήγει στον θρίαμβο όπως τον αποτυπώνει ο Handel, ενώ ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (Johann Sebastian Bach) δε διστάζει να αποδώσει μόνο στον Θεό την δόξα που του ανήκει για τα απολύτως μεγαλοφυή μουσικά του δημιουργήματα.
Η τέχνη, στις περιόδους που η Αγία Γραφή βρέθηκε στην πρώτη γραμμή των κοινωνικών εξελίξεων, αναγνωρίζει την ομορφιά του φυσικού κόσμου, την δόξα του Θεού στη δημιουργία Του, καθώς και την ευγνωμοσύνη του ανθρώπου για την σωτηρία του. Ο διάσημος Χριστιανός διανοητής Φράνσις Σέϊφερ (Francis Schaefer) αναλύει εκτενώς την σχέση της Αγίας Γραφής με την τέχνη αλλά και τον σταδιακό εκφυλισμό της τέχνης, σε άλλες εποχές, όταν οι δυτικές κοινωνίες απομακρύνθηκαν από τις βιβλικές τους αφετηρίες9.
Η Αγία Γραφή εξήγησε το νόημα και το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο δυτικός κόσμος συνδέεται ιστορικά με την Αγία Γραφή, καθώς το βιβλίο αυτό κεφαλαιοποιεί σε διαφορετικά επίπεδα τις αρχές των κοινωνιών της δύσης, ενώ παράλληλα διαφοροποιεί τη δύση από άλλους πολιτισμούς. Όπως ήδη τονίστηκε, αναδεικνύει την αξία του ανθρώπου, δίνει ώθηση στις επιστήμες και την τεχνολογία, ενώ ταυτίζεται με συγκεκριμένα δημιουργικά κινήματα κυρίως στη μουσική, αλλά και με άλλες μορφές τέχνης. Είναι η φύση της βιβλικής αφήγησης τόσο ανατρεπτική που οδηγεί σε διαδοχικές ιστορικές ανατροπές τον δυτικό άνθρωπο.
Όλα όμως τα παραπάνω συνδέονται με ένα βαθύτερο υπαρξιακό ζήτημα που απασχολεί ιστορικά όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους. Γιατί εξάλλου ο άνθρωπος να πιστέψει στην αξία του ανθρώπου; Τι είναι εκείνο που έδωσε ξαφνικά αξία στον άνθρωπο, ενώ στα 1000 περίπου χρόνια του μεσαίωνα που είχαν προηγηθεί, ο άνθρωπος βίωνε την απόλυτη οντολογική απαξίωση; Πέθαινε μαζικά από επιδημίες τύφου και χολέρας, ζούσε ως κολίγος σε κλειστούς οικισμούς, χωρίς δική του περιουσία. Τα ταξίδια ήταν σχεδόν αδύνατα. Οι άνθρωποι ήταν κατά κανόνα αναλφάβητοι, ενώ η περιορισμένη γνώση μεταβιβάζονταν προφορικά από γενιά σε γενιά.
Η απάντηση κρύβεται και πάλι στην βιβλική αφήγηση. Οι Ευρωπαίοι άρχισαν να μιλούν για την αξία του ανθρώπου, μια αξία τόσο ασύλληπτη, τόσο μοναδική, που ο ίδιος ο Θεός αφήνει την δόξα Του για να ζήσει και να πεθάνει ως άνθρωπος. Και μετά ως ο αναστημένος Παντοκράτορας προσκαλεί τους ανθρώπους – εκείνους που Τον δέχθηκαν – να Τον ακολουθήσουν σε αυτόν τον κόσμο αλλά και να πιστέψουν στην αιώνια προοπτική τους.
Το βιβλικό κείμενο ξεδιπλώνει μια ιστορία που ξεκινά πριν τον άνθρωπο και τους ανθρώπινους πολιτισμούς και συνεχίζεται μετά τον παρόντα κόσμο στην αιωνιότητα του Θεού. Αυτή η ασύλληπτη αφήγηση νοηματοδοτεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Δίνει υπαρξιακές απαντήσεις στον άνθρωπο. Απαντήσεις που εκφράζονται στους μεγαλοπρεπείς καθεδρικούς ναούς, στους πίνακες του Ρέμπραντ, στα ορατόρια των μουσουργών, αλλά και στην πληθώρα των νέων πανεπιστημίων της Ευρώπης. Ο άνθρωπος ήξερε τελικά γιατί υπάρχει, που πηγαίνει, και, το πιο σημαντικό, ξέρει ότι αξίζει. Και αν αξίζει ο ίδιος, αξίζουν και οι συνάνθρωποι του. Χαρακτηριστικό των κοινωνιών στις οποίες κυριάρχησε η Αγία Γραφή ήταν οι αγώνες για την ελευθερία, για τα δικαιώματα των ανθρώπων και για την προστασία της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Στο κέντρο αυτών των κοινωνιών ήταν επίσης το άτομο ως υπεύθυνο ον. Σε αυτό το πλαίσιο καταγράφονται οι μεγάλες προσωπικές αλλαγές και μεταμορφώσεις.
Έτσι για παράδειγμα, όταν ένας Άγγλος καπετάνιος σε δουλεμπορικό πλοίο, ο John Newton, γνώρισε την χάρη του Θεού, πρόσφερε στη συνέχεια τη ζωή του στους σκοπούς της ελευθερίας. Μάλιστα έγραψε τους πιο γνωστούς στίχους σε όλον τον κόσμο με τίτλο: «Θαυμάσια Χάρις». Εικάζεται ότι ήρθε σε επαφή με την μελωδία όταν μετέφερε ανθρώπους από τη δυτική Αφρική για να πουληθούν δούλοι στην Αμερική. Η μελωδία, ένας αφρικάνικος θρήνος που μουρμούριζαν οι δούλοι καθώς έσερναν την αλυσίδα τους – φιλοξένησε τους στίχους του Newton και αποτέλεσε μια παγκόσμια διακήρυξη της χάρης του Θεού.
Το τέλος του δυτικού πολιτισμού;
Η ιστορία του δυτικού πολιτισμού είναι θεμελιωμένη στην βιβλική αφήγηση. Ακόμη και σήμερα στη μετα-χριστιανική Ευρώπη υπάρχουν μαρτυρίες της σημαντικότητας της Αγίας Γραφής στην ιστορία των δυτικών χωρών. Τόσο ο βιαστικός ταξιδιώτης, όσο και ο προσεκτικός ερευνητής ανακαλύπτει σημάδια του βιβλικού παρελθόντος. Ορισμένα φαίνονται ξεκάθαρα στην αρχιτεκτονική των δυτικών πόλεων, στα πανεπιστημιακά συγκροτήματα με τις επιβλητικές εκκλησίες, στις χορωδίες και στα μουσικά σύνολα, στα συντάγματα και τους νόμους των κρατών, στις επιγραφές των μνημείων.
Ωστόσο σήμερα η Αγία Γραφή δεν είναι πλέον στην πρώτη γραμμή των κοινωνικών και πολιτισμικών ζυμώσεων. Αρχικά το κίνημα του Ουμανισμού και αργότερα οι παράγωγες σχολές, ο Δαρβινισμός, ο Φροϋδισμός και ο Κομμουνισμός – έθεσαν ως κυρίαρχο στόχο την θεοποίηση του ανθρώπου. Νέες αφηγήσεις έστρεψαν τις δυτικές κοινωνίες προς άλλη κατεύθυνση. Ο Θεός μπήκε στο περιθώριο. Ο άνθρωπος πλέον είχε καθίσει στο θρόνο Του. Σήμερα, οι κυρίαρχες σχολές σκέψης επιδίδονται στην ανάλυση των «κειμένων» υπό την έννοια ότι τόσο ο ανθρώπινος λόγος αλλά και κάθε μορφή ανθρώπινης έκφρασης αποτελούν «κείμενα» προς ανάλυση. Μέσα στα «κείμενα» αναζητείται η νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο πρώιμος θετικισμός έχει σταδιακά αντικατασταθεί από την ψυχανάλυση, την σημειολογία, την αποδόμηση και, σε τελική ανάλυση, την μεταμοντερνιστική θεώρηση του κόσμου. Τι σημαίνουν όλα αυτά για την δύση και τον πολιτισμό της; Ο Φράνσις Σέϊφερ αρκετές δεκαετίες πριν, μας προϊδεάζει για αυτό που ζούμε σήμερα10.
(α) Εάν πράγματι ήταν η Αγία Γραφή εκείνη που έφερε στο προσκήνιο την αξία του ανθρώπου, σήμερα πού εντοπίζεται η ανθρώπινη «αξία»; Ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει ότι οι χημικές και βιολογικές συγκυρίες όρισαν την ιστορική πορεία του κόσμου και του ανθρώπου. Από τυχαίες διεργασίες ξεκίνησε, με τυχαίες διεργασίες θα καταλήξει. Βέβαια είναι εξαιρετικά ευχαριστημένος που τα κατάφερε μέχρι εδώ και πέτυχε τόσα πολλά.
Όμως μέσα σε αυτό το κυρίαρχο παράδειγμα, πού και με ποιον τρόπο μπορεί να εντοπιστεί η αξία του ανθρώπου; Ποια αξία έχει ένα ον το οποίο προέκυψε μέσα από αλληλουχίες βιολογικών συμπτώσεων και χημικών διεργασιών; Και αν η ανθρώπινη ζωή ανακυκλώνεται επί αιώνες στον φυσικό κόσμο χωρίς ιδιαίτερη σημασία, τότε γιατί θα πρέπει να της αποδοθεί ιδιαίτερη αξία; Γιατί στο κάτω-κάτω πρέπει να προστατευτεί; Και αν κάποια εκατομμύρια ανθρώπων χαθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ή στις διαλυμένες κοινωνίες του Τρίτου Κόσμου, δεν αποτελεί και αυτό μέρος μιας τυχαίας, εξελικτικής διεργασίας; Στον Δαρβίνειο κόσμο επικρατεί ο πιο προσαρμοσμένος. Αυτή είναι η σκληρή πραγματικότητα του μεταμοντέρνου ανθρώπου. Δεν υπάρχει χώρος και προοπτική για τους αδύναμους και η όποια συζήτηση για τα όποια δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν περισσότερο προσχήματα παρά ουσία. Ούτε σαφές μέλλον υπάρχει. Είναι μονόδρομος ο θάνατος.
(β) Επίσης εάν η Αγία Γραφή έδωσε ώθηση στην επιστήμη και την έρευνα, αυτό βασίστηκε στην θεμελιώδη πίστη ότι η αλήθεια είναι προσβάσιμη. Ότι ο κόσμος του Θεού είναι λογικά διερευνήσιμος γιατί είναι με λογικό τρόπο δομημένος. Ο μεταμοντέρνος κόσμος έχει γκρεμίσει το θεμέλιο αυτό. Ειδικά στο περιβάλλον των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών είναι εμφανές ότι είναι αδύνατη η αναζήτηση της «αλήθειας» επειδή απλά δεν υπάρχει μία «αλήθεια». Ο καθένας όμως μπορεί σε κάποιο βαθμό να αναζητήσει ελεύθερα τη δική του. Εξάλλου εάν ο κόσμος δεν είναι λογικά δομημένος, αλλά προϊόν τυχαίων και αυθαίρετων χημικών διεργασιών, πώς μπορεί να θεωρηθεί ως λογικά διερευνήσιμος; Οι «αλήθειες» του μεταμοντέρνου ανθρώπου είναι αποσπασματικές, ρευστές και προϊόντα του εκάστοτε πολιτισμικού πλαισίου. Άρα ποια είναι η σημασία τους για την ανθρώπινη ύπαρξη; Υπό ποια έννοια σημαίνουν κάτι για το ανθρώπινο βίωμα; Και με ποιο τρόπο μπορεί κάποιος να βασιστεί σε αυτές για να στηρίξει την νοηματοδότηση της ζωής του;
(γ) Εάν η Αγία Γραφή επηρέασε την τέχνη μέσω του Μπαχ, του Χαίντελ αλλά και του Ρέμπραντ, όταν η αξία της βιβλικής αφήγησης υποχώρησε στις δυτικές κοινωνίες, αυτό φάνηκε στις διαφορετικές τεχνοτροπίες. Στο σύγχρονο μεταμοντέρνο πλαίσιο, η τέχνη εκφράζει την απώλεια του κάθε νοήματος. Το βλέπει αυτό κανείς στις παραμορφωμένες ανθρώπινες φιγούρες, στην απώλεια των φυσικών αποτυπώσεων αλλά και στους στίχους που εκφράζουν την απόλυτη απόγνωση, την ψυχεδέλεια και την απελπισία. Ο Μανκαλουάντι χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τον τραγουδιστή του συγκροτήματος Νιρβάνα (Nirvana), Κέρτ Κομπαίην (Kurt Kobain). Αυτός ο εξαιρετικά ταλαντούχος άνθρωπος εκφράζει στη μουσική του, την απόλυτη αδυναμία του, να νοηματοδοτήσει τη ζωή του. Τι να την κάνει κανείς μια ζωή, με τόση απόγνωση; Ο Κομπαίην κατέληξε ότι μια ζωή χωρίς νόημα δεν έχει νόημα να την ζει. Έβαλε το όπλο στο κεφάλι του και τράβηξε τη σκανδάλη11.
Εάν θεμέλιο του δυτικού κόσμου υπήρξε η Αγία Γραφή, σήμερα ο δυτικός άνθρωπος ζει απομακρυσμένος από τις αρχές της βιβλικής αφήγησης. Τι σημαίνει αυτό; Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της απομάκρυνσης; Οι επιρροές αρχικά του ουμανισμού και σήμερα του μεταμοντερνισμού συνδέονται με την απόλυτη απώλεια νοήματος για την ανθρώπινη ύπαρξη. Ζει ο άνθρωπος τον απόλυτο σχετικισμό. Εάν η απόλυτη αλήθεια δεν είναι προσβάσιμη, το μόνο που μας μένει είναι οι «αλήθειες» του καθενός μας. Άρα ο δυτικός άνθρωπος δεν περιμένει πολλά εκτός από το να ανακυκλωθεί στο περιβάλλον όταν πεθάνει και κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί ενδιάμεσα. Παρόλο που δεν θέλει να το πει φωναχτά, αποδέχεται ότι η ανθρώπινη ζωή δεν έχει ιδιαίτερο νόημα. Άρα και ο τρόπος που οι άνθρωποι ζουν – κάθε ανθρώπινη επιλογή – δεν προσδιορίζεται με βάση κάποια αντικειμενική αλήθεια, ή κάποιες ηθικές αρχές.
Τι και αν καίγεται ο υπόλοιπος κόσμος; Δεν απασχολεί τον δυτικό άνθρωπο, εάν δεν διαταράσσεται η μικροαστική του ύπαρξη, παρόλο που ξέρει ότι και αυτή θα τελειώσει σύντομα. Στο τέλος τι μένει; Ίσως κάποιο «κείμενο», κάποια μορφή αναπαράστασης, όπως την περιγράφουν οι θεωρητικοί του πολιτισμού. Και όταν – όπως βλέπουμε γύρω μας – ο σχετικισμός της δύσης συγκρουστεί με την εξτρεμιστική ισλαμική απολυτότητα, είναι σχεδόν ξεκάθαρο ποιος θα επικρατήσει. Για αυτό εξάλλου, πολλοί νέοι της δύσης βρίσκουν τον ισλαμισμό – ακόμη και στις εξτρεμιστικές του εκδοχές, ελκυστικό.
Αντί επιλόγου
Στις μέρες μας η δύση καλείται να αναλογιστεί την ιστορική της αφετηρία και να ξαναθυμηθεί τις συνθήκες υπό τις οποίες έγινε κυρίαρχος πολιτισμός. Στις απαρχές της ιστορίας της, εκεί στο τέλος του μεσαίωνα, ήταν η Αγία Γραφή, το σημαντικότερο βιβλίο της ανθρώπινης ύπαρξης, που έδωσε ώθηση στις πολιτισμικές και κοινωνικές διεργασίες. Ήταν τότε που η Αγία Γραφή ξέφυγε από την αποκλειστική χρήση των κληρικών και αποτέλεσε κοινό παρονομαστή του κοινωνικού βιώματος. Ως εκ τούτου επηρέασε κάθε πτυχή των δυτικών κοινωνιών – την καθημερινότητα του ατόμου, τις τέχνες, τις επιστήμες, τα συντάγματα των νέων κρατών.
Σήμερα ο μεταμοντέρνος κόσμος μας χρειάζεται να θυμηθεί και πάλι την βιβλική αφήγηση. Καθώς εκατομμύρια άνθρωποι προσπαθούν να δραπετεύσουν από όλες τις κατεστραμμένες γωνιές της υφηλίου, ένας πλανήτης που υποφέρει εν πολλοίς λόγω των δυτικών αμαρτημάτων – κάποιοι πρέπει να υπενθυμίσουν στους ανθρώπους ότι αξίζουν, ότι η ύπαρξη τους έχει νόημα και ότι ο ίδιος Θεός τους θεωρεί τόσο σημαντικούς που κατέβηκε στο επίπεδο τους. Και χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ, κάποιους νέους Μάρτιν Λούθερ Κινγκ για να διατυπώσουν νέα όνειρα, θεμελιωμένα πάνω στον λόγο των προφητών. Ίσως και προλάβουν την καταστροφή…
- Η απόδοση είναι δική μου
- Mangalwadi, Vishal. The Book that Made your World. Nashville, TN: Thomas Nelson. 2011, σελ. 59.
- Στη Σύνοδο της Κωνστάντιας του υποσχέθηκαν προστασία, αλλά τον πρόδωσαν και τον έκαψαν στην πυρά στις 6 Ιουλίου του 1415.
- Schaeffer, Francis. How Should We then Live? Wheaton, IL: Crossway Books. 1976, σελ. 82.
- Χατζηαντωνίου, Γεώργιος. Κύριλλος Λουκαρις. Αθήνα: O Λόγος. 1954, σελ. 148.
- Declaration of Independence, The unanimous Declaration of the thirteen united States of America, July 4, 1776.
- Metaxas, Eric. Seven Men: And the Secret of Their Greatness. Nashville, TN: Thomas Nelson. 2013, σελ. 31.
- Lennox, John. God’s Undertaker: Has Science buried God? Oxford: Lion Books. 2007, σελ. 51.
- Schaeffer, σελ. 183.
- Schaeffer, σελ. 205.
- Mangalwadi, σελ. 4.
