«Είμαστε βέβαιοι: Δεν χάθηκαν όλα. Το φάρμακο υπάρχει, το μοναδικό – υπάρχει σωτηρία για τη Γερμανία και για όλον τον κόσμο, για την εξουθενωμένη και εξαθλιωμένη από τον πόλεμο ανθρωπότητα: Αυτός που είναι η Οδός, η Αλήθεια και η Ζωή. Ποιος μας μιλά γι’ αυτό; Το Ευαγγέλιο της Αγάπης, το μήνυμα του Ιησού Χριστού»
Τα λόγια αυτά αποτελούν μέρος επιστολής, η οποία βρίσκεται σήμερα ανάμεσα στα εκθέματα του Μουσείου Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικής Comenius στην Πράγα. Αποστολέας της ο Premysl Pitter, Τσέχος παιδαγωγός, θεολόγος και πάστορας – αποδέκτες της, παιδιά Γερμανών, για τα οποία στάθηκε επίγειος πατέρας και «σωτήρας» -σωτήρας όσον αφορά τη φυσική τους επιβίωση αλλά, το ίδιο σημαντικό, και όσον αφορά την ψυχική και πνευματική τους ισορροπία. Χρόνος και τόπος: η μεταπολεμική Τσεχοσλοβακία, περί το 1946.
Η Αγία Γραφή: αποκάλυψη του Θεού Σωτήρα όχι θρησκευτικό σύμβολο
Είναι αλήθεια, ότι εκτίμηση και κατανόηση του ειδικού βάρους και της σημασίας αυτών των λόγων μπορεί να γίνει μόνο μέσα στο γενικότερο και ειδικότερο ιστορικό τους πλαίσιο και αυτός είναι ο στόχος του παρόντος κειμένου –να καταδείξει δηλαδή τι σημαίνει να «ζεις» τις αλήθειες και τις αρχές της Αγίας Γραφής μέσα και ενάντια σ’ ένα περιβάλλον που ορίζεται αποκλειστικά και μόνον από το μίσος και τη βία. Θα φανεί έτσι, ελπίζω, και η σκοπιμότητα αυτής της παρουσίασης στα περιεχόμενα ενός τεύχους αφιερωμένου στην Αγία Γραφή, καθώς προβάλλει μια διάσταση που ποτέ δε θα πρέπει να μένει στη σκιά:
η Βίβλος δεν είναι άλλο ένα ιερό σύμβολο, ένα φετίχ, δεν είναι απλώς στοιχείο της ταυτότητας των Χριστιανικών εκκλησιών που προήλθαν από τη Μεταρρύθμιση αλλά το μέσον, ο κάθε άνθρωπος να «συναντήσει» τον Συγγραφέα που μέσα στις σελίδες της αποκαλύπτεται ως ο Αιώνιος, ο Ων, ο Πατέρας, ο Σωτήρας –να Τον «γνωρίσει» και να Του ζητήσει να αλλάξει την άρρωστη φύση του.
Αν το μήνυμα της Αγίας Γραφής δεν καταστεί «δύναμη προς Σωτηρία», τότε αυτή παραμένει άλλο ένα άψυχο θρησκευτικό σύμβολο – παρά την ποικιλία των μεταφράσεων, παρά τον ζήλο που επιδεικνύεται στη διανομή της.
Βεβαίως είναι γνωστό, ότι καθοριστικό στοιχείο στην πνευματική ταυτότητα της μεγάλης Μεταρρυθμιστικής κίνησης του 16ου αιώνα απετέλεσε ο αγώνας α) να αναδειχθεί η Αγία Γραφή ως η μοναδική βάση της Χριστιανικής Αλήθειας και πίστης, β) να γίνει προσιτή και, μέσω μεταφράσεων στις εθνικές γλώσσες, κατανοητή στον κάθε άνθρωπο που επιθυμεί να τη μελετήσει. Ανυπολόγιστες επίσης ήταν οι συνέπειες της απελευθέρωσης του ατόμου από την οικονομική καταπίεση, τον τρόμο και τα δεσμά, ψυχολογικά και πνευματικά, που του είχε επιβάλει το επίσημο εκκλησιαστικό καθεστώς, το οποίο, ως σύνολο τουλάχιστον, ακολουθούσε πρακτικές τελείως ξένες με το πνεύμα και την αποκάλυψη της Βίβλου ασκώντας καθαρά κοσμική εξουσία. «Παράπλευρες» συνέπειες κοινωνικές, οικονομικές υπήρξαν και αποτελούν σταθερά αντικείμενο ιστορικής έρευνας. Κυρίως όμως και πάνω απ’ όλα, οι συνέπειες ήταν πνευματικές. Συνεπώς δικαιολογημένα μπορούν να θεωρηθούν πνευματικοί απόγονοι αυτής της καταλυτικής τομής όλοι εκείνοι που αναζητούν ελεύθερα την Αλήθεια του Λόγου του Θεού και γνωρίζουν την «εν Χριστώ απελευθέρωση». Και λέγοντας «όλοι», δεν διστάζω να συμπεριλάβω σ’ αυτούς τον ειλικρινή πιστό κάθε Χριστιανικής Ομολογίας. Δεν είναι λίγες οι φορές που αυτή η πνευματική οφειλή στη Μεταρρύθμιση αναγνωρίζεται και από επίσημα χείλη μη Ευαγγελικών.
Όμως παράλληλα και σε αντίθεση με αυτή την έκλυση πνευματικών και απελευθερωτικών δυνάμεων τα μηνύματα και οι ιδέες της Μεταρρύθμισης, εφόσον, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, δεν οδηγούσαν σε μια ζωντανή σχέση με τον αποκαλυπτόμενο Σωτήρα της Βίβλου και στην αλλαγή της καρδιάς, έγιναν εφαλτήριο και όχημα όχι μόνον για διεκδικήσεις και κινήματα πολιτικά και κοινωνικά αλλά, κυρίως, και για αιματηρές αντιπαραθέσεις. Έτσι, π.χ., τίποτα το «πνευματικό» δεν είχε ο Τριακονταετής πόλεμος (1618-1648) Καθολικών και Προτεσταντικών δυνάμεων, ο οποίος άφησε ερειπωμένες τεράστιες περιοχές της Κ. Ευρώπης, λεηλατημένους και καμένους οικισμούς, χιλιάδες νεκρούς και θύματα βασανισμών. Μια από τις αφορμές μάλιστα για την ανάφλεξη, η γνωστή στην ιστορία ως (δεύτερη) «εκπαραθύρωση της Πράγας» (1618), ήταν το αποκορύφωμα της αντιπαράθεσης μεταξύ των Βοημών ευγενών και του Καθολικού Αψβούργου αυτοκράτορα Ματθία, ο οποίος ευνοούσε την εκλογή ενός φανατικού Καθολικού στο βασίλειο της Βοημίας. Στην πατρίδα συνεπώς του Pitter το μεταρρυθμιστικό κίνημα ταυτίστηκε πολύ πρώιμα με την αντίθεση των Βοημών απέναντι στην Καθολική αυτοκρατορική εξουσία των Γερμανόφωνων Αψβούργων.
Να σημειώσουμε, ότι φωτεινό σημείο αναφοράς στον ίδιο χώρο αναδείχθηκε ο Τσέχος θεολόγος και ακαδημαϊκός Jan Hus (περ. 1369-1415), ο οποίος έναν αιώνα περίπου πριν την ιστορική έναρξη της Μεταρρύθμισης διατύπωσε παρόμοιες πνευματικές θέσεις με αυτές του Μαρτίνου Λούθηρου και πλήρωσε γι’ αυτές με τη ζωή του. Κάηκε στην πυρά.
Από την άλλη πλευρά, οπαδοί του Hus, οι λεγόμενοι Oυσσίτες, ταυτίζοντας πολιτικές και κοινωνικές διεκδικήσεις με τις καθαρά πνευματικές θέσεις του επιδόθηκαν, μετά τον θάνατό του, σε μια σειρά εξαιρετικά βίαιων επιχειρήσεων.
Γέννηση μέσα σ’ ένα πολυεθνικό περιβάλλον
O Premysl Pitter γεννήθηκε στις 21 Ιουνίου 1895 στην Πράγα, πρωτεύουσα τότε του Βασιλείου της Βοημίας, τμήματος ενός από τα ισχυρότερα πολυεθνικά κράτη της εποχής, της Αυστροουγγαρίας. Η λεγόμενη Δυαρχία, η οποία προήλθε από τον “Συμβιβασμό” του 1867, την παραχώρηση δηλ. εκ μέρους του Αυτοκράτορα και της κεντρικής κυβέρνησης της Βιέννης εξουσιών και αναβαθμισμένου πολιτικού καθεστώτος στην ηγεσία της Ουγγαρίας, αποτελούσε κατά την περίοδο της ακμής και της μεγαλύτερής της επέκτασης μία από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες που δημιουργήθηκαν σε Ευρωπαϊκό έδαφος.1 Ιδιαίτερα κάτω από τη μακρά διακυβέρνηση του αυτοκράτορα Φραγκίσκου-Ιωσήφ (1848-1916), ο οποίος χαρακτηριζόταν από μια παθολογική σχεδόν προσήλωση στην εργασία και ενασχόληση με τις υποθέσεις του κράτους του, από την πεποίθηση ότι πρέπει να λειτουργεί ως ο πατέρας των εκατομμυρίων υπηκόων του και παράλληλα από την ικανότητα να αναγνωρίζει (όχι πάντα αλλά σε αρκετές περιπτώσεις και σε σημαντικό βαθμό για έναν απολυταρχικό μονάρχη) την αναγκαιότητα μεταρρυθμίσεων, το απέραντο αυτό κράτος που στέγαζε τόσες διαφορετικές εθνότητες, γλώσσες και θρησκείες αποδείχθηκε ικανό να διατηρήσει μια ικανοποιητική ισορροπία.2
Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος: η μεγάλη μεταστροφή μέσα σ’ έναν κόσμο που καταρρέει
O Premysl Pitter εκπαιδεύτηκε ως τυπογράφος ολοκληρώνοντας την πρακτική του στη Λειψία, ενώ με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στρατολογήθηκε στις τάξεις των Αυστροουγγρικών δυνάμεων. Γνώρισε τη φρίκη των χαρακωμάτων, είδε συντρόφους του και φίλους να χάνονται στο πρώτο άνθισμα της νιότης τους και παράλληλα εκδήλωσε φανερά τα αντιπολεμικά του αισθήματα. Αυτή του η στάση κανονικά θα έπρεπε να οδηγήσει στην εκτέλεσή του, όμως κατά ένα θαυμαστό τρόπο αυτό απεφεύχθη. Το κυριότερο: η πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση με τον θάνατο και η βαρβαρότητα του πολέμου τον έφεραν σε μια εκ βαθέων επίγνωση του Θεού και της Αλήθειας Του. Ο Pitter γύρισε από τον πόλεμο ένας καινούριος άνθρωπος με τη βαθιά πεποίθηση ότι «η ζωή του δεν του ανήκε πια», αποφασισμένος να ζήσει στην πράξη το μήνυμα της Βίβλου.
1918 – Το τέλος του «Χθεσινού Κόσμου»3 – Ειρήνη και συνθήκες που κυοφορούν τη νέα ανάφλεξη
Συγχρόνως ο Premysl Pitter επέστρεψε σε ένα νέο κράτος. Η Τσεχοσλοβακία ήταν ένα από τα μορφώματα που οι νικητές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σχεδίασαν γύρω από τις τράπεζες των διαβουλεύσεων στις Βερσαλλίες και στο Τριανόν. Έτσι οι παλαιές διεκδικήσεις για αυτονόμηση εκ μέρους των διαφόρων εθνοτήτων μέσα στο μεγάλο πολυεθνικό κράτος των Αψβούργων (το οποίο βεβαίως διαλύθηκε) βρήκαν σε μεγάλο βαθμό πολιτική στήριξη τόσο σε συγκεκριμένα συμφέροντα των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων όσο και στο δόγμα «περί αυτοδιάθεσης των λαών» που την περίοδο αυτή αποτελούσε βασικό στοιχείο της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και ιδιαιτέρως του προέδρου Wilson. Όμως το μείζον, όπως άλλωστε αποδείχθηκε, πρόβλημα αυτών των ρυθμίσεων ήταν το γεγονός, ότι οι γραμμές που χαράσσονταν πάνω στους χάρτες ήταν αδύνατον να εναρμονισθούν με τον πολύχρωμο, εθνικά, φυλετικά και θρησκευτικά καμβά της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Αυτό το στοιχείο της ποικιλίας, της ικανότητας των ανθρώπων να συνεννοούνται σε όλη τους τη ζωή σε πολλές γλώσσες, το οποίο είχε χαρίσει στον χώρο αυτό τη μοναδική, πάλλουσα πνευματική του ταυτότητα, αυτό το στοιχείο αποτελούσε τώρα «πρόβλημα» στα νέα κράτη που στόχευαν στην «εθνική καθαρότητα». Μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες βρέθηκαν σε μια στιγμή «εγκλωβισμένες» σε ένα «εθνικό κράτος», του οποίου η κυρίαρχη αριθμητικά εθνότητα ήταν συνήθως απρόθυμη να αναγνωρίσει σε αυτές τις ομάδες ίσα δικαιώματα στη νομή της εξουσίας, όπως και στη διατήρηση της γλώσσας, της κουλτούρας κλπ. Μία από τις χαρακτηριστικές και μοιραίες για το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου περιπτώσεις ήταν αυτή των 3,5 εκατομμυρίων Σουδητών Γερμανών, των Γερμανών δηλ. της Βοημίας, Μοραβίας και Σιλεσίας, οι οποίοι, εγκατεστημένοι στις περιοχές αυτές επί αιώνες, «παγιδεύτηκαν» μ’ αυτό τον τρόπο μέσα στο νέο «εθνικό» κράτος των Τσέχων και Σλοβάκων.
Πνευματική δραστηριότητα μέσα στο νέο κράτος – “Milicuv dum”
Ο Ρremysl Pitter επέστρεψε λοιπόν σε μια νέα πατρίδα, η οποία μάλιστα επιχειρούσε να διαμορφώσει την ιδεολογική της ταυτότητα κυρίως μέσω της αντίθεσης με το παλαιό καθεστώς των γερμανόφωνων Καθολικών Αψβούργων. Αυτό ακριβώς το στοιχείο καθόρισε τη συγκεκριμένη περίοδο το προφίλ μεγάλου μέρους των Ευαγγελικών Εκκλησιών και των ανθρώπων που μαζικά, κατά μία έννοια, έρχονταν να τις πλαισιώσουν. Ο Προτεσταντισμός ως μέγεθος γνώριζε άνθιση και αύξηση, αλλά σφραγισμένος έντονα από τον Τσέχικο εθνικισμό και έντονο αντι-γερμανικό αίσθημα. Ήταν η πρώτη ιδεολογική σύγκρουση του Pitter με το κυρίαρχο θρησκευτικό-ιδεολογικό ρεύμα και η ταύτισή του με το καθαρό Ευαγγέλιο που δεν γνωρίζει εθνικές και φυλετικές διακρίσεις. «Στον Premysl Pitter δεν υπήρχε ίχνος εθνικισμού», σημειώνει ο βιογράφος του Pavel Kosatik σχολιάζοντας τη σκέψη και τη δράση του στη δεκαετία του ‘20, «κι αυτό ήταν κάτι πολύ ασυνήθιστο εκείνα τα χρόνια».
Μεγάλη επιρροή άσκησε στον νέο, γεμάτο ζήλο πιστό του Χριστού ένας σημαντικός Τσέχος Ευαγγελικός θεολόγος και στοχαστής, ο Emmanuel Radl (1873-1942), o οποίος την ίδια περίοδο ανέπτυξε ιδιαίτερη δράση καλώντας τους συμπατριώτες του να εμπνευστούν από τις αληθινά πνευματικές θέσεις των μεγάλων μορφών του εθνικού τους παρελθόντος αλλά και της Μεταρρύθμισης, του Jan Hus και του Jan Comenius, προσπαθώντας να τους ευαισθητοποιήσει τόσο σχετικά με τον κίνδυνο ενός εθνικιστικού, «πατριωτικού» Προτεσταντισμού, απογυμνωμένου από την πνευματική του διάσταση, όσο και σχετικά με τις ολέθριες συνέπειες που θεωρούσε βέβαιο ότι θα είχε η πολιτική της επίσημης Τσεχοσλοβακίας απέναντι στο Γερμανικό πληθυσμό: είχε υποβιβασθεί στο καθεστώς μειονότητας, τη στιγμή που οι πολύ λιγότεροι αριθμητικά Σλοβάκοι αποτελούσαν τη δεύτερη θεσμικά κατοχυρωμένη κυρίαρχη εθνότητα.
Μια δεύτερη πνευματική προσωπικότητα από το πνευματικό παρελθόν της πατρίδας του, η οποία επηρέασε τον Premysl Pitter ήταν ο Jan Milic, Τσέχος θεολόγος, ιεροκήρυκας αλλά και άνθρωπος δοσμένος με πάθος στην υπηρεσία των αδυνάτων (περ. 1320-1374). Γνώρισε τη σκέψη και τη δράση του κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο νεοσύστατο Τμήμα της Θεολογίας του Πανεπιστημίου της Πράγας. Επικεφαλής λοιπόν μιας φωτισμένης ομάδας Χριστιανών κυρίως εκπαιδευτικών, με όραμα και ζήλο να εργαστούν ανάμεσα στα παιδιά, o Pitter ιδρύει το 1933 σ’ ένα από τα πιο υποβαθμισμένα προάστια της Πράγας ένα «Σπίτι», που επρόκειτο να γίνει λιμάνι και κήπος χαράς για τα παιδιά. Εγκαινιάσθηκε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1933 και πήρε το όνομα «Οίκος Milic». To 1936 έγινε επέκταση των εγκαταστάσεων και το 1938 δημιουργήθηκε για καλοκαιρινές δραστηριότητες ένα τρίτο κέντρο στην εξοχή.
Εκατοντάδες παιδιά πέρασαν από τα «σπίτια» του Premysl Pitter και η χαρά, η ανάπαυση και η αποδοχή που ένιωθαν, μόλις πατούσαν το κατώφλι, τους, σφράγισαν ανεξίτηλα τη μνήμη και την ψυχή τους. Ένα απ’ αυτά τα παιδιά ήταν και η Olga Splichalova, κατοπινή σύζυγος του Vaclav Havel, (τελευταίου προέδρου της Τσεχοσλοβακία και πρώτου της Τσεχίας), η οποία επανειλημμένα τόνιζε σε δημόσιες ομιλίες της «Μην αφήσετε να λησμονηθεί το όνομα του Premysl Pitter». «Ήταν ένας τόσο όμορφος τόπος», έλεγε. «Ερχόμασταν κάθε απόγευμα και αμέσως ξεχνούσαμε την αθλιότητα των σπιτιών μας. Μέσα στην οικονομική κρίση εκείνων των χρόνων αμφιβάλλω αν κάπου αλλού στην Ευρώπη είχε δημιουργηθεί ένας παρόμοιος χώρος χαράς για τα παιδιά». Βιβλιοθήκη, αίθουσα μουσικής, χώροι παιχνιδιού, εργαστήρια χειροτεχνίας, όλα λειτουργούσαν σαν μια αγκαλιά που τρυφερά οδηγούσε κάθε παιδί να ανακαλύψει τον κόσμο και τις δεξιότητές του. «Δεν ήταν απλά ένας τόπος απασχόλησης και φύλαξης μετά το σχολείο», σημειώνει και πάλι ο βιογράφος του (ο οποίος αξίζει να σημειωθεί, δεν προέρχεται από Χριστιανικό, εκκλησιαστικό περιβάλλον).
«Αυτό που τους προσέφερε ο Pitter, είτε ως δάσκαλος, είτε ως πιστός άνθρωπος του Θεού, προερχόταν από το περίσσευμα της καρδιάς του… Οι πράξεις του μιλούσαν πιο δυνατά από τα λόγια του και αυτό τα παιδιά το καταλάβαιναν. Ήταν κάτι που έμεινε μέσα τους σ’ ολόκληρη τη ζωή τους».
Η θύελλα
Η εκτίμηση του Ευαγγελικού θεολόγου και στοχαστή Radl επιβεβαιώθηκε με τον πιο ζοφερό τρόπο: ο χειρισμός των Σουδητών Γερμανών εκ μέρους των Τσέχων απετέλεσε ένα «δώρο» στη ναζιστική προπαγάνδα ανοίγοντας τελικά το δρόμο στην Γερμανική εισβολή και κατοχή με τις γνωστές συνέπειες για τον Τσεχικό πληθυσμό, τους αντιφρονούντες Γερμανούς και Τσέχους και βεβαίως τους Εβραίους. Τα «Σπίτια» του Pitter, ανοιχτά από την αρχή σε παιδιά όλων των εθνοτήτων, παρέμειναν ανοιχτά για τα Εβραιόπουλα, ακόμη και όταν οι διώξεις άρχισαν και εντάθηκαν. Πριν τον τελικό εκτοπισμό προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δεν έπαψε να εφοδιάζει συστηματικά τις Εβραϊκές οικογένειες με τρόφιμα. «Ενεθάρρυνε όλα τα παιδιά», γράφει ο Pavel Kosatik , «να μη διστάζουν να περπατούν στο δρόμο δίπλα στους συνομηλίκους τους που έφεραν το Άστρο του Δαβίδ. Και στα ίδια τα Εβραιόπουλα έλεγε πως θα έπρεπε να είναι περήφανα γι’ αυτό το Άστρο, ενώ επίσης τους θύμιζε πως και ο Ιησούς ήταν Εβραίος». Η δράση του αυτή δεν παρέμεινε βέβαια μυστική και άγνωστη στις αρχές. Όταν «κλήθηκε» στη Γκεστάπο να δώσει εξηγήσεις, έφυγε βέβαιος πως θα ακολουθήσει κράτησή του. Όλοι οι συνεργάτες του στο «Σπίτι» προσεύχονταν. Και η επιστροφή του έγινε δεκτή, όπως η επιστροφή του Πέτρου από τη φυλακή στην αφήγηση των Πράξεων. «Τον βλέπαμε μπροστά μας και μας φαινόταν ότι ζούμε ένα αληθινό θαύμα», διηγείται η Blanka Sedlackova, ένα από τα τότε προστατευόμενα παιδιά.
1945 – η «τιμωρία που ξεπερνά κάθε όριο» – «μια διαβολική λύση»
Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη τον Μάϊο του 1945 έγινε δικαιολογημένα δεκτό με ανείπωτη ανακούφιση από εκατομμύρια ανθρώπων. Δεν είναι ευρύτερα όμως γνωστή η κόλαση που έζησαν λίγο πριν αυτό το τέλος και αμέσως μετά περί τα 14 εκατομμύρια Γερμανοί πολίτες που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Οι διώξεις που ξεκίνησαν άτακτα με την κατάρρευση του Ανατολικού Μετώπου κατοχυρώθηκαν νομικά με τη Συνθήκη του Πότσνταμ τον Ιούλιο του 1945, η οποία επικύρωσε αυτή τη βίαιη και οριστική μετεγκατάσταση. Έτσι το νομικό προηγούμενο της Συνθήκης της Λωζάννης που το 1923 σφράγισε την «καθ’ ημάς» Μικρασιατική Καταστροφή με την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στις δύο ακτές του Αιγαίου και το οποίο είχε χαρακτηρισθεί από τον Λόρδο Curzon, υπουργό τότε των Εξωτερικών της Μ. Βρεταννίας, ως μια λύση «υπαγορευμένη από τον διάβολο», βρήκε μια επίσης «διαβολική συνέχεια» με πολύ μεγαλύτερα μεγέθη.
Η παράλληλη αποκάλυψη, η μία μετά την άλλη, των ναζιστικών εγκλημάτων, οι εικόνες και οι εμπειρίες των στρατοπέδων συγκέντρωσης εμπόδισαν από του να γίνουν ευρύτερα γνωστές οι θηριωδίες που διαπράχθηκαν αντίστροφα σε βάρος των εκατομμυρίων Γερμανών αμάχων που μετακινούνταν προς τη Δύση κάτω από φρικτές συνθήκες. Ο Robert Murphy, πολιτικός σύμβουλος της Αμερικανικής στρατιωτικής διοίκησης, ενημέρωνε στις 12 Οκτωβρίου 1945 τους ανωτέρους του από το Βερολίνο: «Βλέπει κανείς την εξαθλίωση αυτών των απελπισμένων ανθρώπων, οσμίζεται τη δυσωδία που αναδύεται από τον τόπο που βρίσκονται στιβαγμένοι, και η μνήμη πηγαίνει αμέσως στο Νταχάου και στο Μπούχενβαλτ. Πρόκειται για τιμωρία που ξεπερνά κάθε όριο – όχι όμως για τα μεγαλόβαθμα στελέχη του Ναζιστικού κόμματος, αλλά για γυναίκες και παιδιά, ηλικιωμένους, αρρώστους».
Και βέβαια η ζοφερή εικόνα δεν περιείχε μόνον δυσωδία. Βασανισμοί, ομαδικές εκτελέσεις με ανατριχιαστικές μεθόδους, ακραίες πράξεις αντεκδίκησης (κατανοητής ίσως θα έλεγε κάποιος) έφεραν άλλη μια φορά στην επιφάνεια το «σκοτάδι της ανθρώπινης καρδιάς».
Φως μέσα στο σκοτάδι
Εκτός από την ολοκληρωτική δήμευση της περιουσίας τους οι Σουδήτες Γερμανοί εκδιώχθηκαν από την Τσεχία μέσα στις ίδιες συνθήκες βίας και κακοποίησης. Μόλις τα τελευταία χρόνια το επίσημο Τσεχικό κράτος, η επίσημη ιστορική έρευνα αλλά και οι άνθρωποι του πνεύματος προβάλλουν πλέον και σχολιάζουν τις φοβερές πράξεις που διαπράχθηκαν σε βάρος του Γερμανικού πληθυσμού, οι οποίες παρουσιάζουν χαρακτηριστικές ομοιότητες με τις αντίστοιχες ναζιστικές.
«Νομίζω, πως για τον Ρremysl Pitter ο Μάϊος του 1945 ήταν ίσως η χειρότερη περίοδος της ζωής του, καθώς με φρίκη έβλεπε πώς οι Τσέχοι φέρονταν στους Γερμανούς. Ήταν μάρτυρας σε σκηνές, όπου Γερμανοί πολίτες βασανίζονταν ή καίγονταν ζωντανοί στους δρόμους της Πράγας. Αυτές οι πρακτικές, δήλωνε, αποτελούσαν μια πικρή ηθική κληρονομιά για τα χρόνια που θ’ ακολουθούσαν, ενώ έφεραν μέσα τους τον σπόρο του ολοκληρωτισμού».
Pavel Kosatik
Αυτή την πιο σκοτεινή ώρα της ζωής του με τις δυσκολότερες πνευματικές προκλήσεις ο Premysl Pitter στάθηκε όρθιος πάνω στην Αλήθεια του Λόγου του Θεού. Πλήθη συνέρρευσαν στον «Οίκο Milic» για να ακούσουν το πρώτο του κήρυγμα μετά την απελευθέρωση. Περίμεναν ν’ ακούσουν λόγια χαράς για την ειρήνη και την ελευθερία που επιτέλους απολάμβαναν, αντίθετα όμως τον άκουσαν να διαγράφει μια πολύ ζοφερή πραγματικότητα.
«Ποτέ άλλοτε», βροντοφώναξε, «το έθνος μας δεν είχε λιγότερη ελευθερία απ’ ό,τι σήμερα, σκλαβωμένο, όπως είναι από τον πόθο για εκδίκηση, μέσα στα δεσμά του εγωϊσμού και της αδίστακτης σκληρότητας. Είναι άραγε αυτές πράξεις αντάξιες του έθνους του Jan Hus… να καίει ζωντανούς τους εχθρούς του, να βασανίζει γυναίκες και παιδιά;»
«Αποτελεί απόδειξη του ηθικού του κύρους», γράφει ο Kosatik , «το γεγονός ότι το ακροατήριο δεν αντέδρασε αρνητικά… ίσως μάλιστα κάποιοι άκουσαν προσεκτικά τα λόγια του». Και βέβαια ο Pitter δεν περιορίστηκε μόνον στα λόγια. Ο Kosatiκ επιγράφει τη βιογραφία του, στην οποία επανειλημμένα αναφέρθηκα, με τον τίτλο «Sam proti zlu» , «Μόνος εναντίον του Κακού» – χαρακτηρισμός εν μέρει ακριβής. Ναι, ήταν μόνος σχεδόν, ή με ελάχιστη ανθρώπινη στήριξη απέναντι στο Κακό που ξεχείλιζε από θύτες και θύματα, δείχνοντας το ίδιο αποκρουστικό πρόσωπο. Κανείς όμως πιστός του Χριστού, όταν επιλέγει να σταθεί πιστός όχι σε κάποια θρησκευτική παράδοση, όχι σ’ ένα εκκλησιαστικό δόγμα, αλλά πιστός σ’ Εκείνον και στα Λόγια Του, δεν είναι ποτέ μόνος. Ο Pitter ακουμπούσε στον Κύριο και Σωτήρα του. Και αυτό ήταν αρκετό.
«Πύργοι της σωτηρίας» για φίλους και εχθρούς
Η προσωρινή Τσεχική κυβέρνηση του είχε αναθέσει λίγο μετά το τέλος του πολέμου να φροντίσει για τα εκατοντάδες ορφανά, κυρίως Τσεχάκια και Εβραιόπουλα που χωρίς φροντίδα, υποσιτισμένα, είτε περιπλανιώνταν στους δρόμους είτε βρίσκονταν ακόμη στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ορίστηκαν κάποιοι εγκαταλελειμμένοι πύργοι σαν χώροι υποδοχής και περίθαλψης, ενώ ο Pitter και οι συνεργάτες του, με κορυφαία την Ελβετίδα νοσοκόμα και παιδαγωγό Olga Fierz, ρίχτηκαν σ’ έναν αγώνα δρόμου προκειμένου να συγκεντρώσουν και να φροντίσουν για την ανάρρωση των παιδιών, πριν είναι αργά. Πολύ γρήγορα όμως ο Pitter συνειδητοποίησε, ότι υπάρχει και μια άλλη ομάδα παιδιών που μέσα σε χώρους μαζικής κράτησης, σε φρικτές συνθήκες υγιεινής, κινδύνευαν όχι μόνον από την πείνα ή τις αρρώστιες αλλά και από το μίσος των Τσέχων: τα Γερμανόπουλα.
Ο Pitter δραστηριοποιήθηκε αμέσως. Μπήκε στους χώρους, όπου κρατούνταν, κατάφερε να τα πάρει, τα οδήγησε στους «πύργους της σωτηρίας». Και εκεί, όσο διάστημα ήταν υπεύθυνος για την περίθαλψή τους, φρόντισε με όλες τους τις δυνάμεις όχι μόνον για τη φυσική τους επιβίωση αλλά και για την ψυχικής τους υγεία και σωτηρία. Πάνω από 800 παιδιά Τσέχων, Εβραίων, Γερμανών έζησαν λιγότερο ή περισσότερο στα ζεστά αυτά καταφύγια. Συμβίωσαν με πολύ λιγότερα προβλήματα απ’ όσα κανείς θα περίμενε. Πολλές και διαφορετικές οι πληγές που κουβαλούσε το καθένα. Και ο Premysl Pitter με τους ανθρώπους που τον βοηθούσαν τα περιέβαλλαν με αγάπη κι ένα κλίμα εμπιστοσύνης και ηρεμίας προσπαθώντας να γιατρέψουν τα τραύματα που το Κακό είχε προκαλέσει στις ψυχές τους. Πολλά απ’ αυτά τα παιδιά ζουν και σήμερα και μαρτυρούν για την Αγάπη του Χριστού που είδαν έμπρακτη στην αγκαλιά αυτών των ανθρώπων και κυρίως του Pitter, που στάθηκε γι’ αυτά στοργικός πατέρας. Το Φως αυτής της Αγάπης λάμπει πράγματι ως τις παρυφές της Αιωνιότητας. Όπως ο πιστός αυτός άνθρωπος συνήθιζε να λέει:
«Δουλεύεις με το σίδερο, και το μέταλλο μπορεί να σκουριάσει – δουλεύεις με το ξύλο, κι αυτό σαπίζει, ακόμα και το μάρμαρο μπορεί να χαραχθεί. Το δικό μας όμως το υλικό, οι ψυχές των παιδιών, είναι αιώνιο και για την αιωνιότητα».
Έσωσε από βέβαιο θάνατο πάνω από 400 Γερμανόπουλα και τελικά μέσω του Ερυθρού Σταυρού κατόρθωσε να τα προωθήσει στη Γερμανία. Γνωρίζουμε για κάποια ομάδα, ότι πριν φύγουν, τους μίλησε για τελευταία φορά και έδωσε στο καθένα τους ένα αντίγραφο των λόγων του. Από κει προέρχεται και το απόσπασμα που παρατέθηκε στην αρχή αυτής της παρουσίασης, από την ίδια επιστολή και τα επόμενα λόγια:
«Φεύγετε τώρα από κοντά μας, παιδιά μου, και μας είναι τόσο δύσκολο να σας πούμε το «αντίο»… Άραγε θα σας μείνει κάτι απ’ αυτά που θελήσαμε να σας δώσουμε; Μέσα στο χάος και στη σύγχυση που θα συναντήσετε μπορεί να τα ξεχάσετε. Άραγε μέσα στη θάλασσα του μίσους θα μπορεί να λάμπει σαν φάρος η ανάμνηση των ωρών που ζήσαμε εδώ, όλοι μαζί; Θα θυμάστε τις ώρες της μελέτης του Ευαγγελίου; Θα θυμάστε το ίδιο το Ευαγγέλιο, τη χαρμόσυνη αγγελία της Αγάπης του Θεού;… Η αγάπη και η προσευχή μας θα σας συνοδεύουν… Δεν πρόκειται να σας ξεχάσουμε. Θα προσευχόμαστε πάντα για σας, όπως θα το κάνουμε και για τον δικό μας λαό, για να έρθει η αγάπη και η Ειρήνη του Θεού στις ψυχές των συμπατριωτών μας»
Δεν ήταν αυτονόητη ούτε εύκολη αυτή η στάση, το αντίθετο. Μέσα σ’ ένα περιβάλλον που οριζόταν από το άγριο πάθος για εκδίκηση και τιμωρία, ανάμεσα σε κραυγές οργής, έστω δίκαιης, που πάντα θολώνουν την κρίση και δεν διακρίνουν τον ένοχο από τον αθώο, ο Ρitter κατήγγειλε με παρρησία τον «γκεσταπισμό» των συμπατριωτών του, επισύροντας, όπως ήταν φυσικό, έντονη δυσφορία και κατηγορίες.
Όμως, όπως αποδείχθηκε μέσα στις πιο ακραίες συνθήκες, για τον Τσέχο παιδαγωγό και πνευματικό άνθρωπο το Ευαγγέλιο και το μήνυμα της Αγίας Γραφής δεν ήταν στοιχείο απλώς της εθνικής και θρησκευτικής του παράδοσης, εμβληματικό, έστω, στοιχείο της Μεταρρύθμισης, αλλά η δύναμη που είχε μεταμορφώσει τη δική του καρδιά και, όπως ο ίδιος ήταν πεπεισμένος, η μόνη ικανή να θεραπεύσει και να ανορθώσει τους τσακισμένους από τον πόλεμο ανθρώπους, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους.
«Έως ότου γίνει τέλεια ημέρα…» Παροιμίες 4:18
Τα «σπίτια» του Premysl Pitter συνέχισαν να περιθάλπουν παιδιά, ως τη στιγμή που το Κομμουνιστικό καθεστώς που επεβλήθη το 1948 άρχισε να φέρνει όλο και μεγαλύτερες δυσκολίες στη λειτουργία τους. Έγινε φανερό, ότι ο πνευματικός αυτός άνθρωπος δεν είχε θέση στο νέο πολιτικό πλαίσιο, και όχι μόνον – η άρνησή του να συνεργασθεί ήταν σαφές, ότι θα τον οδηγούσε στη σύλληψη ή και στα καταναγκαστικά έργα. Το 1951 διέφυγε στη Δυτική Γερμανία και ενώ του δόθηκαν δυνατότητες μιας άνετης ζωής, ο ίδιος επέλεξε να εργασθεί ως πάστορας και κοινωνικός λειτουργός στη Valka, στρατόπεδο προσφύγων της Ανατολικής Ευρώπης κοντά στη Νυρεμβέργη. Όπως σημειώνει ο Kosatiκ, «δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς, ότι την εποχή εκείνη η Valka ήταν μια κόλαση πάνω στη γη με πρόσφυγες απ’ όλη την Ανατολική Ευρώπη στοιβαγμένους και αφημένους στην τύχη τους, εφόσον οι κυβερνήσεις των Δυτικών χωρών αρνούνταν να τους δεχθούν». Ο Pitter αφοσιώθηκε στην πνευματική υπηρεσία και στην ψυχολογική στήριξη αυτών των ανθρώπων, ενώ σύντομα ο Ραδιοφωνικός Σταθμός της Ελεύθερης Ευρώπης άρχισε να μεταδίδει κηρύγματά του και ώρες λατρείας μέσα από το στρατόπεδο. Έμεινε εκεί προσφέροντας και διακονώντας ωσότου οι πρόσφυγες άρχισαν να μετακινούνται και να μεταναστεύουν. Το 1962 εγκαταστάθηκε στο Affoltern am Albis κοντά στη Ζυρίχη, όπου μετά το 1968 και το νέο κύμα προσφύγων που ακολούθησε τη Σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία διακόνησε τους εξόριστους συμπατριώτες του στη εκκλησία που ίδρυσε με το όνομα του μεγάλου Τσέχου μεταρρυθμιστή, του Jan Hus.Ο Premysl Pitter έφυγε απ’αυτό τον κόσμο στις 15 Φεβρουαρίου 1976, η ζωή του όμως σφράγισε «για την αιωνιότητα» και εξακολουθεί να επηρεάζει εκατοντάδες ανθρώπους που είδαν σ’ αυτήν το Ζωντανό Ευαγγέλιο και την Αγάπη του Χριστού. Και μάλιστα τα είδαν να εκδηλώνονται σε ώρες σκοτεινές ενάντια στο κυρίαρχο ρεύμα, τα είδαν να φωτίζουν και να αγκαλιάζουν τους αδύναμους, τους ανυπεράσπιστους, τους στοχοποιημένους ως εχθρούς. Ακριβώς όπως εκδηλώνεται πάντα η Αγάπη του Θεού.
Σημ.: Ο Premysl Pitter τιμήθηκε για τη δράση του από το επίσημο Γερμανικό κράτος, από πολλές εκκλησιαστικές οργανώσεις που εργάζονται για την αποκατάσταση των Γερμανο-Τσεχικών σχέσεων και τη συμφιλίωση των δύο λαών, από το κράτος του Ισραήλ ως «δίκαιος εξ εθνών». Μετά θάνατον τιμήθηκε και στην Πράγα με το παράσημο Μasaryk. Παρ’ όλ’ αυτά στην πατρίδα του δεν είναι ευρύτερα γνωστός εκτός των θεολογικών κύκλων.
- Με τις δύο πρωτεύουσες, τη Βιέννη και τη Βουδαπέστη, η περιοχή ελέγχου της Αυστροουγγρικής Μοναρχίας κάλυπτε μια τεράστια έκταση στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (Αυστρία, Ουγγαρία, Τσεχία, Σλοβακία και άλλες περιοχές ανατολικά), τη (σημ.)Βόρεια Ιταλία, την Κροατία και τμήμα των παραλίων Δαλματίας και Μαυροβουνίου, την περιοχή της Βοϊβοντίνας στη βόρεια Σερβία, μετά το 1878 τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Η προσάρτηση δε της τελευταίας δημιούργησε τις ιστορικές προϋποθέσεις για την ανάφλεξη πριν ακριβώς 100 χρόνια, το καλοκαίρι του 1914, του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την επακόλουθη κατάρρευση και διάλυση αυτού του πολυεθνικού μορφώματος.
- Τα έργα υποδομής, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα επιβλητικά μέγαρα, αφιερωμένα στη Μουσική και την Τέχνη, που συναντά κανείς και βρίσκονται σε πλήρη λειτουργία και σήμερα στα αστικά κέντρα αυτού του πολύχρωμου κόσμου της Αυστροουγγαρίας μαρτυρούν την οικονομική αλλά και πολιτιστική ανάπτυξη που αυτός ο κόσμος γνώρισε. Βέβαια ήταν μια ανάπτυξη που επηρέασε κυρίως την εύπορη μεσαία τάξη, ενώ οι εθνοτικές διαφορές, δυσαρέσκειες και διεκδικήσεις μέσα στους κόλπους της Αυτοκρατορίας ήταν πάντα ζωντανές, έτοιμες να ξεσπάσουν, όμως η συνεισφορά τόσων διαφορετικών εθνοτήτων (κι ανάμεσά τους να μην ξεχνούμε τους δύο αρχαίους λαούς, το πολυπληθές Εβραϊκό στοιχείο και τους δραστήριους Έλληνες της Διασποράς) στην κουλτούρα σφράγισε καθοριστικά το προφίλ της Μεσευρώπης.
- Αναφορά στον «Χθεσινό Κόσμο» («Die Welt von Gestern»), του Εβραϊκής καταγωγής Αυστριακού συγγραφέα Stefan Zweig, έργο που αποτύπωσε μοναδικά την κουλτούρα της Κεντρικής Ευρώπης τις δεκαετίες πριν την κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας.
Βιβλιογραφία
- Peter Glotz, Die Vertreibung (Η Εκδίωξη), Μόναχο 2003.
- Stefan Aust, Stephan Burgdorff (εκδ.), Die Flucht (Η Φυγή), Μόναχο 2005.
- Pavel Kosatik, Sam proti zlu (Μόνος ενάντια στο Κακό), Πράγα 2009 (από Αγγλική μετάφραση).
Διαδικτυακοί τόποι
- www.radio.cz/en/article/135179
- www.radio.cz/print/de/67860
- www.zukunft-braucht-erinnerung.de/biographien/107.html
