Φυσική Θεολογία είναι η σπουδή περί του Θεού και των ιδιοτήτων του βάσει μόνο των έργων του Θεού στη φύση, στην ιστορία, στον άνθρωπο. Η Φυσική Θεολογία είναι δηλαδή απόπειρα θεολογίας χωρίς την αρωγή της αποκάλυψης του Θεού. Ο ορισμός αυτός απαιτεί τη διάκριση της Φυσικής Θεολογίας με την έννοια της Γενικής Αποκάλυψης του Θεού στη δημιουργία.
1. Τα άνθη της γενικής αποκάλυψης του Θεού
Η Γενική Αποκάλυψη είναι ο θεολογικός όρος που περιγράφει τη βιβλική αλήθεια ότι ο Θεός αποκαλύπτεται:
- μέσω όλων «γενικά» των δημιουργημένων πραγμάτων και
- σε όλους «γενικά» τους ανθρώπους (Ψαλμ. 19:1-6, Πράξ. 14: 15-17, 17: 26-27 και στη Ρωμ. 1:18-32 στην οποία περικοπή θα αναφερθούμε συχνά παρά κάτω).
Ο Απ. Παύλος είναι σαφής ότι ολόκληρη η δημιουργία, από τους γαλαξίες ως τον μικρόκοσμο, αποκαλύπτουν τον Θεό:
«Διότι οργή του Θεού αποκαλύπτεται απ’ ουρανού…επειδή ό,τι δύναται να γνωρισθή περί Θεού είναι φανερόν εν αυτοίς… νοούμενα δια των ποιημάτων» (Ρωμ. 1:18-20).
Α. Από τη μία πλευρά, λοιπόν, η δημιουργία αποκαλύπτει τις ιδιότητες του Θεού («τα αόρατα Αυτού… η τε αΐδιος Αυτού δύναμις και η θειότης» Ρωμ. 1:20). Η ομορφιά της δημιουργίας επιδεικνύει την αισθητική του Θεού, η πρόνοια της φύσης την καλοσύνη Του, όλο το μέγεθος του σύμπαντος την παντοδυναμία Του, η πολυπλοκότητά της τη σοφία Του (Jonathan Edwards).
Αυτό όμως δεν περιορίζεται στην άψυχη δημιουργία, αλλά συμπεριλαμβάνει και τον άνθρωπο με τον πολιτισμό του, την επιστήμη του και την τεχνολογία του. Γι’ αυτό ο απ. Παύλος γράφει ότι οι άνθρωποι κοιτούν τη διαφθορά της κοινωνίας και κατανοούν κάτι σχετικά με το θέλημα του Θεού και την κρίση του Θεού:
« οίτινες ενώ γνωρίζουσι την δικαιοσύνην του Θεού, ότι οι πράττοντες τα τοιαύτα είναι άξιοι θανάτου, ουχί μόνον πράττουσιν αυτά, αλλά και συνευδοκούσιν εις τους πράττοντας ».
Ρωμ. 1:32
Β. Έτσι, από την άλλη πλευρά, η γενική αποκάλυψη φανερώνει πτυχές της ηθικής μας υποχρέωσης μπροστά στον Θεό, π.χ. την ετεροφυλία, γονική φροντίδα, φιλανθρωπία, οικολογική συνείδηση κλπ. Όπου κι αν κοιτάξουμε, η δημιουργία μας καλεί, απαιτώντας να συμμορφώσουμε τη ζωή μας με τα ηθικά πρότυπα που παρουσιάζει ο Θεός μέσα από τη δημιουργία.
2. Τα αγκάθια από την απόρριψη της ειδικής Αποκάλυψης του Θεού
Η αντίληψη ότι ο Θεός έχει αποκαλύψει και το πρόσωπό Του και το θέλημά Του, έρχεται σε μας μέσω της Ειδικής Αποκάλυψης των πιστών μαρτύρων της Παλαιάς Διαθήκης, μέσω του Ιησού και των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης: Ο Θεός μίλησε απ’ ευθείας σε ανθρώπους, τους έδωσε υπερφυσικά όνειρα ή οράματα και μίλησε μέσα από προφήτες, ιερείς, βασιλείς και σοφούς. Για παράδειγμα, η προς Εβραίους ξεκινά με μία περίληψη της Ειδικής Αποκάλυψης που κορυφώθηκε στον Ιησού Χριστό, αφού ο Θεός αποκάλυψε τον εαυτό Του πιο ξεκάθαρα και πληρέστερα μέσα από τον Γιο Του:
«Ο Θεός, αφού ελάλησε το πάλαι προς τους πατέρας ημών δια των προφητών πολλάκις και πολυτρόπως, εν ταις εσχάταις ταύταις ημέραις ελάλησε προς ημάς δια του Υιού, τον οποίον έθεσε κληρονόμον πάντων, δι’ ου έκαμε και τους αιώνας όστις ων απαύγασμα της δόξης και χαρακτήρ της υποστάσεως αυτού».
Η έννοια της Φυσικής Θεολογίας, που απομονώνει τη Γενική Αποκάλυψη από την Ειδική Αποκάλυψη και που υπερυψώνει την πρώτη και αποσιωπά την δεύτερη, εξελίχτηκε από τη Μεσαιωνική διάκριση δύο πηγών αυθεντίας:
- το Φυσικό Νόμο, τον οποίο προσλαμβάνουμε με τη λογική και
- το Θείο Νόμο, τον οποίο προσεγγίζουμε με πίστη στην αποκάλυψη που διαφυλάττει η εκκλησία.
Α. Σχολαστικισμός. Αν και ο Θωμάς Ακινάτης διαχωρίζει τη θεολογία σε:
- «κατ’ αίσθηση» θεολογία, που οικοδομείται δια της λογικής και
- «υπέρ αίσθηση» θεολογία, που λαμβάνεται δια της αποκάλυψης
Νομίζω όμως ότι είναι λάθος να αποδώσουμε την αρχή της Φυσικής Θεολογίας στον Ακινάτη και στον Σχολαστικισμό. Οι απολογητές και οι αρχαίοι πατέρες προσπάθησαν και αυτοί να εδραιώσουν τη θεολογία ως την αληθινή φιλοσοφία και να παρουσιάσουν μια ευυπόληπτη σύνθεση θεολογίας και φιλοσοφίας, αποκάλυψης και λόγου, πίστης και γνώσης.
Με τον Σχολαστικισμό αυτή η «κατ’ αίσθηση θεολογία δια της λογικής» συστηματοποιήθηκε με θετικές αναγωγές των καλών στοιχείων του κόσμου στον Θεό (via affirmtionis) ή αρνητικές αναγωγές των αρνητικών στοιχείων (via negationis). Τα άνθη της φυσικής θεολογίας στον σχολαστικισμό ήταν αναγωγές που βασίζονταν…
- αφενός στην Αυγουστίνεια υπόθεση της Αναλογίας των όντων, του φυσικού κόσμου με τον υπερφυσικό και
- αφετέρου στην Αριστοτελική υπόθεση ότι ο ανθρώπινος νους χωρίς βοήθεια μπορεί να συλλάβει την αλήθεια.
Β. Μεταρρύθμιση. Ο ευαγγελικοί αναμορφωτές αντέκρουσαν και τις δύο αυτές βάσεις τονίζοντας
- από τη μια, την υπερβατικότητα του Θεού – δεν υπάρχει η Αναλογία των όντων – και
- από την άλλη, τις νοητικές επιπτώσεις της ανθρώπινης αμαρτίας για να φτάσει χωρίς τη βοήθεια της χάρης στην αλήθεια του Θεού. Γι’ αυτό ο απ. Παύλος γράφει ότι οι Εθνικοί «κατακρατούσι την αλήθειαν εν αδικία» (Ρωμ. 1:18).
Η μεταρρύθμιση έδειξε τα δύο αγκάθια της Φυσικής Θεολογίας: Η τεράστια γνωσιολογική, επιστημική απόσταση του Πλάστη με το πλάσμα του γίνεται ακόμα πιο μεγάλη λόγω της αμαρτωλότητας του ανθρώπου. Το τελευταίο αυτό στοιχείο περιορίζει και την απόδοση της Γενικής Αποκάλυψης ώστε να μην είναι ολοκληρωμένη οποιαδήποτε προσπάθεια Φυσικής Θεολογίας.
Ας μην κάνουμε το λάθος να υποθέσουμε ότι π.χ. ο Καλβίνος απέρριψε τη φυσική γνώση του Θεού, λόγω των νοητικών επιπτώσεων της αμαρτίας. Όχι, ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει τον Θεό ως δημιουργό από τη γενική αποκάλυψη, αλλά όχι ως λυτρωτή! Μάλιστα ο Θεός έχει χαράξει στην ανθρώπινη καρδιά την αίσθηση της θεότητας, έχει εμφυτέψει σε κάθε άνθρωπο τον σπόρο της θρησκείας! Ο Καλβίνος το τεκμηριώνει αυτό στην παγκοσμιότητα της θρησκείας, στον έλεγχο της συνείδησης και στην συναίσθηση ότι είμαστε υπόλογοι στον Θεό. Μάλιστα διαλέγεται για το θέμα με τον Κικέρωνα και το έργο του «Η φύση των Θεών» (De natura deorum).
Γ. Διαφωτισμός. Στον επόμενο σταθμό της ιστορίας ο Διαφωτισμός με τη σφοδρή του επίθεση στην έννοια της «αλήθειας εξ αποκαλύψεως» έδωσε την ώθηση να ξεκινήσουν νέες προσπάθειες οικοδομής Φυσικής Θεολογίας (Rene Descartes, David Hume, Immanuel Kant, John Locke, Linnaeus, John Ray, William Derham) που θα θεμελίωνε την πίστη, όχι στην αποκάλυψή του στις Ιουδαιο-χριστιανικές γραφές, και στην ιστορία του Ισραήλ και του Ιησού, αλλά μόνο στη φύση, την ιστορία και τον άνθρωπο.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μας, ως ένα λαμπρό άνθος της Φυσικής Θεολογίας, έχει ο αρχιεπίσκοπος William Paley που έγραψε τη Φυσική του Θεολογία το 1802, με το γνωστό επιχείρημα το ρολογιού που βρίσκεται στο δάσος και παραπέμπει στον ωρολογοποιό. Το έργο αυτό μελετήθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο μέχρι τον Richard Dawkins, οι οποίοι αναφέρονται στο βιβλίο εκτενώς. Αν και οι Βικτωριανοί ευαγγελικοί (William Wilberforce, Thomas Gisborne) εκφράζουν τους θεολογικούς ενδοιασμούς τους, το έργο του Paley μεταφράζεται στα ελληνικά από τον αγαπητό στους Έλληνες ευαγγελικούς -λόγω της μετάφρασής του της Βίβλου- ορθόδοξο αρχιμανδρίτη (και αντιπρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού) Νεόφυτο Βάμβα.
«Η μεν φυσική (θεολογία) αποκτάται δια του φυσικού λογικού, η δε υπερφυσική δια του φωτός της αποκαλύψεως» γράφει ο Βάμβας στην εισαγωγή του στη «Φυσική Θεολογία και Χριστιανική Ηθική» (1893), για να συνεχίσει 30 σελίδες αργότερα μεταφράζοντας αυτολεξεί ολόκληρο το κείμενο του Paley:
«Υπόθεσε ότι ενώ εδιαπερνούσα ένα δασος, εσκόνταψε το πόδι μου εις μιαν πέτραν. Αν μ’ ερωτούσε κανείς, πως ευρέθει εκεί η πέτρα, εμπορούσα εις έλλειψιν άλλου τινός λόγου να ειπώ, ότι δια παντός ευρίσκετο εκεί… Υπόθεσε όμως ότι εύρηκα εις τον δρόμον ένα ωρολόγιον…»
4. Φιλελευθερισμός. Ενώ στον Σχολαστικισμό η λογική μπορούσε να οδηγήσει στη γνώση του Θεού, στον Ορθολογισμό η λογική γίνεται το κριτήριο της γνώσης του Θεού και απορρίπτει ό,τι δεν της ταιριάζει. Η Φυσική Θεολογία μπολιασμένη με τον Ορθολογισμό έμελλε να μεταμορφωθεί σε διάφορες αγκαθιές (Schleiermacher, Bultmann, Tillich κ.α.).
Στη Γερμανία ο φιλελεύθερος Λουθηρανισμός (Ritschl, Harnack, Herrmann) πήρε την ιδέα του Λούθηρου, ότι ο Θεός θέσπισε τις «τάξεις της δημιουργίας» (οικογένεια, εκκλησία, πολιτεία) και ανέπτυξε μια φυσική θεολογία που κατέληξε να γίνει η ιδεολογία του Ναζιστικού καθεστώτος της Γερμανίας: ο Χίτλερ, μια εκδήλωση της βασιλείας του Θεού στην ιστορία! Το άνθος του κακού στη Φυσική Θεολογία!
5. Νέο-ορθοδοξία. Νωρίτερα όταν το 1934 έγραφε ο Ελβετός φιλελεύθερος θεολόγος Emil Bruner το «Φύση και Χάρη» και καλούσε τη γενιά του να επιστρέψει στον δρόμο μιας θεμιτής φυσικής θεολογίας, δεν μπορούσε να προβλέψει την αντίδραση. Υποστήριξε ότι υπάρχει «σημείο επαφής» της θείας αποκάλυψης με την ανθρώπινη φύση, για να πάρει την οργισμένη απάντηση «Nein»!
Ήταν ο Karl Barth που ξιφουλκούσε παθιασμένα εναντίον του: «Το Άγιο Πνεύμα δεν χρειάζεται άλλο σημείο επαφής εκτός από αυτό που το ίδιο δημιουργεί! Το οποιοδήποτε σημείο επαφής είναι το αποτέλεσμα της ίδιας της αποκάλυψης»! Το άρθρο αυτό του Barth σήμανε την έναρξη του θεολογικού κινήματος των Νέο-ορθοδόξων όπου έχουμε την πλήρη απόρριψη της Γενικής Αποκάλυψης μαζί με τη Φυσική Θεολογία.
Για τον Barth δεν υπάρχει γνώση του Θεού αλλού εκτός από την αποκάλυψη εν Χριστώ: «Πώς μπορεί να υπάρχει πραγματική γνώση του αληθινού Θεού, όσο ατελής κι αν είναι (και πια γνώση του Θεού δεν είναι ατελής) που να μην φέρνει σωτηρία;». Αν υπήρχε γνώση Θεού εκτός από την αποκάλυψη του Θεού, τότε ο άνθρωπος συνεισφέρει με τη λογική του στη σωτηρία του, χάνεται η αρχή της Μεταρρύθμισης «Μόνον η Χάρις!» (Sola Gratia). Όμως η γνήσια αποκάλυψη του Θεού στον άνθρωπο λαμβάνει μόνο θετική ανταπόκριση πίστης!
Σαν τον κηπουρό που ξεριζώνει τις αγριάδες νευριασμένος, ο Μπαρτ προσπάθησε να κόψει τη Φυσική Θεολογία από τη φύτρα της! Ως ευαγγελικοί, λόγω του DNA μας, γοητευόμαστε από τον Μπαρτ, αλλά και δεν μας πείθουν οι εξηγήσεις του όταν εξετάζουμε ξανά τις βιβλικές περικοπές που μιλούν για τη Γενική Αποκάλυψη του Θεού, π.χ. στο Ψαλ. 19 και Ρωμ. 1.
3. Μεταξύ Ακινάτη και Μπαρτ, ο Καλβίνος!
Μεταξύ του Ακινάτη από τη μια, και του Μπαρτ από την άλλη, πιο ισόρροπη τεκμηριώνεται η θέση του Καλβίνου, που δίνει θετικό πρόσημο στη Γενική Αποκάλυψη:
«Όποτε συναντάμε αυτά τα θέματα σε κοσμικούς συγγραφείς, ας είναι το θαυμαστό φως της αλήθειας, που λάμπει μέσα από αυτά, αυτό που θα μας διδάξει ότι ο νους του ανθρώπου, παρόλο που είναι πεσμένος και διεφθαρμένος στην πληρότητά του, εξακολουθεί να είναι ντυμένος και στολισμένος με τα υπέροχα δώρα του Θεού.
Αν θεωρούμε το Πνεύμα του Θεού ως μοναδική πηγή αλήθειας, δεν θα απορρίψουμε την αλήθεια, ούτε θα την περιφρονούμε όπου κι αν εμφανίζεται, εκτός κι αν επιθυμούμε να αρνηθούμε την τιμή στο Πνεύμα του Θεού…
Αλλά, αν ο Κύριος έχει θελήσει να βοηθηθούμε στη φυσική, τη διαλεκτική, τα μαθηματικά και άλλες ειδικεύσεις, από το έργο και τη διακονία των απίστων, ας χρησιμοποιήσουμε τη βοήθειά τους» (Θεσμοί Β΄).
Η αναμορφωμένη Θεολογία όμως δίνει αρνητικό πρόσημο στη Φυσική Θεολογία.
- Πρώτο αγκάθι της Φυσικής θεολογίας είναι ότι η Ειδική Αποκάλυψη είναι απαραίτητη ακόμη και αν δεν μας επιβάρυνε το στοιχείο της αμαρτίας. Ακόμη και στους πρωτόπλαστους, κατά την κατάσταση της αθωότητας πριν την πτώση τους, που γνώριζαν πολλά για τον Θεό και το θέλημά Του καθώς κοίταζαν τη δημιουργία, ο Θεός τους έδωσε επίσης και τον ειδικό λόγο Του με συγκεκριμένες οδηγίες για το θέλημά Του.
- Δεύτερο αγκάθι της Φυσικής θεολογίας είναι ότι, παρόλο που σχεδόν κάθε άνθρωπος στη γη γνωρίζει κάποια στοιχεία της Γενικής Αποκάλυψης, η αμαρτία μάς κάνει να αποσιωπούμε πολλά από αυτά και μας τυφλώνει σε άλλα, τα οποία αναγνωρίζουμε μόνο ως πιστοί με τα «ματογυάλια της πίστης».
- Τρίτο αγκάθι της Φυσικής θεολογίας είναι ότι, παρότι η φυσική γνώση του Θεού πράγματι αφαιρεί από τον άνθρωπο κάθε δικαιολογία για την απιστία του στον Θεό και προσφέρει σημαντικά σημεία επαφής, είναι ανεπαρκής βάση προσέγγισης των σωτήριων σκοπών του Θεού, αφού η αποκορύφωση της αποκάλυψης είναι ο Ιησούς, και το σωτηριακό έργο του κατανοείται σωστά μέσω της Βίβλου.
Η Φυσική Θεολογία είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, γιατί χωρίς τη βοήθεια της Ειδικής Αποκάλυψης, το πιο πιθανό είναι ότι θα χειριστεί με λανθασμένο τρόπο αυτό που ο Θεός αποκαλύπτει με τη Γενική Αποκάλυψη. Ο άνθρωπος τελικά μόνος του κάνει φυσικές θεολογίες των ειδώλων του. Μόνο εξ αποκαλύψεως είναι η χάρις και η αλήθεια του ευαγγελίου του Ιησού Χριστού.
