Η έννοια της Αναγέννησης Παλαιά Διαθήκη

Εισαγωγή

Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια προσωπική αναφορά στο θέμα του άρθρου μας. Το Ιωάννης 3.16, το πλέον ίσως γνωστό εδάφιο όλης της Βίβλου, που μιλά μοναδικά για την  απέραντη λυτρωτική αγάπη του Θεού για τον άνθρωπο, που αποκαλύπτεται μέσω του Υιού Του, Ιησού Χριστού, και τη σταυρική θυσία Του, για τη σωτηρία όσων πιστεύουν σε Αυτόν, είναι το εδάφιο που «άγγιξε» και τη δική μου ζωή πριν από πολλά χρόνια. Θυμάμαι, λοιπόν, τότε, όταν διάβαζα τον διάλογο που προηγείται στο κεφ. 3, μεταξύ του Ιησού και του Φαρισαίου νομοδιδασκάλου, Νικόδημου, τον Ιησού να μιλά για την ανάγκη της «άνωθεν γέννησης»/«αναγέννησης» για να μπορεί κάποιος να μπει στη Βασιλεία του Θεού, και τον Νικόδημο να απορεί για το, «Πώς μπορούν να γίνουν αυτά τα πράγματα;» (3.9). Η απάντηση του Ιησού, ωστόσο, «Εσύ είσαι δάσκαλος του λαού Ισραήλ κι αυτά δεν τα ξέρεις;» (3.10), πάντα με γέμιζε με την απορία, «πού η Παλαιά Διαθήκη μιλά για την αναγέννηση και που ο Νικόδημος έπρεπε ήδη να γνωρίζει ως δάσκαλος του νόμου που ήταν;», μια διδασκαλία εν πολλοίς «γνωστή» για την Καινή Διαθήκη.

Από αυτό, λοιπόν, το σημείο, την Καινή Διαθήκη (Κ.Δ.), θεωρώ πως θα πρέπει να ξεκινήσουμε προκειμένου να βοηθηθούμε στο πώς η Παλαιά Διαθήκη (Π.Δ.) «έβλεπε» την αναγέννηση και εκλάμβανε τη σημασία της, η οποία με τη σειρά του επηρεάζει και διαμορφώνει και τη βαθύτερη θεολογική σημασία του όρου στην Κ.Δ.

Η έννοια της αναγέννησης στην Καινή Διαθήκη

Ξεκινώντας θα πρέπει εδώ να πούμε πως η Κ.Δ., εκτός του όρου «αναγέννηση»,¹ χρησιμοποιεί και έναν αριθμό άλλων όρων για να αποδώσει την ίδια σημασία, όπως:

1. «γέννηση» (Ιωάννης 1.13, Ιάκωβος 1.18, Α΄ Ιωάννου 2.29, 3.9, 4.7, 5.1),
2. «άνωθεν / ξανά γέννηση»² (Ιωάννης 3.3,7),
3. «γέννηση εξ ύδατος και Πνεύματος» (Ιωάννης 3.5),³
4. «γέν-νηση εκ του Πνεύματος» (Ιωάννης 3.6,8β),
5. «παλιγγενεσία» (Τίτος 3.5).

Η βασική σημασία της «αναγέννησης» στην Κ.Δ.⁴ είναι πως αυτή αποτελεί απο-κλειστικό έργο και ενέργεια του Θεού (Ιωάννης 1.13, Ιάκωβος 1.18) δια του Αγίου Του Πνεύματος (Ιωάννης 3.5,7) και του ζωντανού και αιώνιου Λόγου του Ευαγγελίου στην καρδιά και την ύπαρξη του ανθρώπου (Ιάκωβος 1.18, Α΄ Πέτρου 1.23,25), που, δια της πίστεως του τελευταίου στον Χριστό και το λυτρωτικό Του έργο (Ιωάννης 3.14-18):

1. τον ζωοποιεί πνευματικά (Ιωάννης 3.8β, 5.21, 6.63, Εφεσίους 2.5), καθαρίζοντας όλη την α-μαρτία του (Ιωάννης 3.5, Πράξεις 15.9, Εφεσίους 5.26),
2. τον εισάγει στη σφαίρα της Βασιλείας (Ιωάννης 17.16, Φιλιππησίους 3.20) και αιώνιας και άφθαρτης ζωής Του (Α΄Πέτρου 1.3),⁵
3. τον μετατρέπει σε έναν νέο άνθρωπο, μια νέα δημιουργία Του (Β΄ Κορινθίους 5.17, Εφεσίους 2.10), και
4. του χαρίζει ζωντανή ελπίδα, που βασίζεται στην ανάσταση του Χριστού από τους νεκρούς (Α΄Πέτρου 1.3).⁶

Επομένως, μπορούμε να πούμε, συνοψίζοντας, πως, η «αναγέννηση» είναι το αποκλειστικό έργο του Θεού δια του Πνεύματός Του και του Λόγου του Ευαγγελίου Του στην καρδιά και την ύπαρξη του ανθρώπου που μεταστρέφεται στον Χριστό (μετάνοια)⁷ και ανταποκρίνεται με πίστη στο μήνυμα του Ευαγγελίου, τον οποίο και μεταμορφώνει και του χαρίζει νέα πνευματική ζωή και κατεύθυνση ζωής, κάνοντάς τον μια «νέα δημιουργία» και «κτίσμα» δικό Του.⁸

Με αυτά ως βασική αναφορά της Κ.Δ. για την αναγέννηση, θα ήθελα να στραφούμε τώρα στην Π.Δ. και στο πώς αυτή ‘έβλεπε’ το συγκεκριμένο ζήτημα.

Η έννοια της αναγέννησης στην Παλαιά Διαθήκη

Α.

Παρά το γεγονός ότι η λέξη «παλιγγενεσία»/«αναγέννηση» δεν αναφέρεται στην αρχαία ελληνική μετάφραση της Π.Δ., των Εβδομήκοντα, ωστόσο η μεταμορφωτική έννοιά της βρίσκεται έντονα εκεί,⁹ με τις περικοπές του Ιεζεκιήλ 11.19-20¹⁰ και 36.25-27¹¹ να ξεχωρίζουν και να παίζουν παρόμοιο κεντρικό ρόλο στην Π.Δ. που το Ιωάννης 3 έχει στην Κ.Δ. Μάλιστα, το Ιεζεκιήλ 36.25-27 αποτελεί το άμεσο βιβλικό υπόβαθρο της αναφοράς του Ιησού στο Ιωάννης 3.5 περί αναγέννησης,¹² σφραγίζοντας καθοριστικά όλη τη σχετική περικοπή του Ιωάννης 3 και το νόημά της. Ειδικότερα, το Ιεζεκιήλ 36.25-27 υπόσχεται τον καθαρισμό από τον Θεό των ανθρώπινων καρδιών – εδώ, ειδικότερα, του Ισραήλ – από την αμαρτία με «νερό», σύμβολο πνευματικού καθαρισμού, και την εσωτερική μεταμόρφωσή τους από το Πνεύμα Του. Αυτό το διπλό έργο του Θεού, του καθαρισμού και της μεταμόρφωσης της καρδιάς του λαού Του Ισραήλ, ουσιαστικά ισοδυναμεί με έργο ζωοποίησης, «αναγέννησης» και νέας δημιουργίας, που αποκτά ιδιαίτερη σημασία υπό το πρίσμα του Ιεζεκιήλ 37, που ακολουθεί, όπου η μελλοντική επιστροφή στην υποσχεμένη γη και η αποκατάσταση του Ισραήλ από την εξορία (Ιεζ. 36.28-35) παρουσιάζεται ως μία ανάσταση.¹³

Συνεπώς, είναι αυτή την ήδη προφητευμένη από τον Ιεζεκιήλ πνευματική ανάσταση του Ισραήλ που ο Ιησούς έχει στον νου Του και συζητά με τον Νικόδημο στο Ιωάννης 3. Μιλώντας, λοιπόν, στον Νικόδημο για την ανάγκη της «εκ νέου/άνωθεν γέννησης» ο Ιησούς, ουσιαστικά εκφράζει την αντίληψη της νέας δημιουργίας-ανάστασης σε μια νέα πνευματική ζωή, σε εκπλήρωση της υπόσχεσης του Ιεζεκιήλ 36.¹⁴ Και αυτή η ανάσταση και νέα πνευματική ζωή της νέας δημιουργίας εκπληρώνεται στο Πρόσωπό Του, με την αποδοχή Του με την πίστη (Β΄ Κορινθίους 5.17, Εφεσίους 2.10). Όσοι, λοιπόν, πιστεύουν στον Ιησού ταυτίζονται με Αυτόν και την ανάστασή Του και συμμετέχουν στην αιώνια αναστημένη ζωή Του (Ιωάννης 3.15) και κατά συνέπεια στη Βασιλεία Του (Ιωάννης 3.3,5). Αυτή είναι και η εσχατολογική διάσταση της αναγέννησης,¹⁵ που προέβλεψε η Π.Δ., και δεν αφορά μόνο το φυσικό έθνος του Ισραήλ, αλλά περιλαμβάνει κάθε άνθρωπο.¹⁶

Το μωσαϊκό της έννοιας της αναγέννησης/παλιγγενεσίας στην Π.Δ., ωστόσο, δεν εξαντλείται στην οπτική του Ιεζεκιήλ, παρά τη θεμελιώδη θέση, ρόλο και σημασία που έχει, αλλά συμπληρώνεται και εμπλουτίζεται περαιτέρω μέσα και από άλλες περικοπές της Π.Δ., που μιλούν για την αλλαγή της ανθρώπινης καρδιάς,¹⁷ με το «μαλάκωμα», την ανακαίνιση και την «εγγραφή σε αυτήν του νόμου του Θεού» από τον Θεό,¹⁸ που χαρακτηριστικά εκφράζεται κυρίως από τη έννοια της «περιτομής της καρδιάς» (Δευτ. 30.6).¹⁹

Β.

Προσεγγίζοντας την έννοια της «περιτομής της καρδιάς» ως έναν κορυφαίο συμβολισμό της έννοιας της αναγέννησης στην Π.Δ., διαπιστώνουμε πως η γλώσσα μοιάζει έντονα με αυτήν της Κ.Δ. για το θέμα.²⁰  Έτσι, βλέπουμε τον Μωυσή να διακρίνει δύο ομάδες ανθρώπων στον Ισραήλ: 1) εκείνους που ήταν «σκληροτράχηλοι», δηλαδή σκληρόκαρδοι και απείθαρχοι στον θείο νόμο (Έξοδος 32.9, 33.3,5, 34.9, Δευτ. 9.6, Ιεζ. 2.4), κάτι που ο πρωτομάρτυρας Στέφανος στην απολογία του στο συνέδριο των Πρεσβυτέρων, στο βιβλίο των Πράξεων, συνδέει άμεσα με την «απερίτμητη καρδιά» (Πράξεις 7.51), και 2) εκείνους που έχουν «περιτμημένη καρδιά»,²¹ που ο Θεός υπόσχεται πως ο ίδιος δια του Πνεύματός Του θα χαρίσει στον Ισραήλ κατά την επιστροφή και αποκατάσταση του από την εξορία και την ανανέωση της διαθήκης Του μαζί του (Δευτ. 30.6, Ιερ. 31.31-34, Ιεζ. 36.26-27),²² προκειμένου η μετάνοια και επιστροφή του Ισραήλ στον Θεό να είναι μόνιμη²³ και να μπορεί, έτσι, να αγαπά και υπακούει τον Θεό ολοκληρωτικά (Δευτ. 30.2,6,8,10).²⁴ Επομένως, η αντίθεση είναι μεταξύ εκείνων που έχουν «περιτμημένη την καρδιά» και εκείνων που δεν την έχουν, που για τον απ. Παύλο αποτελεί θεμελιώδη διάκριση μεταξύ του «αληθινού Ιουδαίου», δηλαδή του αληθινού ανθρώπου του Θεού, που ανήκει στον λαό του Θεού, και εκείνου που δεν είναι και δεν ανήκει στον λαό του Θεού (Ρωμαίους 2.28-29).²⁵

Υπήρχε, λοιπόν, από την αρχή κιόλας της ιστορίας του Ισραήλ, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της συλλογικής ευθύνης του έθνους, η προσωπική ευθύνη κάθε Ισραηλίτη απέναντι στη φανέρωση των λυτρωτικών ενεργειών του Θεού στη ζωή του και του νόμου του θελήματός Του. Ένα παράδειγμα για να το κατανοήσουμε αυτό είναι η ευθύνη που κάθε οικογένεια είχε, κατά τη νύχτα της μεγάλης Εξόδου από την Αίγυπτο, να βάψει τους παραστάτες των θυρών της οικίας της με το αίμα του Πασχαλινού αμνού, για να προστατεύσει τα πρωτότοκά της από τον εξολοθρευτή άγγελο (Έξοδος 12.12,13). Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι θυσίες περί αμαρτίας που έπρεπε κάθε Ισραηλίτης να προσφέρει για τον εαυτό του (Λευιτικόν 1-7), όπως και ο αρχιερέας για όλο το έθνος (Β΄ Χρον. 2.4, 13.11, Λευιτ. 16). Η προσωπική ευθύνη για την αμαρτία υπήρχε από την αρχή (Γένεση 3.1-19). Κλασικό παράδειγμα της προσωπικής ευθύνης μπρος στον Θεό αποτελεί η έκκληση του Δαβίδ για καθαρισμό και ανανέωση, μετά την αμαρτία του με τη Βηθσαβεέ, όπως την εκφράζει στον Ψαλμό 51.10: «Καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοί, Θεέ· καὶ πνεῦμα εὐθὲς ἀνανέωσον ἐντὸς μου».²⁶

Μέσα, λοιπόν, στο πλαίσιο της ανάγκης για εθνική αναγέννηση, υπήρχε η ανάγκη και δινόταν η ευθύνη στον καθένα για ατομική-προσωπική αναγέννησηστην Π.Δ.,²⁷ η οποία δεν μπορούσε να επιτευχθεί παρά δια της πίστεως και μόνο στον Θεό της διαθήκης και της υπόσχεσης, όπως τη βίωσε και ο πατριάρχης και πρόγονος τους Αβραάμ (Γεν. 22.17β-18, Εβραίους 11.8, πρβλ. Ησαΐας 51.1-2) – υπόδειγμα «ανθρώπου του Θεού» και «πίστεως» τόσο για τους Ιουδαίους όσο και τους εθνικούς (Ρωμαίους 4.11-12, Γαλάτας 3.6-9) – που θα είχε ως αποτέλεσμα μια συνεπή ζωή πιστότητας-υπακοής στον Θεό ως το τέλος, σύμφωνα, και πάλι, με το παράδειγμα του Αβραάμ (πρβλ. Γένεση 26.5, Ρωμαίους 4.9-12). 

Επίσης, από το βιβλίο του Δευτερονομίου γίνεται φανερό πως η φυσική περιτομή δεν είχε σκοπό να αποτελεί απλώς ένα εξωτερικό σύμβολο μιας εσωτερικής πνευματικής πραγματικότητας για τους πιστούς Ισραηλίτες, που θα φανέρωνε τη διαρκή πίστη-εμπιστοσύνη και πιστότητα-υπακοή τους στον Θεό της διαθήκης, κατά το πρότυπο του πατριάρχη Αβραάμ (Γεν. 12.1-4, 15.1-6, 18.18-19, 22.15-18, πρβλ. Γεν. 26.5, Ρωμ. 4.9-12), αλλά και «έδειχνε στον εσχατολογικό χρόνο, όταν η πνευματική περιτομή θα συνέβαινε σε μεγαλύτερη κλίμακα και αποτέλεσμα στη ζωή του μέλλοντα αιώνα» μέσω του Ιησού Χριστού και θα περιλάμβανε κάθε άνθρωπο, και Ιουδαίο και εθνικό.²⁸

Η έννοια της «περιτομής της καρδιάς», επομένως, ως έκφραση της αναγέννησης στην Π.Δ. και πράξη πίστεως για τον Ισραηλίτη, «έβλεπε» προκαταβολικά για την πραγματική εκπλήρωσή της στο μέλλον,²⁹ 1) στην τέλεια προσφορά-θάνατο («περιτομή») του Χριστού (Κολοσσαείς 2.11-13), με την – προκαταβολική – συνταύτιση δια της πίστεως μαζί Του, και 2) στο αναγεννητικό και ζωοποιό και μεταμορφωτικό έργο του Πνεύματος (Ιωάννης 3.5-8).

Επίλογος – Συμπέρασμα

Τι μπορούμε, λοιπόν, να πούμε στο ερώτημα αν υπήρχε, πραγματικά, αναγέννηση στην Π.Δ. και, αν ναι, ποια ήταν η έννοια της;

Ως μια πρώτη σύντομη απάντηση μπορούμε να πούμε πως η αναγέννηση στην Π.Δ. ήταν μία ‘υπό σκιά’ πραγματικότητα, που θα έβρισκε την εσχατολογική πραγμάτωσή της στον Χριστό και το έργο του Πνεύματος στην Κ.Δ. (Ιωάννης 3.5,8, 14-16).

Ειδικότερα, οι πιστοί της Π.Δ. καλούνταν να ζήσουν και μιμηθούν τον πατριάρχη και πρόγονό τους Αβραάμ, αρχικά 1) στην πίστη-εμπιστοσύνη του στον Θεό της διαθήκης και της υπόσχεσης που δικαιώνει (πρβλ. Ρωμ. 4.3,5) και στη συνέχεια 2) στην πιστή ως το τέλος υπακοή του στο θέλημά Του (Γένεση 26.5, πρβλ. Ιάκωβος 2.20-23), προσβλέποντας δια της πίστεως, όπως και εκείνος, στο μέλλον, στον Απόγονό του δια του Οποίου θα ευλογούνταν όλα τα έθνη της γης, τον Μεσσία, τον Ιησού Χριστό, και το εξιλαστήριο για χάρη τους έργο Του (πρβλ. Ιωάννης 8.56), και στο αναγεννητικό, ζωοποιό και μεταμορφωτικό έργο του Αγίου Πνεύματος (Ιωάννης 3.3-8).

Αναφορές

1. Ο συγκεκριμένος όρος εμφανίζεται μόνο στην Α΄ Πέτρου δύο φορές και υπό μορφή μετοχής: «Εὐλογητὸς θεὸς…κατὰ τὸ πολὺ αὐτοῦ ἔλεος …ἀναγεννήσας ἡμᾶς…» (1.3) και «…ἀναγεγεννημένοι οὐκ ἐκ σπορᾶς φθαρτῆς ἀλλ’ ἀφθάρτου διὰ λόγου ζῶντος θεοῦ καὶ μένοντος» (1.23).
2. Η Νέα Μετάφραση της Βιβλικής Εταιρείας (1997) το αποδίδει ως «ξανά». Ομοίως και: Millard J. Erickson, Christian Theology (Grand Rapids MI USA: Baker Books, 1983, 1984, 1985), σελ. 943., W. L. Kynes, “New Birth” στο Dictionary of Jesus and the Gospels, J. P. Green & Scot McNight Eds. (Downers Grove, IL.: InterVarsity Press, 1992), σελ. 575., κ.ά.
3. Το «ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος» στο Ιωάννης 3.5 επεξηγεί το 3.3, «ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἄνωθεν», σύμφωνα με G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The New Testament Use of the Old Testament (Grand Rapids, MI USA: Baker Academic & Nottingham England: Apollos, 2007), σελ. 434.
4. Κεντρική θέση για αυτήν κατέχει το Ιωάννης 3, που πλαισιώνεται και από άλλες περικοπές της Κ.Δ.
5. Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, λόγω του Χριστολογικού χαρακτήρα και δομής του, ο όρος «Βασιλεία του Θεού», που κυρίως χρησιμοποιείται στους Συνοπτικούς, χρησιμοποιείται μόνο δύο φορές στο Ιωάννης 3.3,5 και ταυτίζεται με αυτόν της «ζωής» ή της «αιώνιας ζωής». Αυτός είναι ο λόγος που στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο αντί του όρου «Βασιλεία» χρησιμοποιείται ο όρος «ζωή» και «αιώνια ζωή», με την «είσοδο στη Βασιλεία του Θεού» να ισοδυναμεί, επομένως, με «είσοδο στη ζωή», δηλ. με «γέννηση» (πρβλ. Μάρκος 10.17). Geerhardus Vos, Biblical Theology, Old and New Testaments (Edinburgh: The Banner of Truth Trust, 2000), σελ. 372. Επιπρόσθετα, στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη ο όρος «Βασιλεία του Θεού» ταυτίζεται με το πρόσωπο του Χριστού ως του ερχόμενου «Υιού του Ανθρώπου» (πρβλ. Δανιήλ 7), που φέρνει τη Βασιλεία (3.13 κοκ). Herman Ridderbos, The Gospel of John-A Theological Commentary (Grand Rapids, MI: W. B. Eerdmans Publishing Co., 1997), σελ. 125.
6. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The N.T. Use of the O.T., 1017.
7. Η έννοια της «μεταστροφής» (conversion) αποτελεί την άλλη πλευρά της αναγέννησης (regeneration), που αναφέρεται στην ανταπόκριση του ανθρώπου (υποκειμενικός παράγοντας) στου Θεού την προσέγγιση και προσφορά σωτηρίας (αντικειμενικός παρ.). Millard J. Erickson, 942.
8. Ό.π., 942-43.
9. Ό.π., 942-43.
10. «…καὶ δώσω αὐτοῖς καρδίαν ἑτέραν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν αὐτοῖς καὶ ἐκσπάσω τὴν καρδίαν τὴν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτῶν καὶ δώσω αὐτοῖς καρδίαν σαρκίνην ὅπως ἐν τοῖς προστάγμασίν μου πορεύωνται καὶ τὰ δικαιώματά μου φυλάσσωνται καὶ ποιῶσιν αὐτά καὶ ἔσονταί μοι εἰς λαόν καὶ ἐγὼ ἔσομαι αὐτοῖς εἰς Θεόν» (Αρχαία Ελλ. Μεταφρ. Εβδομήκοντα, ebible 0.9-Η Αγία Γραφή © 2022). 
11. «καὶ ῥανῶ ἐφ’ ὑμᾶς ὕδωρ καθαρόν καὶ καθαρισθήσεσθε ἀπὸ πασῶν τῶν ἀκαθαρσιῶν ὑμῶν καὶ ἀπὸ πάντων τῶν εἰδώλων ὑμῶν καὶ καθαριῶ ὑμᾶς καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν καινὴν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν ὑμῖν καὶ ἀφελῶ τὴν καρδίαν τὴν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκὸς ὑμῶν καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν σαρκίνην καὶ τὸ πνεῦμά μου δώσω ἐν ὑμῖν καὶ ποιήσω ἵνα ἐν τοῖς δικαιώμασίν μου πορεύησθε καὶ τὰ κρίματά μου φυλάξησθε καὶ ποιήσητε» (Αρχ. Ελλ. Μεταφρ. Εβδ., ebible 0.9-Η Αγία Γραφή © 2022).
12. G. K. Beale, A New Testament Biblical Theology-The Unfolding of the Old Testament in the New (Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2011), σελ. 334-35. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The New Testament Use of the Old Testament, σελ. 434-35. Wayne Grudem, Systematic Theology (Leicester, Great Britain: InterVarsity Press & Grand Rapids, MI, USA: Zondervan Publishing House, 1994), σελ. 702 υποσ. 7.
13. Το Ιεζ. 37.1-14 αναπτύσσει το θέμα της πνευματικής ανανέωσης του Ιεζ. 36.26-27, όταν ο Ισραήλ θα επέστρεφε στη γη της υπόσχεσης (36.28-35). Έτσι, ο παραλληλισμός μεταξύ του Ιεζεκιήλ 36 και 37 μας δείχνει ότι η προφητεία του καθαρισμού του Ισραήλ με νερό και της νέας δημιουργίας από το Πνεύμα στο κεφ. 36 είναι ουσιαστικά ίδια με την πρόβλεψη της ανάστασης από το Πνεύμα στο κεφ. 37. G. K. Beale, A New Testament Biblical Theology, 235-36.
14. Ό.π., 335
15. Ό.π., 237.
16. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The N.T. Use of the O.T., 863.
17. Η ανθρώπινη καρδιά, σύμφωνα με την Ιουδαϊκή σκέψη, αποτελούσε το επίκεντρο της πνευματικής ζωής και αναφερόταν στη θέληση, τον νου, τη ζωή και τις φυσικές ικανότητες του ανθρώπου (πρβλ. Δευτ. 6.5). Με άλλα λόγια, αναφερόταν στην ολότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The N.T. Use of the O.T., 320.
18. Walter A. Elwell, Evangelical Dictionary of Theology,2nd Ed. (Grand Rapids, MI: Baker Academic, 184, 2001), σελ. 1000.
19. Norman R. Gulley, “Regeneration” στο The Anchor Bible Dictionary V. 5 D. N. Freedman Ed. (New York, NY: Doubleday, 1992), 659.
20. Millard J. Erickson, Christian Theology, 980-82.
21. Ό.π., 982.
22. Paul R. House, Old Testament Theology (D. Grove, IL: InterVarsity Press, 1998), σελ. 318-19.
23. Ό.π., 356.
24. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The N.T. Use of the O.T., 228, 670, 863.
25. Millard J. Erickson, Christian Theology, 981.
26. Norman R. Gulley, “Regeneration”, 659.
27. Ό.π. 659.
28. G.K. Beale & D.A. Carson eds., Commentary on The N.T. Use of the O.T., 863.
29. Όπως και οι τελετουργικές θυσίες των ζώων στη Π.Δ. ή ο Πασχαλινός αμνός (Έξοδος 12.12,13), προσέβλεπαν στη μία και μόνη τέλεια εξιλαστήρια θυσία του Χριστού (Εβραίους 10.8-14).